Luận văn thạc sĩ văn học sự đổi mới cách nhìn về con người trong tiểu thuyết người cùng quê của

Chương 3 SỰ ĐỔI MỚI CÁCH NHÌN VỀ CON NGƯỜI TRONG TIỂU

THUYẾT NGƯỜI CÙNG QUÊ TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT............67

3.1.Sự dịch chuyển không – thời gian gắn với hành trình đời tư nhân vật...........67

3.1.1. Nhà văn đặt nhân vật trong nhiều loại không gian khác nhau, theo sự vận

động của nhân vật..............................................................................................67

3.1.2. Thời gian không theo logic tuyến tính, có thể đảo chiều một cách tự do

...........................................................................................................................77

3.2. Kết cấu đa tuyến.............................................................................................84

3.2.1.Tuyến nhân vật và tuyến sự kiện đan chéo vào nhau...............................84

3.2.2. Sự kiện lịch sử, xã hội chi phối đời sống, số phận nhân vật...................90

3.3. Cá thể hóa ngôn ngữ nhân vật........................................................................95

3.3.1. Ngôn ngữ đối thoại..................................................................................95

3.3.2. Ngôn ngữ độc thoại...............................................................................102

KẾT LUẬN............................................................................................................107

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................111

MỤC LỤC..............................................................................................................122

1

DẪN NHẬP

1. Lý do, mục đích nghiên cứu của đề tài

Từ sau cách mạng tháng Tám đến 1975, dân tộc Việt Nam tiến hành hai

cuộc kháng chiến giành độc lập, thống nhất đất nước. Văn học trong giai đoạn

này phản ánh bức tranh hiện thực “một cách chân thực và hùng hồn” nhằm

mục đích cổ vũ, động viên khí thế đấu tranh của dân tộc. Đội ngũ nhà văn

không chỉ cầm bút mà còn cầm súng với chủ trương sáng tác: “người viết

không được tuyên truyền một chủ nghĩa lạc quan rẻ giá, nhưng người nào

cũng phải có trách nhiệm không được làm nản chí tất cả những ai đang trên

đường ra trận, đang giáp mặt với kẻ thù” [51, tr.102]. Hiện thực cách mạng,

hiện thực cuộc sống được giới văn nghệ sĩ phản ánh qua thể loại tiểu thuyết

đặc biệt là tiểu thuyết sử thi đã gặt hái thành công lớn, bởi nó là “thể loại văn

chương duy nhất luôn biến đổi, do đó nó phản ánh sâu sắc hơn, cơ bản hơn,

nhạy bén trước sự chuyển biến của hiện thực” [2, tr.27]. Trong giai đoạn văn

học này, độc giả biết đến tên tuổi của các nhà văn như: Hữu Mai, Nguyễn Thi,

Nguyễn Minh Châu, Phan Tứ, Nguyên Ngọc, Anh Đức,… Họ đã xây dựng

hình tượng nhân vật trung tâm của tác phẩm là người anh hùng cách mạng,

quần chúng cách mạng với vẻ đẹp hào hùng, tràn đầy lí tưởng.

Sau đại thắng mùa xuân 1975, dân tộc Việt Nam bước vào cuộc sống mới

với nhiều biến động trên các phương diện của đời sống. Văn học nghệ thuật

cần có bước tìm tòi, sáng tạo mới đáp ứng yêu cầu của thời đại. Cái mới ở đây

thể hiện ở việc khai thác, nhìn nhận những vấn đề của đời sống đặt ra từ hiện

thực. Vẫn là sự tiếp nối đề tài truyền thống về chiến tranh, nhưng sau 1975,

nhà văn có cách nhìn về hiện thực chiến tranh, trong đó trọng tâm là vấn đề

con người có nhiều tìm tòi, đổi mới. Sự đổi mới quan niệm về con người diễn

2

ra mạnh mẽ ở mảng truyện đặc biệt là thể loại tiểu thuyết. Góp phần thay đổi

diện mạo của văn học sau năm 1975 là những sáng tác của nhà văn viết về

con người trong quá trình lao động, sản xuất và con người thế sự, đời tư như:

Nguyễn Khải, Nguyễn Mạnh Tuấn, Nguyễn Thị Ngọc Tú, Triệu Xuân, …;

con người trong cái nhìn phong tục – lịch sử: Tô Hoài, Ma Văn Kháng,…và

một loạt nhà văn với những tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh như: Hữu

