Toàn tập C.Mác và Ph. Ăng - ghen tập 19

C.MÁC

VÀ

PH.ĂNG-GHEN

TOÀN TẬP

19

NHÀ XUẤT BẲN CHÍỊVỊH T jư ÙUỌC GIA

C.M¸c

vµ

Ph.¡ng-ghen

Toµn tËp

19

Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia

Sù thËt

8 c.m¸c phª ph¸n c­¬ng lÜnh g«

-ta

9

Toµn tËp C.M¸c vµ ph.¨ng

-ghen xuÊt b¶n

theo quyÕt ®Þnh cña ban ChÊp hµnh

trung ­¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam

10 11

Héi ®ång xuÊt b¶n toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen

GS. NguyÔn §øc B×nh Uû viªn Bé ChÝnh trÞ, BÝ th­ Trung

­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, Chñ

tÞch Héi ®ång

GS. §Æng Xu©n Kú Uû viªn Trung ­¬ng §¶ng Céng s¶n

ViÖt Nam, ViÖn tr­ëng ViÖn nghiªn

cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin vµ t­ t­ëng

Hå ChÝ Minh, Phã Chñ tÞch (th­êng

trùc) Héi ®ång

GS. PTS. TrÇn Ngäc Hiªn Phã Gi¸m ®èc Häc viÖn ChÝnh trÞ quèc

gia Hå ChÝ Minh, uû viªn

PGS. Hµ Häc Hîi Phã Tr­ëng ban T­ t­ëng - V¨n ho¸

Trung ­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam,

uû viªn

GS. TrÇn Nh©m Gi¸m ®èc, Tæng biªn tËp Nhµ xuÊt b¶n

ChÝnh trÞ quèc gia, uû viªn

GS. TrÇn Xu©n Tr­êng Trung t­íng, ViÖn tr­ëng Häc viÖn

chÝnh trÞ qu©n sù, uû viªn

C.M¸c

vµ

Ph.¡ng-ghen

toµn tËp

tËp 19

(th¸ng ba 1875 - th¸ng n¨m 1883)

Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia

sù thËt

Hµ Néi - 1995

6

7

Lêi Nhµ xuÊt b¶n

TËp 19 cña bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng

-ghen gåm c¸c t¸c phÈm cña

hai nhµ kinh ®iÓn viÕt trong thêi gian tõ th¸ng Ba 1875 ®Õn th¸ng N¨m

1883. Trong hoµn c¶nh hÕt søc khã kh¨n lóc bÊy giê, C.M¸c vµ Ph.¡ng

-ghen

võa tiÕp tôc c¸c ho¹t ®éng lý luËn c¸ch m¹ng võa kiªn tr× gióp ®ì giai cÊp

c«ng nh©n c¸c n­íc x©y dùng c¸c ®¶ng c¸ch m¹ng ë tõng n­íc. Trong c¸c t¸c

phÈm viÕt vµo thêi kú nµy, ®Æc biÖt lµ t¸c phÈm cña C.M¸c "Phª ph¸n c­¬ng

lÜnh G«

-ta" vµ Th­ cña Ph.¡ng

-ghen göi Bª

-ben ngµy 18

-25 th¸ng Ba 1875,

hai nhµ kinh ®iÓn ph¸t triÓn thªm mét b­íc häc thuyÕt vÒ nhµ n­íc vµ nªu

lªn nhiÒu dù ®o¸n thiªn tµi vÒ x· héi t­¬ng lai. Hai «ng còng th¼ng tay v¹ch

trÇn chñ nghÜa c¬ héi d­íi mäi mÇu s¾c, b¶o vÖ c¸c môc tiªu vµ ®­êng lèi

c¸ch m¹ng cña phong trµo c«ng nh©n.

TËp nµy ®­îc dÞch dùa vµo b¶n tiÕng Nga bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng

-

ghen, tËp 19 do Nhµ xuÊt b¶n s¸ch chÝnh trÞ quèc gia Liªn X« xuÊt b¶n t¹i

M¸t

-xc¬

-va n¨m 1961. Ngoµi phÇn chÝnh v¨n, chóng t«i cßn in kÌm theo

phÇn chó thÝch vµ c¸c b¶n chØ dÉn do ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c

-Lª

-

nin Liªn X« (tr­íc ®©y) biªn so¹n ®Ó b¹n ®äc tham kh¶o.

§ång thêi víi viÖc xuÊt b¶n Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng

-ghen, chóng t«i

sÏ tæ chøc biªn so¹n s¸ch giíi thiÖu néi dung mçi tËp c¸c t­ t­ëng c¬ b¶n

trong c¸c t¸c phÈm chÝnh cña hai nhµ kinh ®iÓn.

Th¸ng 9

-1995

Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia

8

9

Ph.¨ng

-ghen

Th­ göi A.B£

-BEN

§¶ng ta ®· nhiÒu phen ch×a tay cho ph¸i L¸t

-xan ®Ó hoµ

gi¶i hay Ýt ra lµ ®Ó hîp t¸c víi hä, nh­ng ®· nhiÒu phen bÞ bän

Ha

-den

-clª

-vÐc, bän Ha

-xen

-man vµ bän Tuªn

-ke cù tuyÖt mét

c¸ch rÊt hçn x­îc ®Õn nçi ngay mét ®øa trÎ còng cã thÓ do ®ã

mµ kÕt luËn ®­îc r»ng së dÜ ngµy nay, c¸c ngµi Êy ®Ých th©n ®Õn yªu cÇu hoµ gi¶i víi chóng ta, chÝnh lµ v× hä ®· l©m vµo

b­íc ®­êng cïng. Do tÝnh chÊt cña bän ng­êi Êy mµ ai nÊy ®Òu

biÕt rÊt râ, nªn bæn phËn chóng ta lµ ph¶i nh©n b­íc ®­êng

cïng cña hä mµ ®ßi mäi sù b¶o ®¶m cã thÓ cã ®­îc, cèt sao cho 1

Lu©n §«n, ngµy 18

- 28 th¸ng Ba 1875

Bª

-ben th©n mÕn!

T«i ®· nhËn ®­îc th­ cña anh ®Ò ngµy 23 th¸ng Hai vµ t«i vui

mõng ®­îc tin anh m¹nh khoÎ ®Õn thÕ

.

