Luận văn thạc sĩ văn học việt nam truyện ngắn nguyễn dậu dưới góc nhìn văn hóa

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU..............................................................................................................................1

Chương 1. MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA – VĂN HỌC VÀ HÀNH TRÌNH

SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN DẬU............................................................7

1.1. Khái niệm văn hóa - văn học....................................................................................7

1.2. Mối quan hệ giữa văn hóa và văn học......................................................................9

1.3. Phương pháp tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa .........................................11

1.4. Hành trình sáng tác của nhà văn Nguyễn Dậu .....................................................13

Chương 2. CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRONG TRUYỆN NGẮNCỦA

NGUYỄN DẬU ................................................................................................................19

2.1. Con người – đối tượng thẩm mĩ mang dấu ấn văn hóa.........................................19

2.2. Không gian - nơi lưu giữ những giá trị văn hóa ....................................................44

Chương 3. MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬTTRONG TRUYỆN

NGẮN NGUYỄN DẬU...................................................................................................56

3.1. Cốt truyện.................................................................................................................56

3.2. Tình huống truyện ...................................................................................................64

3.3.Giọng điệu trần thuật................................................................................................70

KẾT LUẬN.......................................................................................................................79

TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................................................81

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Văn học và văn hóa có mối quan hệ gắn bó mật thiết. Văn học là một bộ phận của

văn hóa, một trong những yếu tố quan trọng góp phần hình thành bản sắc văn hóa dân

tộc. Văn học không chỉ có khả năng nhận thức, phản ánh, truyền tải và lưu giữ các giá trị

văn hóa mà còn góp phần kiến tạo các giá trị văn hóa mới. Diện mạo và các giá trị văn

hóa tiêu biểu của một cộng đồng người được thể hiện qua văn học.

Có nhiều cách tiếp cận trong nghiên cứu văn học. Trong thời đại hội nhập ngày nay,

cùng với những tiến bộ của nghiên cứu văn học và thời đại, cần có cách nhìn, cách đánh

giá mới mẻ hơn, khoa học, hữu hiệu, chân xác hơn về tác phẩm văn chương. Tiếp cận tác

phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa là một hướng khai thác xuất hiện từ đầu thế kỉ XX,

giúp người nghiên cứu vừa có thể khai thác sâu giá trị nội tại của tác phẩm, vừa có cái

nhìn bao quát toàn diện về giá trị của tác phẩm trong cái nhìn soi chiếu với văn hóa của

cộng đồng, dân tộc.

Truyện ngắn có những đặc điểm và thế mạnh riêng trong các thể loại văn học.

Truyện ngắn là một thể loại tự sự có hình thức ngắn gọn, cơ động mà vẫn chuyển tải

được những vấn đề cơ bản của đời sống: “nội dung của truyện ngắn bao trùm hầu hết các

phương diện của đờisống: đời sống thế sự hay sử thi, nhưng cái độc đáo của nó là ngắn.

Truyện ngắn được viết ra để tiếp thu liền một mạch, đọc một hơi không nghỉ”. Với đặc

điểm nhỏ gọn, phong phú về ngôn ngữ, nhân vật, tình tiết, truyện ngắn là thể loại gần gũi

với đời sống hàng ngày và giữ ưu thế trong việc truyền tải bức tranh muôn màu của đời

sống sinh hoạt vật chất cũng như tinh thần của con người.

Trong dòng văn học đương đại, nhà văn Nguyễn Dậu xuất hiện lặng lẽ, điềm

đạm nhưng cũng đã để lại một dấu ấn đậm nét. Dù hành trình sáng tác không liên tục

nhưng sự nghiệp văn học của ông khá dày dặn, phong phú với một phong cách riêng

biệt, đặc biệt là ở thể loại truyện ngắn. Tuy nhiên, truyện ngắn Nguyễn Dậu chưa được

nhắc đến nhiều trong các tài liệu học tập và nghiên cứu. Chưa có nhiều công trình nghiên

cứu truyện ngắn của ông một cách hệ thống, chuyên sâu và toàn diện. Hơn nữa, các công

2

trình nghiên cứu mới chỉ đề cập đến một vài nét về phong cách truyện ngắn của Nguyễn

Dậu thông qua một số lượng nhân vật và một số nét đặc trưng trong nghệ thuật viết

truyện ngắn, chưa đi sâu vào mối quan hệ giữa văn hóa và văn học trong truyện ngắn

của ông.