Mai, Nguyễn Trọng Oánh, Nam Hà, Phan Tứ, Nguyễn Quang Sáng,…

Tìm hiểu sự đổi mới về cách nhìn con người trong văn học sau năm 1975,

luận văn của chúng tôi tập trung khảo sát bộ tiểu thuyết sử thi Người cùng quê

của Phan Tứ với mục đích sau đây:

1. Phan Tứ đã đóng góp không nhỏ tạo nên thành tựu chung của nền văn

học cách mạng Việt Nam. Bước vào nghề văn, Phan Tứ thử ngòi bút trên

nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, bút ký, hồi ký và đạt được thành công

nhất định ở mỗi thể loại. Gặt hái được nhiều thành công nhất phải kể đến tiểu

thuyết của nhà văn. Ông là nhà văn trưởng thành trong hai cuộc kháng chiến

vĩ đại của dân tộc, vừa viết văn vừa trực tiếp cầm súng đánh giặc nên ông có

vốn sống phong phú về hiện thực xã hội, về con người trong chiến tranh. Hiện

thực con người trong tác phẩm của Phan Tứ là con người miền Trung – quê

hương của nhà văn. Vấn đề “ số phận con người” trước năm 1975 được nhà

văn quan tâm và xây dựng thành công gắn liền với số phận dân tộc. Ông còn

đi sâu lí giải và biểu dương sự biến chuyển tư tưởng của người nông dân bình

thường qua hoàn cảnh thử thách đã trở thành người anh hùng cách mạng.

Phan Tứ cũng như nhiều nhà văn khác trước 1975 đã góp phần làm phong

phú kho tàng văn học cách mạng bằng việc xây dựng thành công những hình

tượng nghệ thuật mang tầm vóc sử thi đẹp đẽ, lôi cuốn công chúng văn học

một thời. Sau năm 1975, sáng tác của Phan Tứ càng chứng tỏ ông là nhà văn

3

đi hết cuộc đời với niềm đam mê văn chương, lao động nghệ thuật bền bỉ,

giàu sức sáng tạo.

2. Sau 1975, trong xu thế vận động đổi mới của nền văn học, tư duy sử thi

đang có sự chuyển dịch sang tư duy tiểu thuyết, các nhà văn đều nhận thức

được sự đổi mới quan niệm nghệ thuật, trong đó cốt lõi là quan niệm nghệ

thuật về con người là hợp với xu thế khách quan. Phan Tứ là một trong số các

nhà văn nhạy bén trước yêu cầu đổi mới văn học. Là nhà văn trực tiếp sống và

sáng tác gắn bó với hai cuộc kháng chiến, với tham vọng kế tiếp truyền thống

của khuynh hướng văn học mang tính chất sử thi với yêu cầu cách tân, đổi

mới xuất phát từ hiện thực đời sống rộng lớn và phức tạp của đất nước sau

1975, Phan Tứ ôm ấp, nghiền ngẫm và cho ra đời bộ tiểu thuyết sử thi đồ sộ

Người cùng quê. Tác phẩm ra đời trước khi cả một nền văn học bước vào thời

kỳ đổi mới thật sự và sâu rộng từ năm 1986. Có thể coi Người cùng quê như

một trong những sáng tác có ý nghĩa “dò đường” góp phần cho sự đổi mới

mạnh mẽ về sau. Vì vậy, việc nghiên cứu đổi mới cách nhìn con người trong

bộ tiểu thuyết này sẽ giúp chúng ta thấy được quan điểm thẩm mĩ của nhà văn

Phan Tứ trong dòng vận động đổi mới của văn học dân tộc.

Chính vì lẽ đó, chúng tôi chọn đề tài: “Sự đổi mới cách nhìn về con người

trong tiểu thuyết Người cùng quê của Phan Tứ” để tìm hiểu và nghiên cứu.