Anh hái t«i xem chóng t«i nghÜ thÕ nµo vÒ tÊt c¶ c©u chuyÖn

hîp nhÊt Êy. Khèn nçi, chóng t«i còng hoµn toµn nh­ anh th«i.

LÝp

-nÕch còng nh­ mäi ng­êi kh¸c, ch¼ng ai cho chóng t«i biÕt

mét tin tøc nµo c¶, nªn chóng t«i còng vËy, chóng t«i chØ biÕt ®­îc

nh÷ng g× mµ c¸c b¸o cho biÕt. Nh­ng c¸c b¸o còng ch¼ng viÕt g×

vÒ vÊn ®Ò Êy c¶, m·i cho ®Õn kho¶ng t¸m ngµy tr­íc ®©y míi

®¨ng b¶n dù th¶o c­¬ng lÜnh. DÜ nhiªn lµ b¶n dù th¶o ®ã ®· lµm

cho chóng t«i kh¸ kinh ng¹c.

10 ph.¨ng-ghen th­ göi a.bª-ben 11

hä kh«ng dùa ®­îc vµo §¶ng ta mµ cñng cè l¹i ®Þa vÞ lung lay

cña hä trong d­ luËn cña quÇn chóng c«ng nh©n. Ph¶i tiÕp ®ãn

hä mét c¸ch hÕt søc l¹nh nh¹t, ph¶i tá ra kh«ng tin cËy hä tÝ nµo

c¶ vµ ph¶i lµm cho hä thÊy r»ng cã hîp nhÊt hay kh«ng lµ do hä

cã s½n sµng bá nh÷ng khÈu hiÖu bÌ ph¸i cña hä hay kh«ng, bá

c¸i thuyÕt cña hä lµ dùa vµo "sù gióp ®ì cña nhµ n­íc" hay

kh«ng vµ hä cã s½n sµng tiÕp nhËn b¶n c­¬ng lÜnh Ai-d¬-n¾c

n¨m 1896 2 trªn nh÷ng ®iÓm c¨n b¶n, hoÆc mét b¶n ®· söa ch÷a

l¹i cña c­¬ng lÜnh ®ã vµ hîp víi hoµn c¶nh hiÖn nay hay kh«ng.

VÒ ph­¬ng diÖn lý luËn, tøc lµ vÒ nh÷ng c¸i g× ®ã cã tÝnh chÊt

quyÕt ®Þnh ®èi víi c­¬ng lÜnh th× §¶ng ta hoµn toµn kh«ng cã g×

ph¶i häc tËp ph¸i L¸t-xan c¶. ChÝnh lµ ng­îc l¹i, hä ph¶i häc

tËp §¶ng ta. §iÒu kiÖn thø nhÊt ®Ó hîp nhÊt lµ hä kh«ng ®­îc

bÌ ph¸i n÷a, tøc lµ kh«ng ®­îc theo ph¸i L¸t-xan n÷a; nãi c¸ch

kh¸c, liÒu thuèc v¹n øng cña hä lµ sù gióp ®ì cña nhµ n­íc, nÕu

kh«ng ®­îc hoµn toµn vøt bá th× Ýt ra còng ph¶i ®­îc thõa nhËn

®ã lµ mét biÖn ph¸p qu¸ ®é vµ thø yÕu, lµ mét kh¶ n¨ng trong

nhiÒu kh¶ n¨ng kh¸c. B¶n dù th¶o c­¬ng lÜnh chøng tá r»ng vÒ

mÆt lý luËn nh÷ng ng­êi cña chóng ta h¬n nh÷ng l·nh tô cña

ph¸i L¸t-xan rÊt nhiÒu, nh­ng vÒ mÆt thñ ®o¹n chÝnh trÞ quû

quyÖt th× l¹i thua xa hä. Nh÷ng ng­êi "trung thùc"1*

Mét lµ, trong c­¬ng lÜnh nµy, ng­êi ta chÊp nhËn c©u sau ®©y

cña L¸t-xan, nghe tuy kªu, nh­ng ®øng vÒ mÆt lÞch sö mµ xÐt, lµ

sai: §èi diÖn víi giai cÊp c«ng nh©n, tÊt c¶ c¸c giai cÊp kh¸c chØ

gép thµnh mét khèi ph¶n ®éng. C©u nµy chØ ®óng trong

vµi tr­êng hîp ®Æc biÖt, ch¼ng h¹n trong mét cuéc c¸ch m¹ng

l¹i mét

phen n÷a ®Ó cho nh÷ng kÎ kh«ng trung thùc ®¸nh lõa m×nh mét

c¸ch chua cay.

_____________________________________________________________

1* Nh÷ng ng­êi Ai-d¬-n¾c ®­îc gäi lµ nh÷ng ng­êi "trung thùc".