Vì thế, luận văn này mong muốn đi sâu vào tìm hiểu thế giới nghệ thuật của

truyện ngắn Nguyễn Dậu đặt trong mối liên hệ giữa văn học và văn hóa. Với phương

pháp tiếp cận văn hóa học, chúng tôi muốn đóng góp một vài ý kiến chủ quan đối với

hiện tượng truyện ngắn Nguyễn Dậu, hi vọng góp phần có cái nhìn đúng đắn, toàn diện

hơn về nhà văn. Từ đó, khẳng định vị trí và đánh giá một cách thỏa đáng đóng góp của

nhà văn cho thể loại truyện ngắn nói riêng, văn học Việt Nam đương đại nói chung.

2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài

Truyện ngắn Nguyễn Dậu như đã nói là một hiện tượng văn học không mới. Tuy

nhiên, trong nhiều thập kỉ, truyện ngắn của ông không được nhắc đến nhiều trong các tài

liệu học tập và nghiên cứu. Cũng đã có một số những bài nhận xét khái quát về truyện

ngắn Nguyễn Dậu nhưng mới chỉ dừng lại ở từng truyện ngắn hay từng tập truyện riêng

lẻ. Chưa có một cái nhìn hệ thống khi nhận diện truyện ngắn của nhà văn này. Vì vậy,

chưa làm rõ đựợc những nét đặc sắc của truyện ngắn Nguyễn Dậu, nhất là đặt dưới góc

nhìn văn hóa.

Cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn Nguyễn Dậu được nhắc đến chủ yếu là các bài

giới thiệu ngắn theo dạng tiểu sử trong các tuyển tập văn học vùng miền. Những đồng

nghiệp yêu mến trân trọng cuộc đời người nghệ sĩ đã viết bài về ông để nhắc nhở, để tiếc

thương cho một người có tài mà văn nghiệp truân chuyên trong một thời kì biến động

của lịch sử. Nhà văn Nguyễn Dậu được nhắc đến qua vài dòng giới thiệu về tiểu sử (năm

sinh, năm mất, quê quán và một vài nét về quá trình làm việc) trong thư mục của thư

viện Hải Phòng và qua các bài viết của đồng nghiệp. Về sự nghiệp văn chương, cũng chỉ

có một số bài viết giới thiệu sơ lược về quá trình từ cầm bút đến thành danh của nhà văn

Nguyễn Dậu.

3

Trên trang http://daibieunhandan.vn ngày 17/7/2007, nhà văn Nguyễn Dậu được

nhắc đến trong bài viết có tên Truyện làng văn của tác giả Hoàng An. Tác giả Hoàng An

đã giới thiệu Nguyễn Dậu là một cây bút văn xuôi với nhiều tiểu thuyết và truyện ngắn

như Mở hầm, Nàng Kiều Như, Nhọc nhằn sông Luộc, Xanh vàng trắng đỏ đen (tiểu

thuyết), Con thú bị ruồng bỏ, Chó sói ngửi chân, Hương khói lòng ai (tập truyện ngắn)...

và là một nhà văn có sức viết mãnh liệt. Trong khoảng chừng mươi năm cuối đời, do

mắc bệnh tim nặng và biết được quỹ thời gian của mình còn eo hẹp nên ông ít giao du,

kiệm lời và tập trung sức lực cho sáng tác. Ông viết khá nhanh. Có truyện ngắn, ông viết

một đêm là xong. Chỉ trong một thời gian ngắn cuối đời, Nguyễn Dậu cho xuất bản liên

tục ba bốn cuốn tiểu thuyết dày dặn cỡ ba, bốn trăm trang.

