thực trạng triển khai chế độ trợ cấp thai sản trong bhxh ở việt nam hiện nay

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

LỜI MỞ ĐẦU

BHXH là một chính sách lớn được Đảng và Nhà nước ta quan tâm tổ

chức thực hiện ngay từ những ngày đầu thành lập nước. BHXH đã được Liên

hợp Quốc thừa nhận và coi đó là một trong những quyền lợi cơ bản của con

người. Do đó, BHXH cần phải được thực hiện đối với mọi người lao động.

Trong những điều kiện khác nhau của đất nước, chính sách BHXH cũng có sự

thay đổi góp phần to lớn giúp cho người lao động ổn định cuộc sống khi họ

gặp phải những sự kiện bảo hiểm.

Với tỷ lệ chiếm 51,48% dân số, 52% lực lượng lao động xã hội của đất

nước, phụ nữ là nguồn nhân lực quan trọng đã và đang tham gia trên mọi lĩnh

vực của đời sống cả về chính trị, kinh tế và xã hội. Thực tế cho thấy phụ nữ

Việt Nam đã có những đóng góp không nhỏ cho sự nghiệp cách mạng giải

phóng dân tộc và ngày nay là công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Ngoài

đóng góp cho xã hội, phụ nữ còn phải đảm đương công việc gia đình với thiên

chức là người vợ, người mẹ. Chính bởi vậy, ngay từ khi thành lập nước, Đảng

và Nhà nước ta luôn quan tâm đến lao động nữ được thể hiện: ngay khi

BHXH Việt Nam đi vào hoạt động chế độ trợ cấp thai sản là một trong số ít

chế độ được triển khai thực hiện ngay lúc đó. Chế độ thai sản đã góp phần

giảm bớt những gánh nặng cho người lao động đặc biệt là lao động nữ trong

xã hội.

Chế độ trợ cấp thai sản có vị trí quan trọng trong hệ thống chính sách

BHXH và là một chế độ không thể thiếu đối với người lao động không chỉ bởi

tính nhân văn, nhân đạo sâu sắc mà còn bởi chính tính chất nội tại của nó là

sản xuất ra sức lao động xã hội. Trong những năm qua, chế độ thai sản đã bảo

vệ cho hàng vạn lao động nữ và hàng vạn trẻ em. Tuy nhiên, với sự phát triển

của nền kinh tế thị trường cũng như sự phát triển và tiến bộ xã hội thì hiện tại

chế độ thai sản cũng còn một số điểm chưa phù hợp.

Vấn đề đặt ra cho BHXH Việt Nam là: làm thế nào để cải thiện, nâng

cao hơn nữa hiệu quả của việc thực hiện chế độ thai sản, từ đó sẽ nâng cao

được đời sống vật chất của lao động nữ trong thời kỳ họ gặp sự kiện thai sản.

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 1

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề trên, bằng hiểu biết hạn chế của

mình với mong muốn được đóng góp một số ý kiến, quan điểm trong lĩnh vực

này, trong thời gian thực tập tại Trung tâm Nghiên cứu Khoa học – BHXH

Việt Nam em đã lựa chọn đề tài: “Thực trạng triển khai chế độ trợ cấp thai

sản trong BHXH ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu của mình.

Mục đích của đề tài là nghiên cứu, xem xét, đánh giá thực trạng chế độ

thai sản ở nước ta qua các thời kỳ. Từ đó đề xuất một số giải pháp hoàn thiện

chế độ thai sản vho phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội hiện nay của Việt

Nam.

Để phục vụ mục đích đó, chuyên đề được kết cấu thành 3 chương

(không kể mở đầu và kết luận) như sau:

Chương I: Lý luận chung về BHXH và chế độ trợ cấp thai sản

Chương II: Thực trạng triển khai và quản lý chế độ trợ cấp thai sản

trong BHXH ở Việt Nam.