cña giai cÊp v« s¶n nh­ C«ng x· Pa-ri, hoÆc trong mét n­íc ë ®ã

kh«ng ph¶i chØ cã mét m×nh giai cÊp t­ s¶n ®· t¹o ra nhµ n­íc vµ

x· héi theo h×nh ¶nh cña nã, mµ theo sau giai cÊp t­ s¶n th× giai

cÊp tiÓu t­ s¶n d©n chñ còng ®· thùc hiÖn viÖc c¶i biÕn Êy mét

c¸ch hÕt søc triÖt ®Ó. NÕu ë §øc, ch¼ng h¹n, giai cÊp tiÓu t­ s¶n

d©n chñ thuéc vÒ khèi ph¶n ®éng Êy th× lµm thÕ nµo mµ §¶ng

c«ng nh©n d©n chñ - x· héi l¹i cã thÓ, trong suèt bao n¨m tr­êng,

kÒ vai s¸t c¸nh cïng ®i víi §¶ng nh©n d©n3 ®­îc? Lµm thÕ nµo

mµ b¸o "Volksstaat"4 l¹i cã thÓ rót toµn bé thùc chÊt cña c­¬ng

lÜnh chÝnh trÞ cña m×nh tõ trong tê "Frankfurte Zeitung"5

, c¬ quan

cña ph¸i d©n chñ tiÓu t­ s¶n ®­îc? Vµ lµm thÕ nµo mµ Ýt ra còng

cã b¶y yªu s¸ch cña chÝnh b¶n c­¬ng lÜnh nµy l¹i gièng tõng ch÷

mét víi c­¬ng lÜnh cña §¶ng nh©n d©n vµ cña ph¸i d©n chñ tiÓu

t­ s¶n? T«i muèn nãi ®Õn b¶y yªu s¸ch chÝnh trÞ ®¸nh sè tõ 1 ®Õn

5 vµ tõ 1 ®Õn 2, trong ®ã kh«ng mét yªu s¸ch nµo l¹i kh«ng ph¶i

lµ d©n chñ t­ s¶n 6

Hai lµ nguyªn lý chñ nghÜa quèc tÕ cña phong trµo c«ng nh©n

giê ®©y cã thÓ nãi lµ hoµn toµn bÞ phñ nhËn vµ l¹i bÞ phñ nhËn

bëi nh÷ng ng­êi, suèt trong n¨m n¨m trêi vµ trong nh÷ng t×nh

huèng khã kh¨n nhÊt, ®· tõng nªu cao nguyªn lý ®ã mét c¸ch

hÕt søc vÎ vang. C«ng nh©n §øc ngµy nay dÉn ®Çu phong trµo

ch©u ¢u th× tr­íc hÕt lµ do th¸i ®é thùc sù quèc tÕ cña hä trong

thêi kú chiÕn tranh; kh«ng mét giai cÊp v« s¶n ë n­íc nµo l¹i cã

th¸i ®é ®óng ®¾n ®Õn thÕ. ThÕ mµ ngµy nay, trong lóc kh¾p n¬i

ë n­íc ngoµi, c«ng nh©n ®ang kh¼ng ®Þnh nguyªn lý Êy mét c¸ch

còng m¹nh mÏ nh­ viÖc c¸c chÝnh phñ ®ang ra søc t×m c¸ch

ng¨n trë mäi m­u toan thùc hiÖn nguyªn lý Êy trong mét tæ

chøc th× c«ng nh©n §øc l¹i bá r¬i nguyªn lý Êy sao? VËy th× cßn

c¸i g× lµ chñ nghÜa quèc tÕ cña phong trµo c«ng nh©n? ChØ

cßn c¸i triÓn väng yÕu ít hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ vÒ mét sù

.

12 ph.¨ng-ghen th­ göi a.bª-ben 13

hîp t¸c t­¬ng lai cña c«ng nh©n ch©u ¢u ®Ó tù gi¶i phãng, mµ lµ

vÒ mét sù "h÷u nghÞ quèc tÕ gi÷a c¸c d©n téc" trong t­¬ng lai, tøc

lµ "Hîp chóng quèc ch©u ¢u" cña bän t­ s¶n thuéc ®ång minh

hoµ b×nh7

Ba lµ c¸c ®ång chÝ chóng ta chÞu chÊp nhËn c¸i "quy luËt s¾t

vÒ tiÒn c«ng" cña L¸t -xan, mét quy luËt dùa trªn mét quan ®iÓm

kinh tÕ hoµn toµn cò rÝch, tøc lµ trung b×nh th× c«ng nh©n chØ lÜnh

®­îc mét sè tiÒn c«ng tèi thiÓu vµ nh­ thÕ lµ v×, theo thuyÕt nh©n

khÈu cña Man-tót, sè c«ng nh©n bao giê còng qu¸ ®«ng (®ã

chÝnh lµ lý lÏ cña L¸t-xan). Nh­ng M¸c ®· chøng minh mét

c¸ch rÊt ®Çy ®ñ trong bé "T­ b¶n" r»ng nh÷ng quy luËt ®iÒu tiÕt

tiÒn c«ng rÊt phøc t¹p vµ, tuú theo t×nh huèng, khi th× quy luËt

nµy, khi th× quy luËt kia chi phèi; r»ng nh­ vËy th× hoµn toµn

kh«ng thÓ nãi ®Õn mét quy luËt s¾t mµ tr¸i l¹i, ph¶i nãi ®Õn mét

quy luËt rÊt co gi·n vµ do ®ã, kh«ng thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b»ng vµi

ch÷ nh­ L¸t-xan t­ëng. ThuyÕt Man-tót lµm c¬ së cho c¸i quy luËt

mµ L¸t-xan ®· chÐp cña Man-tót vµ cña Ri-c¸c-®« (Ri-c¸c-®« ®· bÞ

L¸t-xan xuyªn t¹c) nh­ ng­êi ta thÊy ®· ®­îc dÉn ra ë trang 5

cuèn "S¸ch cho c«ng nh©n", trÝch trong mét tËp s¸ch kh¸c cña L¸t￾xan

.

DÜ nhiªn kh«ng cÇn nãi ®Õn c¸i Quèc tÕ nh­ thÕ lµm g×.

Nh­ng Ýt ra còng ch¼ng nªn tôt l¹i sau b¶n c­¬ng lÜnh n¨m

1869 mµ nãi ch¼ng h¹n r»ng: mÆc dÇu tr­íc hÕt §¶ng c«ng nh©n

§øc buéc ph¶i hµnh ®éng trong ph¹m vi nh÷ng biªn giíi quèc

gia ®· v¹ch ra cho nã (§¶ng c«ng nh©n §øc kh«ng cã quyÒn lÊy

danh nghÜa giai cÊp v« s¶n ch©u ¢u ®Ó nãi vµ l¹i cµng kh«ng cã

quyÒn ®­a ra nh÷ng ®iÒu sai lÇm), nh­ng §¶ng c«ng nh©n §øc

vÉn cã ý thøc vÒ nh÷ng sîi d©y ®oµn kÕt th¾t chÆt m×nh víi c«ng

nh©n tÊt c¶ c¸c n­íc vµ nã sÏ lu«n lu«n, nh­ tõ tr­íc tíi nay,

s½n sµng lµm trßn nh÷ng nghÜa vô do sù ®oµn kÕt Êy ®Ò ra cho

m×nh. Nh÷ng nghÜa vô nh­ thÕ vÉn tån t¹i, ngay c¶ khi ng­êi ta

kh«ng tù tuyªn bè hoÆc tù coi m×nh lµ mét bé phËn cña Quèc tÕ

®i n÷a. Ch¼ng h¹n nh­ cøu tÕ trong tr­êng hîp thiÕu thèn,

chèng viÖc t¨ng viÖn lùc l­îng trong tr­êng hîp b·i c«ng, ¸p

dông nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó sao cho c¸c c¬ quan b¸o chÝ §¶ng

th«ng b¸o cho c«ng nh©n §øc biÕt râ t×nh h×nh cña phong trµo ë

n­íc ngoµi, cæ ®éng chèng nh÷ng cuéc chiÕn tranh ®· næ ra hoÆc

nguy c¬ chiÕn tranh do c¸c triÒu ®¹i g©y ra, trong thêi gian c¸c

cuéc chiÕn tranh ®ã, cã mét s¸ch l­îc nh­ ®· tiÕn hµnh mét c¸ch

mÉu mùc trong nh÷ng n¨m 1870-1871, v.v..

