Thực trạng triển khai BHXH tự nguyện cho nông dân ở nước ta hiện nay và một số giải pháp đề xuất về

Lêi nãi ®Çu

B¶o HiÓm X· Héi lµ mét chÝnh s¸ch lín cña ®¶ng vµ nhµ níc, nã lµ x¬ng

sèng b¶o ®¶m æn ®Þnh x· héi, nã thÓ hiÖn sù phån thÞnh cña nÒn kinh. BHXH

gãp phÇn æn ®Þnh ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cho ngêi lao ®éng khi gÆp rñi ro

vµ c¸c khã kh¨n kh¸c. Thùc tÕ cho thÊy, ®èi tîng tham gia BHXH chñ yÕu vÉn

lµ c«ng nh©n viªn chøc nhµ níc vµ ngêi lao ®éng lµm c«ng ¨n l¬ng trong c¸c

doanh nghiÖp. Cßn phÇn lín lao ®éng vÉn cha tham gia BHXH,trong ®ã chñ yÕu

lµ n«ng d©n vµ lao ®éng n«ng th«n. MÆc dï ViÖt Nam lµ mét níc n«ng nghiÖp

víi kho¶ng 78% d©n sè vµ 74% lao ®éng ë khu vùc n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n,

do vËy mµ n«ng d©n vµ lao ®éng n«ng th«n gi÷ mét vai trß hÕt søc quan träng

trong c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc. Hµng n¨m n«ng

nghiÖp níc ta ®· t¹o ra khèi lîng s¶n phÈm lín nu«i sèng x· héi gãp phÇn vµo

sù t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt níc. Nhng nh÷ng ngêi n«ng d©n

vÉn cha ®îc hëng chÝnh s¸ch BHXH ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng cña m×nh trong

nh÷ng lóc gÆp rñi ro hay khi vÒ giµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng lao ®éng nhng vÉn cÇn

chi tiªu cho cuéc sèng. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ cuéc sèng cña nh÷ng ngêi lao ®éng

n«ng th«n lóc vÒ giµ ra sao nÕu kh«ng may hä bÞ èm ®au, bÖnh tËt. §iÒu ®ã

cµng tåi tÖ h¬n n÷a víi nh÷ng ngêi kh«ng cã con, hoÆc gi¶ sö cã con ®i ch¨ng

n÷a nhng con c¸i hä r¬i vµo c¶nh nghÌo nµn tóng quÉn. Do vËy, mét chÝnh s¸ch

b¶o hiÓm x· héi cho ngêi n«ng d©n lµ hÕt søc cÇn thiÕt, gióp hä yªn t©m h¬n khi

vÒ giµ kh«ng ph¶i phô théc qu¸ nhiÒu vµo con ch¸u, cuéc sèng cña hä kh«ng

cßn bÊp bªnh mµ sÏ ®îc ®¶m b¶o sù trî gióp cña BHXH.

XuÊt ph¸t tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn ®©y, sau thêi gian thùc tËp t¹i phßng

Khoa häc - Trung t©m Th«ng Tin Khoa Häc - B¶o HiÓm X· Héi ViÖt Nam, em

®· chän ®Ò tµi :

"B¶o HiÓm X· Héi cho n«ng d©n: thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p."

Néi dung chÝnh cña ®Ò tµi gåm hai phÇn:

PhÇn I : Lý luËn chung vÒ B¶o HiÓm X· Héi.

PhÇn II : Thùc tr¹ng triÓn khai BHXH tù nguyÖn cho n«ng d©n ë níc ta hiÖn

nay vµ mét sè gi¶i ph¸p ®Ò xuÊt vÒ viÖc triÓn khai.

1

PhÇn I

Lý luËn chung vÒ b¶o hiÓm x· héi

I. Kh¸i qu¸t chung vÒ BHXH

1. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña BHXH

Khi nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, viÖc thuª mín nh©n c«ng trë nªn phæ biÕn.