Chương III: Một số giải pháp nhằm hoàn thiện chế độ thai sản ở Việt

Nam

Trong quá trình viết chuyên đề do còn nhiều hạn chế về lý luận và thực

tiễn nên không thể tránh khỏi những sai sót. Em rất mong nhận được sự chỉ

dẫn của các thầy cô giáo trong bộ môn Kinh tế Bảo hiểm, đặc biệt là Giáo

viên hướng dẫn: Thạc sỹ Nguyễn Hải Đường cùng toàn thể cán bộ tại Trung

tâm Nghiên cứu Khoa học - BHXH Việt Nam và các bạn để đề tài của em

được hoàn thiện hơn.

Em xin chân thành cảm ơn!

Sinh viên

Nguyễn Thị Thanh Uyên

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 2

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

NỘI DUNG

CHƯƠNG I: LÝ LUẬN CHUNG VỀ BHXH VÀ CHẾ ĐỘ TRỢ

CẤP THAI SẢN

I/ SỰ CẦN THIẾT KHÁCH QUAN CỦA BHXH

Con người muốn tồn tại và phát triển trước hết phải ăn, mặc, ở …Để

thoả mãn nhu cầu tối thiểu này, con người phải lao động làm ra những sản

phẩm cần thiết. Khi sản phẩm được tạo ra ngày càng nhiều thì đời sống con

người ngày càng đầy đủ và hoàn thiện, xã hội ngày càng văn minh hơn. Như

vậy, việc thoả mãn những nhu cầu sinh sống và phát triển của con người phụ

thuộc vào chính khả năng lao động của họ. Nhưng trong thực tế cuộc sống,

không phải lúc nào con người cũng chỉ gặp thuận lợi, có đầy đủ thu nhập và

mọi điều kiện sinh sống bình thường. Trái lại, có rất nhiều trường hợp khó

khăn bất lợi, ít nhiều ngẫu nhiên phát sinh làm cho người ta bị giảm hoặc mất

thu nhập hoặc các điều kiện sinh sống khác. Chẳng hạn, bất ngờ bị ốm đau,

tai nạn hay già, yếu, chết hoặc thiếu công việc làm do những ảnh hưởng của

tự nhiên, của những điều kiện sống và sinh hoạt cũng như các tác nhân xã hội

khác … khi rơi vào những trường hợp này, các nhu cầu cần thiết trong cuộc

sống không vì thế mà mất đi. Trái lại, có cái còn tăng lên, thậm chí còn xuất

hiện thêm một số nhu cầu mới như: Cần được khám chữa bệnh và điều trị khi

ốm đau; tai nạn thương tật nặng cần phải có người chăm sóc nuôi dưỡng. Bởi

vậy, muốn tồn tại và ổn định cuộc sống, con người và xã hội loài người phải

tìm ra và thực tế đã tìm ra nhiều cách giải quyết khác nhau như: san sẻ, đùm

bọc lẫn nhau trong nội bộ cộng đồng, đi vay, đi xin hoặc dựa vào sự cứu trợ

của Nhà nước. Rõ ràng, những cách đó là hoàn toàn thụ động và không chắc

chắn.