8

, - c¸i thuyÕt lµm c¬ së ®ã ®· bÞ M¸c b¸c bá mét c¸ch rÊt tØ mØ

trong phÇn nãi vÒ "qu¸ tr×nh tÝch luü t­ b¶n"9

. Nh­ vËy, khi thõa

nhËn "quy luËt s¾t" cña L¸t-xan, ng­êi ta ®· thõa nhËn mét luËn

®iÓm sai lÇm vµ mét luËn chøng sai lÇm.

Bèn lµ yªu s¸ch x· héi duy nhÊt trong c­¬ng lÜnh lµ sù gióp ®ì

cña nhµ n­íc theo kiÓu L¸t-xan, yªu s¸ch nµy ®­îc ®­a ra d­íi

mét h×nh thøc Ýt bÞ che ®Ëy nhÊt lµ ®óng nh­ L¸t-xan ®· ®¸nh

c¾p cña Buy-sª. Vµ ®©y l¹i chÝnh lµ sau khi Br¾c-c¬ ®· v¹ch râ tÊt

c¶ tÝnh chÊt v« dông cña mét yªu s¸ch nh­ thÕ10

Nh­ng cïng l¾m th× "sù gióp ®ì cña nhµ n­íc", theo nghÜa

L¸t-xan hiÓu, còng chØ lµ mét biÖn ph¸p trong nhiÒu biÖn ph¸p

kh¸c ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých ®· nªu lªn ë ®©y trong nh÷ng lêi hÌn

yÕu nh­ sau: "§Ó më ®­êng cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò x· héi".

Lµm nh­ thÓ lµ ®èi víi chóng ta, trªn ®Þa h¹t lý luËn, cßn cã

; sau khi hÇu hÕt,

nÕu kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶, c¸c diÔn gi¶ cña §¶ng ta, trong cuéc ®Êu

tranh cña hä chèng ph¸i L¸t-xan, ®Òu buéc ph¶i ph¶n ®èi "sù gióp

®ì cña nhµ n­íc" ®ã! §¶ng ta kh«ng thÓ chÞu nhôc h¬n n÷a ®­îc.

Chñ nghÜa quèc tÕ mµ l¹i tôt xuèng tr×nh ®é A-man Guª-g¬: chñ

nghÜa x· héi mµ l¹i tôt xuèng tr×nh ®é tªn céng hoµ t­ s¶n Buy￾sª, kÎ ®· ®em yªu s¸ch Êy ®èi lËp víi nh÷ng ng­êi x· héi chñ

nghÜa ®Ó ®¶ l¹i hä!

14 ph.¨ng-ghen th­ göi a.bª-ben 15

mét vÊn ®Ò x· héi ch­a ®­îc gi¶i quyÕt! Bëi vËy, khi ng­êi ta nãi:

"§¶ng c«ng nh©n §øc ra søc xo¸ bá lao ®éng lµm thuª vµ chÝnh do

®ã mµ xo¸ bá lu«n c¶ nh÷ng sù ph©n biÖt giai cÊp, b»ng c¸ch thùc

hiÖn viÖc s¶n xuÊt tËp thÓ trong c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp trªn

mét quy m« toµn quèc; §¶ng sÏ ñng hé mäi biÖn ph¸p cã thÓ gãp

phÇn ®¹t tíi môc ®Ých ®ã", -th× kh«ng mét ai trong ph¸i L¸t-xan

cã thÓ cã ý kiÕn g× nãi l¹i c¶.

N¨m lµ ngay c¶ ®Õn vÊn ®Ò tæ chøc giai cÊp c«ng nh©n, víi

tÝnh c¸ch lµ mét giai cÊp, b»ng con ®­êng c«ng ®oµn còng

kh«ng ®­îc ®Ò cËp tíi. Mµ chÝnh ®ã lµ mét ®iÓm thËt c¨n b¶n,

v× ®©y lµ tæ chøc giai cÊp thùc sù cña giai cÊp v« s¶n, trong ®ã

giai cÊp v« s¶n tiÕn hµnh nh÷ng cuéc ®Êu tranh hµng ngµy

chèng t­ b¶n vµ ®©y lµ tr­êng häc cña hä; tæ chøc nµy ngµy

nay, ngay gi÷a hoµn c¶nh ph¶n ®éng ghª gím nhÊt (nh­ tr­êng

hîp ë Pa-ri hiÖn nay), còng kh«ng thÓ bÞ ph¸ vì ®­îc n÷a. Do

tÝnh chÊt quan träng mµ tæ chøc Êy còng cã c¶ ë §øc n÷a, nªn

theo ý chóng t«i, tuyÖt ®èi cÇn ph¶i nãi ®Õn tæ chøc Êy trong

c­¬ng lÜnh vµ ë chç nµo cã thÓ ®­îc th× ph¶i dµnh cho nã mét

®Þa vÞ trong tæ chøc cña §¶ng.

Trªn ®©y lµ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu mµ c¸c ®ång chÝ chóng ta

nh­îng bé ph¸i L¸t-xan. Cßn hä th× nh­îng bé l¹i nh÷ng g×?