Bài viết Nhà văn Nguyễn Dậu và sức sống của ngòi bút của tác giả Vũ Quốc Văn

đăng trên trang vanthoviet.com (1/9/2011) đã biên niên lại cuộc đời và sự nghiệp của

Nguyễn Dậu, hé lộ một cuộc đời nhiều cay đắng, nhọc nhằn, truân chuyên của nhà văn

trong đời thực cũng như trong văn chương. Tác giả Vũ Quốc Văn cho hay, Nguyễn Dậu

đã bị phê phán từ sự kiện tác phẩm bị “xét lại” của văn học những năm 1960 mà theo lối

phê bình lúc đó gọi là các tác phẩm viết theo kiểu “tự nhiên chủ nghĩa”. Các tiểu thuyết

Mở hầm của Nguyễn Dậu cùng các tiểu thuyết Nhãn đầu mùa của tác giả Xuân Tùng,

Trần Thanh, Mùa hoa dẻ của Văn Linh đã bị giới phê bình lúc đó khai tử. Sau sự kiện

ấy, Nguyễn Dậu đã xa rời sự nghiệp viết trong nhiều năm, nhưng lòng yêu nghề đã hối

thúc ông quay trở lại, sáng tác trong niềm đam mê sáng tạo mãnh liệt trong những năm

cuối đời.

Bài viết Nguyễn Dậu - Nhọc nhằn sông Luộc, tác giả Kiến Văn (đăng trên tạp chí

Văn nghệ Quân đội ra ngày 22/09/1911) lại tập trung vào quãng đời sau khi tiểu thuyết

Mở hầm bị phê phán. Bài viết đã cho thấy tác giả vẫn vẹn nguyên niềm say mê với

nghiệp viết sau 28 năm không cầm bút. Các sáng tác trong chặng đường mười năm cuối

đời của ông thể hiện lòng yêu nghề, yêu đời, đem đến thông điệp về lối sống có lương tri

cho mọi người.

4

Bài Nhà văn Nguyễn Dậu và nhà văn Vũ Bão, hai người anh, hai bàn phím, một

giấc mơ…của nhà văn Nguyễn Khắc Phục đăng trên trannhuong.net (16/7/2013) kể lại

một kỉ niệm trùng hợp về hai nhà văn Nguyễn Dậu và nhà văn Vũ Bão. Hai nhà văn

được bạn bè đồng nghiệp tặng cho chiếc máy chữ để bớt đi sự nhọc nhằn trong sáng tác

nhưng cả hai không dùng được bao lâu thì qua đời. Dù cặm cụi lao lực vất vả trên từng

trang viết, không hề có sự hỗ trợ của công nghệ nhưng nhà văn Nguyễn Dậu và Vũ Bão

để lại một sự nghiệp văn chương phong phú, giàu có, truyền tải thông điệp nhân văn đến

với độc giả: “hai người anh, hai bàn phím gõ chữ mà cùng một giấc mơ: Mơ văn

chương tử tế giúp ích cho đời, văn chương cho thỏa chí tang bồng hồ thỉ, văn chương là

sống, yêu, hi vọng và hướng tới những điều tốt đẹp nhất…”. Những tác phẩm mà nhà

văn Nguyễn Dậu để lại, đặc biệt ở giai đoạn sau Đổi mới, đã chứng minh giá trị nhân văn

sâu sắc đằng sau những trang viết vô cùng hấp dẫn của ông.

Nhà nghiên cứu Lê Thị Dục Tú trong cuốn Từ điển tác phẩm văn xuôi (tập 3)

cũng đánh giá về truyện ngắn của Nguyễn Dậu. Từ việc khái quát nội dung cụ thể của

hai tập truyện ngắn Đôi hoa tai lóng lánh và Con thú bị bỏ hoang, nhà nghiên cứu khẳng

định nét đặc sắc nghệ thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Dậu là “Văn của Nguyễn Dậu

mang sắc thái ngôn ngữ đời thường. Cách kể chuyện ở ngôi thứ nhất (nhân vật xưng

“tôi”) làm cho truyện của ông giàu sức thuyết phục. Đồng thời, nhà nghiên cứu cũng

nhận định về giá trị nội dung tư tưởng trong truyện của Nguyễn Dậu là “bức thông điệp

của hầu hết các truyện của Nguyễn Dậu là tình thương và lòng nhân hậu. Chỉ có điều đó

mới cảm hóa được con người và làm cho cuộc sống tốt đẹp lên” [34, tr.221-223].