2. Lịch sử vấn đề

Phan Tứ đã gặt hái được nhiều thành công lớn trên con đường sáng tạo

nghệ thuật. Trước 1975, tên tuổi của nhà văn gắn liền với tiểu thuyết sử thi

gây tiếng vang lớn trong dư luận. Khác với nhiều nhà văn cùng thời, Phan Tứ

không “tô hồng” hiện thực chiến tranh. Trong sáng tác của nhà văn, hiện thực

cuộc sống con người Việt Nam luôn sống động, chân thực. Bàn về vấn đề con

người trong sáng tác của Phan Tứ đã có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu:

4

2.1. Những công trình, bài viết liên quan đến vấn đề con người trong

sáng tác của nhà văn Phan Tứ trước 1975

Trong bài viết của Trần Đăng Suyền (1983) nhan đề: Phan Tứ với

những tiểu thuyết viết về chiến tranh (Văn nghệ Quân đội, số 9), tác giả cho

rằng: “Phan Tứ không tìm đến những điển hình nguyên mẫu anh hùng có sẵn

ngoài đời mà chú ý nhiều hơn tới những con người bình thường trong cuộc

sống” [92, tr.988], nhà văn chú ý “quá trình vươn tới chủ nghĩa anh hùng

cách mạng của những con người bình thường và cả những người lạc hậu

nữa” [92, tr.987]. Tác giả bài viết cũng nhận thấy hướng khai thác trong tiểu

thuyết của Phan Tứ là toàn bộ đời sống xã hội, đạo đức, tâm lý, tính cách của

con người chịu ảnh hưởng nhiều bởi chiến tranh. Chiến tranh chính là môi

trường để sàng lọc, phân hóa con người trong sáng tác của Phan Tứ. Bên cạnh

đó, Phan Tứ không chỉ miêu tả mâu thuẫn dân tộc, mâu thuẫn giai cấp đối

kháng mà còn chú ý tới thế giới bên trong của từng cá nhân, sự “giằng xé

trong mỗi con người”. Đánh giá về nhân vật trong tác phẩm của Phan Tứ, tác

giả Hoàng Mạnh Hùng (2004) trong Tiểu thuyết sử thi Việt Nam 1945- 1975

(Luận án Tiến sĩ, Trường ĐH Sư phạm Hà Nội), nhận định rằng: những sáng

tác của Phan Tứ như Gia đình má Bảy, Mẫn và Tôi đã quan tâm đến số phận

con người và “là con người mang vẻ đẹp văn hóa, đã tiến gần tới những nhân

cách trong văn học” [43, tr.60]. Phạm Ngọc Hiền (2007) trong Thi pháp tiểu

thuyết sử thi Việt Nam 1945- 1975 (Luận án Tiến sĩ, Đại học KHXH&NV,

ĐHQG Hà Nội), khi trình bày quan niệm nghệ thuật về con người trong sáng

tác văn học trước 1975, trong đó có tác phẩm của Phan Tứ, tác giả phân loại

quan niệm về con người gồm: con người đa diện và con người anh hùng. Tác

giả nhấn mạnh: “Phan Tứ quan niệm về con người không đơn giản, phiến

diện như hàng loạt nhà văn cùng thời” [37, tr.132]. Tức là con người vừa có

mặt tốt vừa có mặt xấu. Tào Thị Hải (2006) trong công trình Yếu tố sử thi

5

trong sáng tác của Phan Tứ (Luận văn tốt nghiệp, ĐH Vinh), chỉ ra nhân vật

của Phan Tứ “thường có lai lịch, có quá trình và phát triển trong sự tác động,

chi phối nhiều chiều của hoàn cảnh và những mối quan hệ đa dạng, đa chiều,

nhiều khi phức tạp” [28, tr.33].

2.2. Những công trình, bài viết liên quan đến vấn đề con người trong tiểu

thuyết Người cùng quê của Phan Tứ

Với Phan Tứ, con người luôn là đối tượng trung tâm của sự phản ánh

thông qua các sự kiện lịch sử, đời sống xã hội. Điều đó được nhà văn gửi gắm

nhiều vào bộ tiểu thuyết sử thi trường thiên Người cùng quê của đời mình.

Tác phẩm ra đời vào những ngày tháng cuối đời của nhà văn, trong thời kỳ

đất nước hòa bình nên điểm nhìn về con người của nhà văn có sự thay đổi.

Nhà nghiên cứu Đoàn Xoa (1985) trong Hội thảo về bộ tiểu thuyết “Người

cùng quê” của nhà văn Phan Tứ (đăng trên báo Quảng Nam – Đà Nẵng),

nhận xét rằng, trong Người cùng quê: “các nhân vật có cùng một quê hương,

mất nước và đói nghèo do bị áp bức bóc lột dã man, họ có những tâm trạng

khác nhau và cùng đi làm cách mạng. Họ đã đạt được mục đích trên con

đường đi là giải phóng cuộc đời họ khỏi ách thống trị của đế quốc và phong

kiến”. Theo tác giả, độc giả ở Quảng Nam – Đà Nẵng đã thấy được Người

cùng quê phản ánh hiện thực không khí cách mạng sục sôi thời kỳ tiền khởi

nghĩa và Cách mạng tháng Tám ở miền Trung lúc ấy cùng với những con

người chung một lí tưởng cách mạng. Họ đã trở thành những người làm chủ

lịch sử, làm chủ số phận của mình.