Khi nền kinh tế hàng hoá phát triển, việc thuê mướn công nhân trở nên

phổ biến thì mối quan hệ kinh tế giữa người lao động làm thuê và giới chủ

cũng trở nên phức tạp. Lúc đầu người chủ chỉ cam kết trả công lao động,

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 3

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

nhưng về sau đã phải cam kết cả việc bảo đảm cho người làm thuê có một số

thu nhập nhất định để họ trang trải những yêu cầu thiết yếu khi không may bị

ốm đau, tai nạn, thai sản. Trong thực tế, nhiều khi các trường hợp trên không

xảy ra và người chủ không phải chi ra một đồng nào. Nhưng cũng có khi xảy

ra dồn dập, buộc họ phải bỏ ra một lúc nhiều khoản tiền lớn mà họ không

muốn. Vì thế, mâu thuẫn chủ - thợ phát sinh, giới thợ liên kết đấu tranh buộc

giới chủ thực hiện cam kết. Cuộc đấu tranh này diễn ra ngày càng rộng lớn và

có tác động nhiều mặt đến đời sống kinh tế - xã hội. Do vậy, Nhà nước đã

phải đứng ra can thiệp và điều hoà mâu thuẫn. Sự can thiệp này một mặt làm

tăng được vai trò của Nhà nước, mặt khác buộc cả giới chủ và giới thợ phải

đóng góp một khoản tiền nhất định hàng tháng được tính toán chặt chẽ dựa

trên cơ sở xác suất rủi ro xảy xa đối với người làm thuê. Số tiền đóng góp của

cả chủ và thợ hình thành một quỹ tiền tệ tập trung trên phạm vi toàn quốc gia

- được gọi là quỹ BHXH. Quỹ này còn được bổ sung từ Ngân sách Nhà nước

(NSNN) khi cần thiết nhằm đảm bảo đời sống cho người lao động khi gặp

phải những biến cố bất lợi. Chính nhờ những mối quan hệ ràng buộc đó mà

rủi ro, bất lợi của người lao động được dàn trải, cuộc sống của người lao động

và gia đình họ ngày càng được đảm bảo ổn định. Giới chủ cũng thấy mình có

lợi và được bảo vệ, sản xuất kinh doanh diễn ra bình thường, tránh được

những xáo trộn không cần thiết. Vì vậy, nguồn quỹ tiền tệ tập trung được thiết

lập ngày càng lớn và nhanh chóng, khả năng giải quyết các phát sinh lớn của

quỹ ngày càng đảm bảo.

Sự xuất hiện của BHXH là một tất yếu khách quan khi mà mọi thành

viên trong xã hội đều cảm thấy sự cần thiết phải tham gia hệ thống BHXH và

sự cần thiết phải tiến hành bảo hiểm cho người lao động. Vì vậy, BHXH đã

trở thành nhu cầu và quyền lợi của người lao động và được thừa nhận là một

nhu cầu tất yếu khách quan. BHXH đã được pháp luật nhiều quốc gia ghi

nhận, đã trở thành một trong những quyền con người và được Đại Hội đồng

Liên hợp quốc thừa nhận và ghi vào Tuyên ngông Nhân quyền ngày

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 4

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

10/12/1948 như sau: “Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã hội

có quyền hưởng BHXH. Quyền đó được đặt cơ sở trên sự thoả mãn các quyền

về kinh tế, xã hội và văn hoá cần cho nhân cách và tự do phát triển của con

người”.

II/ LỊCH SỬ RA ĐỜI VÀ PHÁT TRIỂN CỦA BHXH

1. BHXH trên thế giới

Ở thời cổ đại, con người vừa tự lực, vừa biết hợp đoàn để đi săn bắn,

lao động nhằm kiếm sống, vật lộn với thiên nhiên. Khi gặp rủi ro tai biến thì

họ vừa tự mình chịu đựng khắc phục, vừa được các thành viên của cộng đồng

hỗ trợ, cưu mang. Ở thời kỳ này, sự tương trợ lẫn nhau mang tính tự phát,

theo bản năng và mới được thể hiện trong phạm vi cộng đồng nhỏ: giữa anh

chị em cùng gia đình, thân tộc, giữa các thành viên cùng bộ lạc, thôn xóm.

Đến gia đình có phân công lao động, sản xuất xã hội phát triển hơn,

quan hệ xã hội, quan hệ tác động lẫn nhau giữa các cá nhân, giữa các cộng

đồng cũng phát triển hơn. Tôn giáo xuất hiện, các thánh địa, hội nhà chùa,

nhà thờ, trại bảo dưỡng … được thiết lập, trong đó có mục đích từ thiện, trợ

giúp các tín đồ, các con chiên gặp phải nghịch cảnh, trước hết là người nghèo,

trẻ mồ côi. Những hoạt động nhân ái của người dân cũng làm thức tỉnh giới

cầm quyền. Để ngăn chặn rối loạn xã hội có thể nảy sinh làm lung lay địa vị

thống trị, không ít vua quan đã tham gia hoạt động từ thiện. Nhiều triều đại

vua đã coi việc hỗ trợ các gia đình giảm thiểu nghèo khó không chỉ là nghĩa

vụ nhân đạo, mà còn là một trong những nguyên tắc quan trọng bậc nhất để

làm yên dân thịnh nước.