Luận văn Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Dậu của tác giả Lê

Thị Vân Khánh là công trình nghiên cứu đầu tiên có cái nhìn tương đối hệ thống về

truyện ngắn của Nguyễn Dậu. Đặt truyện ngắn của Nguyễn Dậu trong tương quan với

truyện ngắn Việt Nam đương đại, tác giả đã chỉ ra các kiểu nhân vật cũng như một số

phương diện nghệ thuật trong truyện ngắn của nhà văn. Qua đó, người viết đã phần nào

phác thảo những nét đặc sắc trong phong cách sáng tác cũng như một số những đóng

góp nổi bật của nhà văn.

5

Từ sau 1975, Việt Nam bước sang một thời kì mới, thời kì thống nhất đất nước,

tự do, hòa bình và dân chủ. Không khí dân chủ và hiện thực đời sống đa dạng đã tạo tiền

đề cho sự xuất hiện của các cây bút trẻ. Giới nghiên cứu phê bình văn học lúc này tập

trung ưu tiên nghiên cứu về các tên tuổi mới với sự phá cách trong lựa chọn đề tài và bút

pháp. Bên cạnh đó, nghiên cứu văn học tập trung vào các tên tuổi bước từ thời chiến

tranh sang thời Đổi mới như Bảo Ninh, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp…

Trong bối cảnh đó, tên tuổi của Nguyễn Dậu dường như bị lãng quên. Vì thế, như

một yêu cầu tất yếu, cần phải xem xét, khẳng định lại giá trị văn chương của Nguyễn

Dậu nói chung và truyện ngắn của Nguyễn Dậu nói riêng. Luận văn Truyện ngắn

Nguyễn Dậu dưới góc nhìn văn hóa hy vọng sẽ đưa lại cái nhìn đầy đủ và chi tiết hơn về

truyện ngắn Nguyễn Dậu, góp phần làm sáng rõ rõ mối quan hệ giữa văn học và văn

hóa; đồng thời cho thấy những đóng góp nổi bật của nhà văn về tư tưởng và đặc sắc nghệ

thuật trong truyện ngắn dưới góc nhìn văn hóa.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Luận văn hướng tới việc giải quyết những vấn đề sau:

- Luận văn dựa vào các phạm trù văn hóa, soi tỏ mối quan hệ giữa văn hóa và văn

học, khẳng định những phương thức biểu đạt của văn hóa trong văn học.

- Luận văn đi sâu vào truyện ngắn của Nguyễn Dậu như một hiện tượng văn hóa

cụ thể, chỉ ra những giá trị ẩn sâu trong truyện ngắn của Nguyễn Dậu, từ đó làm rõ căn

nguyên tồn tại chất văn hóa trong sáng tác của nhà văn.

- Khẳng định nét độc đáo về tư tưởng, nội dung, nghệ thuật trong truyện ngắn của

Nguyễn Dậu dưới góc nhìn văn hóa. Qua đó làm làm nổi bật sự đóng góp của Nguyễn

Dậu trong văn học Việt Nam hiện đại.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Ở đề tài này, người viết hướng tới đối tượng nghiên cứu là truyện ngắn của nhà văn

Nguyễn Dậu và những giá trị văn hóa biểu hiện trong các tác phẩm, khảo sát trong các

tập truyện ngắn được viết từ sau năm 1986.

6

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận văn nghiên cứu những bình diện văn hóa được đề cập trong truyện ngắn của

nhà văn Nguyễn Dậu, tập trung ở các tập truyện ngắn được viết từ sau năm 1986, bao

gồmcác tập truyện ngắn sau: Con thú bị ruồng bỏ (1990), Đôi hoa tai lóng lánh (1996),

Bảng lảng hoàng hôn(1997),Gió núi mây ngàn (2000).