Lóc ®Çu ngêi chñ chØ cam kÕt tr¶ c«ng lao ®éng, nhng vÒ sau do nhiÒu nguyªn

nh©n giíi chñ ®· cam kÕt c¶ viÖc b¶o ®¶m cho ngêi lµm thuª cã thu nhËp nhÊt

®Þnh ®Ó hä trang tr¶i nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu khi kh«ng may bÞ èm ®au, tai n¹n

hoÆc sinh ®Î,...Trong thùc tÕ, nhiÒu khi c¸c trêng hîp trªn kh«ng x¶y ra vµ ngêi

chñ kh«ng ph¶i chi ®ång nµo. Nhng còng cã khi x¶y ra dån dËp, buéc hä ph¶i

mét lóc bá ra nhiÒu kho¶n tiÒn lín ngoµi dù ®o¸n. V× thÕ, m©u thuÉn chñ-thî

ph¸t sinh,giíi thî liªn kÕt ®Êu tranh buéc giíi chñ thùc hiÖn cam kÕt. Cuéc ®Êu

tranh nµy diÔn ra ngµy cµng réng lín vµ cã t¸c ®éng nhiÒu mÆt ®Õn ®êi sèng

kinh tÕ x· héi. Do vËy, nhµ níc ph¶i ®øng ra can thiÖp vµ ®iÒu hoµ m©u thuÉn.

Sù can thiÖp nµy mét mÆt lµm t¨ng vai trß cña nhµ níc, mÆt kh¸c buéc giíi chñ

vµ thî ph¶i ®ãng gãp mét kho¶n tiÒn nhÊt ®Þnh hµng th¸ng ®îc tÝnh to¸n chÆt

chÏ dùa trªn c¬ së x¸c suÊt rñi ro x¶y ra ®èi víi ngêi lµm thuª. Sè tiÒn ®ãng gãp

cña c¶ chñ vµ thî h×nh thµnh mét quü tiÒn tÖ tËp trung trªn ph¹m vi quèc gia.

Quü nµy cßn ®îc bæ xung tõ ng©n s¸ch nhµ níc khi cÇn thiÕt nh»m ®¶m b¶o ®êi

sèng cho ngêi lao ®éng khi gÆp ph¶i nh÷ng biÕn cè bÊt lîi. ChÝnh nhê nh÷ng

mèi quan hÖ rµng buéc ®ã mµ rñi ro, bÊt lîi cña ngêi lao ®éng ®îc dµn tr¶i,

cuéc sèng cña ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä ngµy cµng ®îc b¶o ®¶m æn ®Þnh.

Giíi chñ còng thÊy m×nh cã lîi vµ ®îc b¶o vÖ, s¶n xuÊt kinh doanh diÔn ra b×nh

thênh, tr¸nh ®îc nh÷ng x¸o trén kh«ng cÇn thiÕt, v× vËy nguån quü tiÒn tÖ tËp

trung ®îc thiÕt lËp ngµy cµng to lín vµ nhanh chãng gi¶i quyÕt c¸c ph¸t sinh lín

cña quü ngµy cµng ®¶m b¶o.

Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi,®Æc biÖt lµ sau cuéc c¸ch m¹ng

c«ng nghiÖp, hÖ thèng BHXH ®· cã nh÷ng c¬ së h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Qu¸

tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®· lµm cho ®éi ngò lµm c«ng ¨n l¬ng t¨ng lªn, cuéc sèng

cña hä phô thuéc vµo thu nhËp do lao ®éng lµm thuª ®em l¹i. Sù hôt hÉng vÒ

tiÒn l¬ng trong c¸c trêng hîp bÞ èm ®au, tai n¹n, rñi ro, bÞ mÊt viÖc lµm, tuæi

2

giµ,....®· trë thµnh mèi ®e do¹ ®èi víi cuéc sèng b×nh thêng cña nh÷ng ngêi

kh«ng cã thu nhËp nµo kh¸c ngoµi tiÒn l¬ng. Sù bÊt buéc ph¶i ®èi mÆt víi

nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu hµng ngµy ®ßi hái giíi chñ vµ nhµ níc ph¶i cã sù ®¶m

b¶o cuéc sèng cho hä.