Ngành công nghiệp hình thành, hàng loạt người dân nông thôn di cư ra

thành thị. Trong khoảng từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVII, một số nghiệp đoàn

thợ thủ công ra đời. Tình đoàn kết tương thân giữa những người làm thuê nảy

nở dần. Ở một số nước Châu Âu, nhiều quỹ tương trợ được thành lập: ở Anh

năm 1973 có hội “Bằng hữu” giúp hội viên trong các trường hợp bị ốm đau,

thương tật …

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 5

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

Nền công nghiệp và kinh tế hàng hoá phát triển đã xuất hiện việc thuê

mướn công nhân:

- Lúc đầu giới chủ cam kết sẽ trả công lao động cho giới thợ dựa vào

kết quả lao động. Có làm thì có hưởng, không làm thì không hưởng.

- Dần dần giới chủ đã cam kết sẽ trợ cấp cho giới thợ một khoản thu

nhập nhất định khi họ gặp những rủi ro như ốm đau, tai nạn. Trong thực tế

nhiều khi các trường hợp rủi ro không xảy ra nên giới chủ không chi một

khoản tiền nào. Tuy nhiên có những lúc, những nơi rủi ro xảy ra dồn dập và

nếu thực hiện đúng cam kết thì giới chủ phải trợ cấp số tiền lớn. Vì vậy, họ đã

không thực hiện đúng cam kết. Mâu thuẫn giữa giới thợ liên kết lại với nhau

để đấu tranh đòi quyền lợi. Các hành động công nghiệp như lãng công, bế

xưởng, đập phá máy móc, đình công đã xảy ra. Cuộc đấu tranh diễn ra càng

ngày càng rộng lớn đã tác động đến nhiều mặt của đời sống kinh tế xã hội.

Dần dần, trong cơ chế thị trường đã xuất hiện một bên thứ 3 đóng vai trò

trung gian giúp thực hiện những cam kết giới chủ và giới thợ bằng hoạt động

thích hợp của nó. Nhờ vậy, thay vì cho việc phải chi trực tiếp những khoản

tiền lớn khi người lao động làm thuê bị ốm đau, tai nạn, giới chủ có thể trích

ra hàng tháng một khoản tiền nho nhỏ được tính toán chặt chẽ dựa trên cơ sở

xác suất những biến cố của tập hợp những người lao động làm thuê. Số tiền

này được giao cho bên thứ 3 tồn tích dần thành một quỹ tiền tệ. Khi người lao

động bị ốm đau, tai nạn thì cứ theo cam kết chi trả , không phụ thuộc vào giới

chủ có muốn hoặc không. Như vậy, một mặt giới chủ đỡ bị thiệt hại về kinh tế

do không phải chi một lúc những khoản tiền lớn, mặt khác, người lao động

làm thuê được bảo đảm chắc chắn một phần thu nhập khi bị ốm đau, tai nạn.

Trong lĩnh vực kinh tế - xã hội, nhiều trường hợp rủi ro xảy ra vượt quá khả

năng khắc phục của một ông chủ. Giới thợ luôn luôn mong muốn phải chi ít

hơn, nên tranh chấp giữa chủ - thợ lại tiếp diễn. Trước tình hình đó, Nhà nước

đã phải can thiệp, điều chỉnh. Sự can thiệp này, một mặt làm tăng vai trò của

Nhà nước, giới chủ buộc phải đóng góp thêm, đồng thời giới thợ cũng phải

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 6

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

đóng góp một phần vào sự bảo đảm cho chính mình, cả giới chủ và giới thợ

đều thấy mình có lợi và được bảo vệ. Mặt khác, Nhà nước lại tăng chi tiêu

ngân sách. Chính nhờ những mối quan hệ ràng buộc đó mà rủi ro, bất lợi của

người lao động được dàn trải theo nhiều chiều, một quỹ tiền tệ tập trung trên

phạm vi quốc gia nhằm bảo đảm đời sống cho người lao động khi bị ốm, tai

nạn, tuổi già … được thiết lập. Nhờ vậy, đã tạo ra khả năng giải quyết các

phát sinh rủi ro, bất lợi lớn nhất với một tổng dự trữ nhỏ nhất. Trên cơ sở xác

suất phát sinh rủi ro của cả tập hợp người lao động trong phạm vi bao quát

của quỹ. Điển hình là:

+ Vào năm 1850 dưới thời tổng thống Bis-mác, nhiều bang của

nước Đức đã giúp các địa phương lập quỹ bảo hiểm ốm đau, do các công

nhân đóng góp để được bảo hiểm. Năm 1884, xuất hiện chế độ rủi ro nghề

nghiệp. Năm 1889, xuất hiện chế độ bảo hiểm tuổi già và bảo hiểm tàn tật.