Nh­îng bé quyÒn ®­îc ghi vµo c­¬ng lÜnh c¶ mét mí kh¸ lén xén

nh÷ng yªu s¸ch thuÇn tuý d©n chñ, mµ mét phÇn l¹i chØ lµ

nh÷ng yªu s¸ch cã tÝnh chÊt xu thêi, ch¼ng h¹n nh­ "chÕ ®é lËp

ph¸p nh©n d©n", mét chÕ ®é hiÖn cã ë Thuþ SÜ, vµ nÕu qu¶ ë ®©y

chÕ ®é nµy lµm ®­îc mét c¸i g× ®ã th× còng lµ cã h¹i nhiÒu h¬n lµ

cã lîi. NÕu ®©y lµ "chÕ ®é qu¶n lý th«ng qua nh©n d©n" th× còng

cßn cã mét ý nghÜa nµo ®ã. Nh­ thÕ, ®iÒu kiÖn thø nhÊt cña mäi

quyÒn tù do còng thiÕu nèt: tøc lµ ®èi víi mäi c«ng d©n th× mçi

viªn chøc ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc toµ ¸n th­êng vµ chiÓu

theo ph¸p luËt chung, vÒ mçi hµnh vi cña m×nh trong khi

thi hµnh chøc vô. T«i kh«ng muèn nãi nhiÒu vÒ sù viÖc lµ: trong

bÊt cø c­¬ng lÜnh tù do t­ s¶n nµo còng ®Òu cã nh÷ng yªu s¸ch

nh­ tù do vÒ khoa häc vµ tù do tÝn ng­ìng, vµ nªu nh÷ng yªu

s¸ch Êy ra ®©y th× thËt kh«ng ®óng chç tÝ nµo.

Nhµ n­íc nh©n d©n tù do ®· trë thµnh mét nhµ n­íc tù do.

ThÕ mµ, ®øng vÒ mÆt ng÷ ph¸p mµ xÐt, mét nhµ n­íc tù do lµ

mét nhµ n­íc ®­îc tù do ®èi víi c¸c c«ng d©n cña m×nh, tøc lµ

mét nhµ n­íc cã mét chÝnh phñ ®éc tµi. Cã lÏ nªn bá h¼n tÊt c¶

nh÷ng c©u ba hoa vÒ nhµ n­íc Êy ®i, nhÊt lµ tõ sau C«ng x·;

C«ng x· kh«ng cßn lµ mét nhµ n­íc theo nghÜa ®en cña tõ nµy

n÷a. Bän v« chÝnh phñ chñ nghÜa ®· lµm chèi ãc chóng ta kh¸

nhiÒu vÒ mÊy tiÕng "nhµ n­íc nh©n d©n", mÆc dÇu quyÓn s¸ch

M¸c viÕt chèng Pru-®«ng råi ®Õn quyÓn "Tuyªn ng«n cña §¶ng

céng s¶n"11

C©u "xo¸ bá mäi sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ x· héi vµ chÝnh trÞ" thay

c©u "xo¸ bá tÊt c¶ nh÷ng sù ph©n biÖt giai cÊp" còng rÊt ®¸ng

ngê. Tõ xø nµy ®Õn xø kh¸c, tõ tØnh nµy ®Õn tØnh kh¸c, thËm chÝ

tõ n¬i nµy ®Õn n¬i kh¸c, bao giê còng cã mét sù bÊt b×nh

còng ®Òu ®· nãi hÕt søc râ lµ víi sù thiÕt lËp chÕ ®é x·

héi chñ nghÜa, nhµ n­íc sÏ tiªu vong [sich auflöst] vµ biÕn ®i. V×

nhµ n­íc, xÐt cho cïng, chØ lµ mét thiÕt chÕ t¹m thêi mµ ng­êi ta

ph¶i dïng ®Õn trong ®Êu tranh, trong c¸ch m¹ng, ®Ó ®µn ¸p kÎ

®Þch cña m×nh b»ng b¹o lùc, cho nªn nãi ®Õn mét nhµ n­íc nh©n

d©n tù do lµ hoµn toµn v« nghÜa. Chõng nµo giai cÊp v« s¶n cßn

cÇn ®Õn nhµ n­íc th× nh­ thÕ tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i lµ v× tù do

mµ lµ ®Ó trÊn ¸p kÎ ®Þch cña m×nh; vµ ngµy nµo cã thÓ nãi ®Õn tù

do th× nhµ n­íc sÏ kh«ng cßn lµ nhµ n­íc n÷a. V× vËy, chóng t«i

®Ò nghÞ r»ng bÊt cø ë ®©u còng nªn thay tõ "nhµ n­íc " b»ng tõ

"c«ng x·" [Gemeinwesen] lµ mét tiÕng §øc rÊt ®¾t, t­¬ng ®­¬ng

víi tõ "c«ng x·" trong tiÕng Ph¸p.

16 c.m¸c phª ph¸n c­¬ng lÜnh g«-ta 17

®¼ng nµo ®ã trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t, mét sù bÊt b×nh

®¼ng mµ ng­êi ta cã thÓ rót xuèng møc tèi thiÓu, chø kh«ng thÓ

lµm mÊt h¼n ®­îc. Ng­êi d©n vïng nói An-p¬ bao giê còng cã

nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t kh¸c ng­êi d©n miÒn ®ång b»ng. Quan

niÖm vÒ x· héi chñ nghÜa nh­ giang s¬n cña b×nh ®¼ng, lµ mét

quan niÖm phiÕn diÖn cña ng­êi Ph¸p, dùa trªn khÈu hiÖu "Tù

do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i" - quan niÖm ®ã ®· cã lý do tån t¹i trong

thêi gian vµ kh«ng gian cña nã, v× nã ®· ®¸p øng cho mét giai

®o¹n ph¸t triÓn, nh­ng còng nh­ tÊt c¶ nh÷ng quan niÖm phiÕn

diÖn cña c¸c tr­êng ph¸i x· héi chñ nghÜa cã tr­íc chóng ta, quan

niÖm Êy ngµy nay ®· bÞ v­ît qua råi, v× nã chØ g©y rèi lo¹n trong

®Çu ãc ng­êi ta vµ nã ®· ®­îc thay thÕ b»ng nh÷ng quan niÖm

chÝnh x¸c h¬n vµ phï hîp víi hiÖn thùc h¬n.

T«i xin chÊm døt, mÆc dï hÇu hÕt mçi ch÷ trong c¸i b¶n c­¬ng

lÜnh kh« khan, kh«ng khÝ s¾c nµy, ®Òu cÇn ph¶i ®­îc phª ph¸n c¶.