N¨m 1850, lÇn ®Çu tiªn ë níc Phæ ( CHLB §øc hiÖn nay ) nhiÒu bang ®·

thµnh lËp quü èm ®au vµ yªu cÇu c«ng nh©n ph¶i ®ãng gãp ®Ó dù phßng khi bÞ

gi¶m thu nhËp v× bÖnh tËt. Tõ ®ã xuÊt hiÖn h×nh thøc b¾t buéc ®èng gãp. Lóc

®Çu chØ cã giíi thî tham gia dÇn dÇn c¸c h×nh thøc b¶o hiÓm më réng ra c¸c tr￾êng hîp rñi ro nghÒ nghiÖp, tuæi giµ vµ tµn tËt. N¨m 1883 níc Phæ ®· ban hµnh

luËt b¶o hiÓm y tÕ, ®Õn cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû 19, B¶o hiÓm x· héi ®·

më ra híng míi. Sù tham gia kh«ng chØ b¾t buéc ®èi víi ngêi lao ®éng ®ãng

gãp mµ giíi chñ vµ nhµ níc còng ph¶i thùc hiÖn nghÜa vô cña m×nh.

M« h×nh ë Phæ håi ®ã ®· dÇn lan sang Ch©u ¢u, sau ®ã lµ c¸c níc Mü La

Tinh, B¾c Mü, Canada vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû 20.

Sau chiÕn tranh thÕ giíi thø hai, BHXH ®· lan réng sang c¸c níc míi

giµnh ®éc lËp ë Ch©u ¸, Ch©u Phi vµ vïng Caribe. HÖ thèng BHXH h×nh thµnh

vµ ph¸t triÓn rÊt ®a d¹ng díi niÒu h×nh thøc kh¸c nhau ë tõng quèc gia, tõng giai

®o¹n lÞch sö. Sè níc cã hÖ thèng b¶o hiÓm x· héi ngµy cµng t¨ng.

N¨m 1940 chØ cã 57 níc thùc hiÖn BHXH nhng ®Õn n¨m 1993 ®· t¨ng

lªn 163 níc. §iÒu ®ã cho thÊy r»ng BHXH lµ mét nghµnh kh«ng thÓ thiÕu ®èi

víi bÊt cø quèc gia nµo.

ë ViÖt Nam BHXH ®· thùc hiÖn tõ thêi kú ph¸p thuéc nhng chØ h¹n chÕ

trong c¸c viªn chøc lµm viÖc cho ph¸p.

Tõ khi níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ ra ®êi mÆc dï ®êi sèng kinh tÕ x·

héi hÕt søc khã kh¨n vµ phøc t¹p nhng ®¶ng vµ nhµ níc ta vÉn rÊt quan t©m ®Õn

c¸c chÕ ®é ®èi víi ngêi lao ®éng ®Æc biÖt lµ BHXH mµ khëi ®Çu lµ s¾c lÖnh sè

54/ SL ngµy 1/11/1945 Ên ®Þnh ®iÒu kiÖn cho c«ng chøc hëng l¬ng hu trÝ, chñ

yÕu ¸p dông chÕ ®é hu bæng cho nh©n sü, trÝ thøc, c¸n bé c¸ch m¹ng ®· giµ yÕu.