Trong quá trình nghiên cứu, đề tài sẽ có sự đối sánh với các tác phẩm khác cùng

nằm trong dòng chảy văn học đương đại Việt Nam.

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Khi thực hiện đề tài này, tác giả sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau:

- Phương pháp tiếp cận hệ thống.

- Phuơng pháp phân tích, tổng hợp

- Phương pháp liên ngành

- Phương pháp phân tích văn bản

Quá trình nghiên cứu đề tài đồng thời sử dụng các thao tác: so sánh - đối

chiếu…nhằm bổ trợ cho việc triển khai đề tài.

6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn

- Luận văn góp phần làm rõ mối quan hệ giữa văn hóa và văn học, khẳng định vai

trò của phương pháp nghiên cứu văn học dưới góc nhìn văn hóa.

- Luận văn góp phần tìm hiểu những giá trị văn hóa trong truyện ngắn của

Nguyễn Dậu. Từ đó, góp phần khẳng định tên tuổi, vị trí của Nguyễn Dậu trong nền văn

học Việt Nam hiện đại.

7. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn bao gồm 3 chương:

Chương 1: Mối quan hệ giữa văn học và văn hóa và hành trình tác của nhà văn

Nguyễn Dậu

Chương 2: Những giá trị văn hóa tiêu biểu trong truyện ngắn của Nguyễn Dậu

Chương 3: Một số phương diện nghệ thuật thể hiện những giá trị văn hóa trong

truyện ngắn Nguyễn Dậu

7

Chương1

MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA – VĂN HỌC

VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN DẬU

1.1. Khái niệm văn hóa.

Văn hóa là khái niệm được đề cập đến trong nhiều lĩnh vực nghiên cứu như dân tộc

học, nhân loại học, dân gian học, địa văn hóa học, văn hóa học, xã hội học,...và trong mỗi

lĩnh vực nghiên cứu đó định nghĩa về văn hóa cũng khác nhau. Ngay từ năm 1952, hai

nhà nhân loại học Mỹ là Alfred Kroeber và Clyde Kluckhohn đã từng thống kê có tới

164 định nghĩa khác nhau. Theo nhà nghiên cứu Phan Ngọc thì cho đến năm 1994,

những định nghĩa về văn hóa trên thế giới đã chạm ngưỡng con số kỉ lục là 420 định

nghĩa. Những con số khổng lồ đó phán ánh những cách nhìn nhận và đánh giá khác nhau

về văn hóa, đồng thời là minh chứng cho tính đa nguyên của văn hóa.

Văn hóa được bắt nguồn từ chữ Latinh "Cultus" mà nghĩa gốc là gieo trồng, được

dùng theo nghĩa Cultus Agri là "gieo trồng ruộng đất" và Cultus Animi là "gieo trồng

tinh thần" tức là "sự giáo dục bồi dưỡng tâm hồn con người”. Đây là khái niệm mang nội

hàm rộng với rất nhiều cách hiểu khác nhau, liên quan đến mọi mặt đời sống vật chất và

tinh thần của con người. Khi nói về văn hóa, mỗi người có một quan điểm khác nhau.

Chúng tôi chỉ xin trích dẫn một vài định nghĩa được coi là tiêu biểu nhất:

Tại hội nghị Quốc tế UNESCO (1992) tại Mexico, các nhà văn hóa trên thế giới đã

thống nhất khái niệm về văn hóa như sau: Văn hóa là tổng thể những nét riêng biệt về

vật chất và tinh thần, trí tuệ và cảm xúc, quyết định tính cách của một xã hội hay một

nhóm người trong xã hội. Văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống,

những quyền cơ bản về con người, những hệ thống và giá trị, tập tục và tín ngưỡng. Văn

hóa đem lại cho con người khả năng soi xét về bản thân.[49]

Theo tác giả Edouard Herriot thì “Văn hóa là cái còn lại khi ta đã quên đi tất cả, là

cái vẫn thiếu khi người ta đã học tất cả”.[55;tr.1]