§óng nh­ thÕ, nÕu c­¬ng lÜnh Êy ®­îc thõa nhËn th× M¸c vµ t«i sÏ

kh«ng bao giê l¹i cã thÓ gia nhËp mét c¸i ®¶ng míi, x©y dùng trªn

mét c¬ së nh­ thÕ, vµ chóng t«i sÏ buéc lßng ph¶i suy nghÜ rÊt cÈn

thËn vÒ th¸i ®é cña chóng t«i (ngay c¶ khi c«ng khai) ®èi víi ®¶ng

Êy. Anh h·y nghÜ xem, ë n­íc ngoµi, ng­êi ta buéc cho chóng t«i lµ

ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ mçi hµnh ®éng, mçi lêi tuyªn bè cña

§¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi §øc. Ba-cu-nin ch¼ng h¹n ®· lµm

nh­ thÕ trong quyÓn s¸ch cña «ng ta nhan ®Ò lµ "ChÕ ®é nhµ n­íc

vµ t×nh tr¹ng v« chÝnh phñ", theo quyÓn ®ã th× chóng t«i ph¶i chÞu

tr¸ch nhiÖm vÒ mçi lêi khinh suÊt mµ LÝp-nÕch ®· ph¸t biÓu hay

viÕt ra tõ khi thµnh lËp tõ "Demokratisches Wochenblatt"12

H¬n n÷a, t«i tin ch¾c r»ng mét sù hîp nhÊt dùa trªn mét c¬ së

nh­ thÕ sÏ kh«ng ®øng v÷ng ®­îc mét n¨m ®©u. LÏ nµo nh÷ng

ng­êi th«ng minh nhÊt cña §¶ng ta l¹i ra søc nh¾c l¹i thuéc lßng

nh÷ng c©u cña L¸t-xan vÒ c¸i quy luËt s¾t vÒ tiÒn c«ng, vµ vÒ sù

gióp ®ì cña nhµ n­íc? T«i mong lµ còng thÊy anh ë trong sè

nh÷ng ng­êi ®ã, ch¼ng h¹n! Vµ nÕu hä lµm nh­ thÕ th× nh÷ng

thÝnh gi¶ cña hä sÏ ph¶n béi hä. Tuy nhiªn, t«i ch¾c r»ng ph¸i

L¸t-xan sÏ kh­ kh­ gi÷ chÝnh nh÷ng ®o¹n ®ã cña c­¬ng lÜnh,

ch¼ng kh¸c nµo tªn cho vay nÆng l·i Sai-lèc cø kh¨ng kh¨ng ®ßi

lÊy mét pao thÞt ng­êi cña h¾n

.

Ng­êi ta t­ëng r»ng ë ®©y, chóng t«i ®ang giËt d©y mäi chuyÖn;

song anh còng biÕt râ nh­ t«i lµ chóng t«i gÇn nh­ kh«ng bao

giê xen vµo c«ng viÖc néi bé cña §¶ng mét tý nµo c¶ vµ nÕu ngÉu

nhiªn chóng t«i cã xen vµo th× còng chØ ®Ó uèn n¾n, trong ph¹m

vi cã thÓ lµm ®­îc, nh÷ng sai lÇm ®· m¾c ph¶i vµ bao giê còng

chØ lµ vÒ mÆt lý luËn mµ th«i. Råi ®©y tù anh sÏ thÊy r»ng b¶n

c­¬ng lÜnh nµy ®¸nh dÊu mét b­íc ngoÆt rÊt cã thÓ buéc chóng t«i

ph¶i cù tuyÖt mäi sù liªn ®íi tr¸ch nhiÖm víi c¸i chÝnh ®¶ng ®·

thõa nhËn c­¬ng lÜnh ®ã.

Nãi chung th× cè nhiªn lµ c­¬ng lÜnh chÝnh thøc cña mét ®¶ng

kh«ng quan träng b»ng nh÷ng hµnh ®éng cña ®¶ng ®ã. Nh­ng

mét c­¬ng lÜnh míi còng gièng nh­ mét ngän cê ng­êi ta võa míi

treo lªn tr­íc m¾t mäi ng­êi, vµ chÝnh lµ ng­êi ta c¨n cø vµo

c­¬ng lÜnh ®ã mµ ®¸nh gi¸ §¶ng. VËy dï sao nã còng quyÕt kh«ng

thÓ thôt lïi ®­îc so víi c­¬ng lÜnh Ai-d¬-n¾c. Ta cã thÓ t­ëng

t­îng xem c­¬ng lÜnh Êy sÏ g©y ra mét Ên t­îng nh­ thÕ nµo cho

c«ng nh©n c¸c n­íc kh¸c, vµ hä sÏ nghÜ g× khi thÊy toµn bé giai

cÊp v« s¶n x· héi chñ nghÜa §øc l¹i quú gèi tr­íc mÆt ph¸i L¸t￾xan nh­ thÕ.

1*

_____________________________________________________________

1* SÕch-xpia. "Th­¬ng nh©n thµnh V¬-ni-d¬", håi I, mµn ba.

. Sù ph©n liÖt sÏ x¶y ra, nh­ng

chóng ta sÏ lµm cho H¸t-xen-man, Ha-den-clª-vÐc, Tuªn-ke vµ bÌ

b¹n cña hä l¹i ho¸ ra nh÷ng kÎ "trung thùc"; sau khi ph©n

liÖt, chóng ta sÏ suy yÕu h¬n, cßn ph¸i L¸t-xan sÏ m¹nh h¬n;

§¶ng ta sÏ kh«ng cßn gi÷ ®­îc sù thuÇn khiÕt vÒ chÝnh trÞ cña

18 ph.¨ng-ghen th­ göi a.bª-ben 19

m×nh vµ kh«ng bao giê cßn cã thÓ hÕt lßng chèng l¹i nh÷ng c©u

trèng rçng cña L¸t-xan n÷a, v× trong mét thêi gian, nh÷ng c©u Êy

®· ®­îc ghi trªn l¸ cê cña §¶ng; vµ nÕu lóc bÊy giê, ph¸i L¸t-xan

l¹i tù cho r»ng chØ hä míi ®Ých thËt lµ ®¶ng c«ng nh©n, cßn c¸c

®ång chÝ chóng ta lµ t­ s¶n, th× sÏ cã b¶n c­¬ng lÜnh ë ®ã ®Ó

chøng minh cho hä. TÊt c¶ nh÷ng biÖn ph¸p x· héi chñ nghÜa

trong c­¬ng lÜnh nµy ®Òu lµ cña hä; cßn §¶ng ta th× chØ ®ãng gãp

vµo ®Êy ®éc nh÷ng yªu s¸ch cña ph¸i d©n chñ tiÓu t­ s¶n lµ ph¸i

mµ ngay trong c­¬ng lÜnh ®ã, chÝnh §¶ng ta còng cho lµ mét bé

phËn trong "khèi ph¶n ®éng"!