TiÕp ®Õn lµ s¾c lÖnh sè 105/ SL ngµy 14/6/1946 nh»m æn ®Þnh møc trî cÊp hu

bæng cho c«ng chøc. Còng t¹i hai s¾c lÖnh nµy chÝnh phñ ®· quy ®Þnh møc ®ãng

gãp cña c«ng chøc nhµ níc vµo quü hu bæng. Sau ®ã s¾c lÖnh sè 29/ SL ngµy

12/ 3/ 1947 vµ s¾c lÖnh sè 77/ SL ngµy 22/ 5/ 1950 ®· quy ®Þnh cô thÓ c¸c chÕ

®é trî cÊp èm ®au, thai s¶n, hu trÝ, ch¨m sãc y tÕ, tai n¹n lao ®éng vµ tiÒn tuÊt

3

®èi víi c¸n bé c«ng nh©n viªn chøc. Tuy nhiªn thêi kú nµy BHXH cßn cã

nh÷ng h¹n chÕ c¬ b¶n nh : ®èi tîng tham gia cßn hÑp ( chØ c¸n bé c«ng nh©n

viªn chøc ), viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHXH cßn ph©n t¸n kh«ng hiÖu qu¶, do

®ã chÝnh phñ ®· ban hµnh ®iÒu lÖ t¹m thêi vÒ BHXH kÌm theo nghÞ ®Þnh 28/ CP

ngµy 25/ 12/ 1961 trªn c¬ së x©y dùng hÖ thèng BHXH míi gåm s¸u chÕ ®é :

-ChÕ ®é èm ®au

-ChÕ ®é thai s¶n

-ChÕ ®é tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ ngiÖp

-ChÕ ®é mÊt søc lao ®éng

-ChÕ ®é hu trÝ

-ChÕ ®é tö tuÊt

NghÞ ®Þnh sè 234/ H§BT ngµy 18/9/1985 cña Héi ®ång Bé trëng vÒ viÖc

bæ sung, söa ®æi mét sè chÕ ®é, chÝnh s¸ch vÒ th¬ng binh vµ x· héi. NghÞ ®Þnh

nµy nh»m u ®·i nh÷ng ngêi ®· cã thêi gian ho¹t ®éng c¸ch m¹ng hoÆc tham gia

kh¸ng chiÕn. Ngµy 1/3/1990 Héi ®ång Bé trëng ra quyÕt sè 60/HDDBT vÒ viÖc

söa ®æi chÕ ®é trî cÊp ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc nghØ viÖc v× mÊt søc lao

®éng. Ngµy 22/ 6/ 1993 ChÝnh phñ ban hµnh nghÞ ®Þnh 43/ CP quy ®Þnh t¹m

thêi chÕ ®é BHXH. Nh»m xo¸ bá t duy bao cÊp, û l¹i trong lÜnh vùc BHXH vµ

më ra lo¹i h×nh BHXH b¾t buéc vµ tù nguyÖn, quy ®Þnh l¹i n¨m chÕ ®é ( bá chÕ

®é mÊt søc lao ®éng).

Ngµy 22/6/1995 ChÝnh phñ ®· ban hµnh nghÞ ®Þnh 12/ CP vÒ ®iÒu lÖ

BHXH ®èi víi ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c thµnh phÇn kinh tÕ. §iÒu lÖ

BHXH míi cã söa dæi bæ xung mét sè quy ®Þnh cô thÓ, chñ yÕu. Lµ mét sè ®iÒu

kiÖn vµ møc hëng trî cÊp BHXH míi. Trong ®ã quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c

bªn tham gia BHXH ®îc ®Ò cËp mét c¸ch cô thÓ, râ rµng vµ qu ®Þnh c¶ vÊn ®Ò

gi¶i quyÕt tranh chÊp, xö lý nh÷ng vi ph¹m BHXH.

NghÞ ®Þnh 19/ CP ngµy 16/ 2/ 1995 cña ChÝnh phñ ®· quy ®Þnh l¹i c¬ cÊu

tæ chøc, ph¬ng híng ho¹t ®éng cña c¬ quan qu¶n lý BHXH, xo¸ bá t×nh tr¹ng

ph©n t¸n, thiÕu tr¸ch nhiÖm trong qu¶n lý tríc ®©y.

2. B¶n chÊt vµ nh÷ng néi dung cña BHXH.

a. B¶n chÊt vµ ®èi tîng cña BHXH.