+ Trong khoảng thời gian từ năm 1883 đến 1889 một hệ thống

BHXH lớn lần đầu tiên đã ra đời áp dụng nguyên tắc người được BHXH phải

đóng phí BHXH. Theo gương nước Đức, năm 1918, Pháp thực hiện BHXH

phổ cập trong cả nước nhưng không thành công. Đến năm 1930, Pháp thông

qua đạo luật thứ 2 về BHXH áp dụng chủ yếu cho ngành công nghiệp và

thương mại.

+ Từ thập kỷ 30 của thế kỷ XX, liên tiếp các nước Mỹ latinh, Hoa Kỳ,

Canada, đều áp dụng, từ sau đại chiến thế giới lần thứ hai và sau khi giành

độc lập, nhiều nước châu Phi, châu Á và vùng Caribê cũng lần lượt áp dụng

cơ chế BHXH tương tự. Tuy vậy, tuỳ theo đặc điểm kinh tế, xã hội riêng có

của mỗi nước mà họ áp dụng các chế độ BHXH khác nhau. Nội dung cụ thể

của từng chế độ cũng không thống nhất.

Trên cơ sở thực tiễn áp dụng các chế độ đa dạng bảo vệ người lao động

giảm thiểu những rủi ro, khó khăn. Hội nghị toàn thể Tổ chức Lao động quốc

tế (ILO) đã thông qua công ước số 102 (1952) tổng hợp kinh nghiệm áp dụng

các cơ chế trong hệ thống an toàn xã hội (trong đó BHXH là một cơ chế chủ

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 7

Chuyên đề thực tập GVHD: Th.S Nguyễn Hải Đường

yếu trụ cột thứ nhất của hệ thống của các nước trên thế giới đã nêu ra 9 chế độ

bảo vệ người lao động:

+ Chăm sóc y tế.

+ Trợ cấp ốm đau.

+ Trợ cấp thất nghiệp.

+ Trợ cấp tuổi già.

+ Trợ cấp tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp.

+ Trợ cấp gia đình.

+ Trợ cấp thai sản.

+ Trợ cấp tàn tật.

+ Trợ cấp tử tuất.

2. BHXH ở Việt Nam

Từ khi cách mạng Việt Nam có Đảng lãnh đạo, BHXH được coi trọng,

được củng cố và phát triển không ngừng. Quyền lợi đối với giai cấp công

nhân và người lao động làm thuê được quan tâm ghi rõ trong các Nghị quyết

của Đảng, từ Đường Cách mệnh năm 1927 đến các Nghị quyết những năm

1930 – 1945 dưới sự lãnh đạo của Đảng, giai cấp công nhân đã đấu tranh và

giành được một số quyền lợi về đời sống cho người lao động. Nghị quyết

Trung ương Đảng tháng 11/1940 có ghi: “…Khi thiết lập được chính quyền

cách mạng thì đặt luật BHXH, có quỹ hưu bổng cho thợ thuyền già, đặt quỹ

cứu tế thất nghiệp và ban bố Bộ luật lao động”. Trong tuyên ngôn 10 điểm

Chương trình Điều lệ Việt Minh (25/10/1941) cũng bao gồm nội dung trên và

ghi thêm “Người già, kẻ tàn tật được Chính phủ chăm nom và cấp dưỡng”.

Ngay sau khi giành được chính quyền và suốt trong thời kỳ kháng

chiến chống Pháp, chống Mỹ cho đến nay, Nhà nước đã ban hành nhiều văn

bản nói về BHXH, chế độ BHXH đã trải qua nhiều giai đoạn, nhiều lần bổ

sung, sửa đổi và cải tiến, từng bước phát triển thành một hệ thống chế độ

BHXH tương đối hoàn chỉnh.

Nguyễn Thị Thanh Uyên Lớp: Bảo hiểm 44A 8