T«i ®· chËm göi bøc th­ nµy ®Õn anh, v× t«i biÕt r»ng ®Õn

ngµy 1 th¸ng T­, vµo dÞp lÔ sinh nhËt Bi-xm¸c, anh míi cã thÓ

®­îc tha, nªn t«i kh«ng muèn ®Ó nã bÞ tÞch thu däc ®­êng, trong

khi bÝ mËt chuyÓn ®Õn anh. T«i võa míi nhËn ®­îc mét bøc th￾cña Br¾c-c¬, anh Êy còng cã nh÷ng ®iÒu nghi ng¹i nghiªm träng

vÒ b¶n c­¬ng lÜnh ®ã vµ muèn biÕt ý kiÕn cña chóng t«i nh­ thÕ

nµo. V× vËy t«i nhê anh chuyÓn ®Õn anh Êy bøc th­ nµy ®Ó anh Êy

cïng ®äc lu«n thÓ, vµ t«i khái mÊt th× giê mét lÇn n÷a viÕt vÒ tÊt

c¶ mäi chuyÖn. Xin nãi thªm r»ng t«i còng ®· nãi th¼ng cho Ram

biÕt tÊt c¶ sù thËt. Th­ göi cho LÝp-nÕch, t«i chØ viÕt rÊt v¾n t¾t.

T«i kh«ng thÓ tha thø cho anh ta ®­îc v× anh ta kh«ng hÒ cho

chóng t«i biÕt mét lêi nµo vÒ toµn bé chuyÖn ®ã c¶, tr­íc khi cã

thÓ gäi lµ ®· qu¸ muén (trong lóc Êy, Ram vµ nh÷ng ng­êi kh¸c

th× cø t­ëng r»ng LÝp-nÕch ®· cho chóng t«i biÕt râ sù viÖc). V¶

l¹i, kh«ng ph¶i ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn anh ta c­ xö nh­ thÕ, b»ng

chøng lµ cã rÊt nhiÒu lÇn trao ®æi th­ tõ phiÒn to¸i gi÷a M¸c vµ

t«i víi anh ta; nh­ng lÇn nµy th× qu¸ l¾m råi, chóng t«i døt kho¸t

sÏ kh«ng ch¬i víi anh ta c¸i trß nh­ thÕ n÷a?

Anh h·y cè g¾ng thu xÕp lµm thÕ nµo ®Ó mïa hÌ nµy cã thÓ

®Õn ®©y ®­îc. DÜ nhiªn lµ anh sÏ tíi ë nhµ t«i vµ nÕu thêi tiÕt

tèt, chóng ta sÏ ®i t¾m biÓn vµi h«m; viÖc ®ã rÊt cã Ých cho anh

sau mét thêi gian dµi ngåi lú mét chç.

Chµo th©n ¸i

B¹n anh

Ph.¡.

M¸c míi chuyÓn chç ë. §Þa chØ cña anh Êy: 41, c«ng viªn May￾len, Crª-xen, Noãc-®¬-OÐt, Lu©n §«n.

ViÕt vµo kho¶ng 18-28 th¸ng Ba 1875

In lÇn ®Çu tiªn trong cuèn s¸ch: A.Bebel.

"Aus meinem Leben", T.II, Stuttgart, 1911

In theo b¶n in trong cuèn

s¸ch

Nguyªn v¨n lµ tiÕng §øc

20 21

C.M¸c

PHª ph¸n c­¬ng lÜnh G«-ta

Do C.M¸c viÕt vµo th¸ng T­ - ®Çu th¸ng

N¨m 1875

§· ®¨ng cã l­îc bít chót Ýt trong t¹p chÝ

"Neue Zeit", tËp 1, sè 18, n¨m 1891

13

In theo b¶n th¶o

Nguyªn v¨n tiÕng §øc

22 23

Th­ göi V.Br¾c

-c¬

Lu©n §«n, ngµy 5 th¸ng N¨m 1875

Br¾c

-c¬ th©n mÕn!

Sau khi ®äc xong nh÷ng nhËn xÐt ngoµi lÒ phª ph¸n b¶n

c­¬ng lÜnh hîp nhÊt kÌm theo ®©y, mong anh vui lßng chuyÓn

cho G©y

-b¬ vµ Au

-¬, Bª

-ben vµ LÝp

-nÕch xem. T«i bËn qu¸ nhiÒu

c«ng viÖc vµ buéc ph¶i v­ît rÊt xa c¸i møc thêi gian lµm viÖc mµ

thÇy thuèc ®· quy ®Þnh cho t«i. Cho nªn ph¶i viÕt mÊt nhiÒu

giÊy nh­ thÕ nµy th× hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét "sù thÝch thó"

®èi víi t«i. Nh­ng ®iÒu ®ã lµ cÇn thiÕt ®Ó sau nµy c¸c b¹n trong

§¶ng

- b¶n nµy ®­îc viÕt lµ ®Ó cho hä

- sÏ kh«ng gi¶i thÝch sai

lÖch nh÷ng b­íc mµ vÒ phÝa t«i, sau nµy t«i sÏ ph¶i lµm. Cô thÓ

lµ sau ®¹i héi hîp nhÊt, ¡ng

-ghen vµ t«i, chóng t«i sÏ c«ng bè

mét b¶n tuyªn bè v¾n t¾t, trong ®ã chóng t«i sÏ nãi râ r»ng

chóng t«i hoµn toµn xa l¹ vµ kh«ng dÝnh d¸ng g× ®Õn b¶n c­¬ng

lÜnh cã tÝnh nguyªn t¾c ®ã c¶.