-Kh¸i niÖm BHXH :

4

Nh chóng ta ®· biÕt, BHXH ra ®êi ë Nam ©u, khi mµ nÒn kinh tÕ hµng

ho¸ b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Cho ®Õn nay, tr¶i qua hµng tr¨m n¨m tån t¹i vµ ph¸t triÓn

cßn rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ BHXH vµ mçi quèc gia ®Òu x©y dùng

mét hÖ thèng BHXH riªng cho m×nh. Tuy nhiªn vÒ b¶n chÊt th× gièng nhau nh￾ng kh¸c nhau vÒ ph¹m vi ¸p dông c¸c chÕ ®é.

Theo quan ®iÓm cña c¸c chuyªn gia vÒ BHXH ë ViÖt Nam hiÖn nay th×:

BHXH lµ sù ®¶m b¶o thay thÕ hoÆc bï ®¾p mét phÇn thu nhËp ®èi víi ngêi lao

®éng khi hä gÆp ph¶i nh÷ng biÕn cè lµm gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng, mÊt

viÖc lµm trªn c¬ së h×nh thµnh vµ sö dông mét quü tiÒn tÖ tËp trung nh»m ®¶m

b¶o ®êi sèng cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä, gãp phÇn b¶o ®¶m an toµn x·

héi.

-B¶n chÊt cña BHXH.

Tõ kh¸i niÖm nªu ë trªn, b¶n chÊt cña BHXH ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng néi

dung chñ yÕu sau:

+) BHXH lµ nhu cÇu kh¸ch quan, ®a d¹ng vµ phøc t¹p cña x· héi, nhÊt lµ

trong x· héi mµ s¶n xuÊt hµng ho¸ ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng, mèi quan hÖ

thuª mín lao ®éng ph¸t triÓn ®Õn mét møc nµo ®ã. Kinh tÕ cµng ph¸t triÓn th×

BHXH cµng ®a d¹ng vµ hoµn thiÖn. V× thÕ cã thÓ nãi kinh tÕ lµ nÒn t¶ng cña

BHXH hay BHXH kh«ng vît qu¸ tr¹ng th¸i kinh tÕ cña mçi nãc.

+)Mèi quan hÖ gi÷a c¸c bªn trong BHXH ph¸t sinh trªn c¬ së quan hÖ

lao ®éng vµ diÔn ra gi÷a ba bªn : Bªn tham gia BHXH,bªn BHXH vµ bªn ®îc

BHXH. Bªn tham gia BHXH cã thÓ chØ lµ ngêi lao ®éng hoÆc c¶ ngêi lao ®éng

vµ ngêi sö dông lao ®éng. Bªn BHXH (bªn nhËn nhiÖm vô BHXH ) th«ngêi th￾êng lµ c¬ quan chuyªn tr¸ch do nhµ níc lËp ra vµ b¶o trî bªn ®îc BHXH lµ ng￾êiêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi cã ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn rµng buéc cÇn thiÕt.

+)Nh÷ng biÕn cè lµm gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng, mÊt viÖc lµm

trong BHXH cã thÓ lµ nh÷ng rñi ro ngÉu nhiªn tr¸i víi ý muèn chñ quan cña

con ngêi nh :èm ®au, tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp,...HoÆc còng cã thÓ lµ

nh÷ng trêng hîp x¶y ra kh«ng hoµn toµn ngÉu nhiªn nh: tuæi giµ, thai

s¶n,...§ång thêi nh÷ng biÕn cè ®ã cã thÓ diÔn ra c¶ trong vµ ngoµi qu¸ tr×nh lao

®éng.

+) PhÇn thu nhËp cña ngêi lao ®éng bÞ gi¶m hoÆc mÊt ®i khi gÆp ph¶i

nh÷ng biÕn cè, rñi ro sÏ ®îc bï ®¾p hoÆc thay thÕ tõ mét nguån quü tiÒn tÖ tËp

5