Lê Thị Đức Hạnh trong Lê Khâm – Phan Tứ…(in lại trong sách Mấy

vấn đề trong văn học Việt Nam hiện đại, Nxb KHXH Hà Nội, 1999) có

nhận xét tinh tế về Người cùng quê: “Truyện được viết công phu, đề cập nhiều

vấn đề thông qua nhiều loại nhân vật: tốt có, xấu có, trung gian có” [34,

6

tr.331]. Tức là Phan Tứ xây dựng nhiều loại nhân vật khác nhau trong tính

phức tạp, đa dạng như hiện thực đời sống đang diễn ra. Nhà nghiên cứu Đặng

Tiến (Việt kiều Pháp) lại quan tâm đến khía cạnh khác của Người cùng quê.

Đó là tính chân thật của tác phẩm: “nhân vật của anh, từ chính diện đến phản

diện đều có thể là bà con, cô bác hay bạn bè tôi” [34, tr.333]. Đó là những

con người của cuộc sống đời thường mà quanh ta đều bắt gặp. Cũng đề cập

tới tính chân thật trong xây dựng hình tượng nhân vật của Người cùng quê,

nhà văn Thanh Quế (1994) trong bài Lang thang với Phan Tứ (báo Đà

Nẵng), cho rằng: “Viết đúng sự thật, đã chứng minh người cộng sản như

những người khác, chỉ khác lý tưởng. Anh không hạ thấp nhân vật hoặc đề

cao nhân vật, anh viết đúng như nhân vật” [88]. Nhận định của Thanh Quế

cho người đọc thấy được sự khác biệt của Phan Tứ so với nhiều nhà văn khác

cùng thời. Trong khi đa số nhà văn miêu tả người cộng sản là những anh hùng

sử thi đẹp toàn diện thì Phan Tứ miêu tả cả cái bình thường, đời thường trong

những con người ấy. Nhân vật của Phan Tứ phát triển tính cách như nó vốn

có, có mặt tích cực, có mặt tiêu cực.

Mai Hương (2002) trong Lê Khâm – Phan Tứ – Nhà văn chiến sĩ (Phan

Tứ toàn tập, T.1, tr.13, Nxb Văn học) nhấn mạnh tính chất cách mạng trong

Người cùng quê: “phản ánh sự trưởng thành của nhiều tầng lớp quần chúng

cách mạng trong suốt cả chặng đường dài lịch sử dân tộc từ trước và sau

cách mạng tháng Tám” [45, tr.24]. Trong bão táp cách mạng, nhân vật của

Phan Tứ thuộc mọi thành phần, mọi lứa tuổi đều trải qua những thử thách và

trưởng thành nhanh chóng. Nguyễn Văn Kha (2006) trong cuốn Đổi mới

quan niệm về con người trong truyện Việt Nam 1975- 2000 (Nxb ĐHQG

Tp.HCM) đã chú ý tới cách xây dựng mối quan hệ con người của Phan Tứ:

“Trong Người cùng quê…các nhân vật có quan hệ không xuôi chiều, khó

phân biệt thành hai tuyến địch – ta, tốt – xấu, thiện – ác” [50, tr.57], con

7

người được đặt trong mối quan hệ đan xen. Tác giả khẳng định con người

trong tác phẩm không chỉ là “con người trong lịch sử bị phong trào sự kiện

lịch sử cuốn hút mà con người được nhìn nhận là chủ thể của lịch sử” [50,

tr.27], quan tâm tới yếu tố cách mạng trong mỗi con người. Chính ý thức lịch

sử trong bản thân con người đã tạo nên đời sống tự nhiên của các nhân vật

trong Người cùng quê.