§ã lµ mét viÖc cÇn thiÕt v× ë n­íc ngoµi ®ang cã c¸i mµ kÎ thï

cña §¶ng ®ang ©n cÇn nu«i d­ìng,

- tøc lµ ý kiÕn hÕt søc sai lÇm

cho r»ng ë ®©y, chóng t«i ®ang bÝ mËt l·nh ®¹o phong trµo cña c¸i

gäi lµ §¶ng Ai

-d¬

-n¾c. Ch¼ng h¹n nh­ trong mét tr­íc t¸c b»ng

tiÕng Nga xuÊt b¶n míi ®©y, Ba

-cu

-nin ®· buéc cho t«i lµ ph¶i

chÞu tr¸ch nhiÖm kh«ng nh÷ng vÒ tÊt c¶ c¸c c­¬ng lÜnh, v.v., cña

®¶ng Êy, mµ cßn vÒ mäi b­íc do LÝp

-nÕch ®· tiÕn hµnh tõ khi «ng

céng t¸c víi §¶ng nh©n d©n.

24 c.m¸c th­ göi V. Br¾c-c¬ 25

Ngoµi viÖc ®ã ra, nghÜa vô cña t«i lµ kh«ng ®­îc thõa nhËn,

dï lµ b»ng mét sù im lÆng ngo¹i giao ®i n÷a, mét c­¬ng lÜnh mµ

t«i tin ch¾c lµ hoµn toµn v« dông vµ ®ang lµm cho §¶ng bÞ mÊt

tinh thÇn.

Mçi mét b­íc tiÕn cña phong trµo thùc sù cßn quan träng h¬n

mét c¸i c­¬ng lÜnh. VËy nÕu kh«ng thÓ tiÕn xa h¬n c­¬ng lÜnh

Ai-d¬-n¾c - vµ t×nh h×nh kh«ng cho phÐp tiÕn xa h¬n ®­îc -th×

chØ nÕu ký mét b¶n tho¶ hiÖp hµnh ®éng chèng kÎ thï chung th«i.

Cßn nÕu l¹i ®i so¹n ra nh÷ng c­¬ng lÜnh nguyªn t¾c (®¸ng lÏ ph¶i

ho·n viÖc Êy cho ®Õn mét thêi kú mµ mét b¶n c­¬ng lÜnh nh­ thÕ

®· ®­îc chuÈn bÞ qua mét ho¹t ®éng chung l©u dµi) th× nh­ thÕ lµ

®· c¾m nh÷ng c¸i mèc chØ ra cho toµn thÕ giíi biÕt râ phong trµo

cña §¶ng hiÖn ®· tíi møc nµo.

C¸c thñ lÜnh ph¸i L¸t-xan ®· ®Õn víi chóng ta v× t×nh huèng

thóc ®Èy. NÕu ngay tõ ®Çu mµ tuyªn bè víi hä r»ng sÏ kh«ng cã

mét sù mÆc c¶ nµo vÒ nguyªn t¾c c¶ th× hä tÊt ph¶i tù b»ng lßng

víi mét c­¬ng lÜnh hµnh ®éng hoÆc mét kÕ ho¹ch tæ chøc hµnh

®éng chung. §¸ng lÏ ph¶i lµm nh­ thÕ th× ng­êi ta l¹i ®Ó cho

hä ®Õn víi ®Çy ®ñ quyÒn ®¹i biÓu vµ vÒ phÝa m×nh, l¹i ®i thõa

nhËn quyÒn ®¹i biÓu ®ã lµ cã tÝnh chÊt b¾t buéc, thµnh thö lµ

ng­êi ta ®· tù nép m×nh v« ®iÒu kiÖn cho nh÷ng kÎ ®ang cÇn

®Õn sù gióp ®ì. Vµ ®iÓm tét cïng cña tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã lµ

ph¸i L¸t-xan l¹i më mét ®¹i héi tr­íc ®¹i héi tho¶ hiÖp, cßn

§¶ng cña m×nh th× l¹i häp post festum1*

_____________________________________________________________

1* - nghÜa ®en sau ngµy héi, cã nghÜa lµ ®· muén.

. ë ®©y râ rµng lµ ng­êi

ta muèn tr¸nh mäi sù phª ph¸n vµ kh«ng thÓ cho §¶ng cña m×nh

suy nghÜ. Ng­êi ta biÕt r»ng chØ riªng viÖc hîp nhÊt còng lµm

cho c«ng nh©n hµi lßng, nh­ng ng­êi ta sÏ sai lÇm nÕu nghÜ r»ng

kÕt qu¶ nhÊt thêi ®ã ®· kh«ng ph¶i mua b»ng mét gi¸ qu¸ ®¾t.

H¬n n÷a, ngay c¶ khi kh«ng thÓ ®Õn c¸i viÖc nã chÊp nhËn

nh÷ng tÝn ®iÒu cña ph¸i L¸t-xan, b¶n c­¬ng lÜnh còng kh«ng cã

gi¸ trÞ g× c¶.

Ýt h«m n÷a t«i sÏ göi cho anh nh÷ng tËp cuèi cña bé "T­ b¶n"

xuÊt b¶n b»ng tiÕng Ph¸p. ViÖc in cuèn s¸ch ®· bÞ ®×nh l¹i l©u do

sù cÊm ®o¸n cña ChÝnh phñ Ph¸p. Trong tuÇn nµy hoÆc ®Çu tuÇn

sau, cuèn s¸ch sÏ in xong. Anh ®· cã s¸u tËp ®Çu ch­a? Mong anh

cho t«i biÕt ®Þa chØ cña BÐc-h¸c BÕch-c¬, v× t«i còng ph¶i göi

nh÷ng tËp cuèi14 cho anh Êy.

Nhµ xuÊt b¶n "Volksstaat" cã nh÷ng lèi lµm viÖc rÊt kú.

Ch¼ng h¹n, hä vÉn ch­a göi cho t«i mét b¶n nµo cña lÇn in nµy

cña cuèn "Vô ¸n nh÷ng ng­êi céng s¶n ë Khuªn"15.

Chµo nång nhiÖt

C¸c M¸c cña anh