Từ các công trình nghiên cứu về sáng tác của nhà văn Phan Tứ, chúng tôi

nhận thấy rằng, các tác giả đều có chung nhận xét: nhà văn nhìn con người

không phiến diện, tránh được sự dễ dãi trong xây dựng nhân vật. Trong tác

phẩm Người cùng quê, các tác giả tiếp cận ở khía cạnh con người cách mạng

và sự trưởng thành của con người qua các thời kì lịch sử một cách khái quát

nhất, đề cập đến tính chân thật trong cách xây dựng nhân vật, mặt phức tạp –

sự đan xen các mối quan hệ trong đời sống con người.

Trên cơ sở tiếp thu thành tựu nghiên cứu của người đi trước, người viết

tập trung nghiên cứu sự đổi mới cách nhìn về con người của nhà văn trong

tiểu thuyết Người cùng quê.

3. Giới hạn, phạm vi đề tài

Do tính chất của đề tài, trong khuôn khổ luận văn thạc sĩ, chúng tôi chỉ

nghiên cứu cách nhìn mới về con người trong tác phẩm Người cùng quê sau

1975 của Phan Tứ để thấy được sự đổi mới cách nhìn về con người của nhà

văn so với giai đoạn trước 1975.

Luận văn giới hạn tập trung nghiên cứu tiểu thuyết Người cùng quê của

Phan Tứ. Tuy nhiên, chúng tôi mở rộng sự khảo sát đến một số tiểu thuyết

như Ván bài lật ngửa, Hạt mùa sau, Giấy trắng để người đọc thấy được

không khí văn học đang có sự vận động đổi mới. Mặt khác, để có cái nhìn đối

8

sánh về con người trong sáng tác trước và sau năm 1975 của Phan Tứ, chúng

tôi mở rộng, tìm hiểu các tiểu thuyết của nhà văn trước 1975 như: Trước giờ

nổ súng, Gia đình má Bảy, Mẫn và tôi.

Ngoài ra, trong quá trình triển khai đề tài, luận văn còn có tham khảo

một số tác phẩm khác của các nhà văn tiêu biểu, với mong muốn làm sáng tỏ

hơn sự đổi mới về cách nhìn con người của Phan Tứ.

4. Phương pháp nghiên cứu

Căn cứ vào mục đích của đề tài, yêu cầu của đối tượng nghiên cứu, luận văn

sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

4.1. Phương pháp cấu trúc – hệ thống: Đặt tiểu thuyết Người cùng quê trong

hệ thống sáng tác của Phan Tứ, hệ thống tác phẩm tiểu thuyết cùng thời, trong

bối cảnh lịch sử xã hội, luận văn làm sáng tỏ hơn điểm riêng biệt trong cách

nhìn về con người của Phan Tứ.

4.2. Phương pháp lịch sử: Nhân vật trong tiểu thuyết sử thi là sản phẩm của

lịch sử. Hoàn cảnh chiến tranh chuyển sang thời hòa bình, những biến động

về kinh tế - xã hội, qua lăng kính cảm thụ hiện thực của nhà văn đều để lại

dấu ấn trong tác phẩm và nhân vật. Vì vậy, khi nghiên cứu sự đổi mới cách

nhìn về con người của Phan Tứ trong Người cùng quê cần sử dụng phương

pháp lịch sử để tìm hiểu.

4.3. Phương pháp so sánh: Mỗi giai đoạn sáng tác, nhà văn có thẩm mĩ nghệ

thuật riêng. Bằng việc so sánh với tư duy nghệ thuật của nhà văn trước 1975,

sẽ giúp chúng ta thấy được sự đổi mới cách nhìn của nhà văn về hiện thực

cuộc sống, nhất là hiện thực con người. Sử dụng phương pháp này, người đọc

thấy sự khác biệt thẩm mĩ nghệ thuật giữa Phan Tứ và các nhà văn cùng thời,

thấy được nét riêng của Phan Tứ về cách nhìn con người.

9

4.4. Hướng tiếp cận thi pháp học: Luận văn sử dụng các kiến thức về thi

pháp học để phân tích các yếu tố hình thức của tác phẩm như thời gian –

không gian, kết cấu – cốt truyện, ngôn ngữ cũng như cách xây dựng nhân vật

của Phan Tứ, qua đó làm sáng tỏ hơn cái nhìn đổi mới về con người sau năm

1975 trong tiểu thuyết Người cùng quê của nhà văn.

5. Đóng góp mới của luận văn

5.1. Trong những năm qua, nhiều bài viết, bài nghiên cứu về Phan Tứ đánh

giá vị trí cũng như đóng góp của ông đối với nền văn học nước nhà. Với đề tài

này, luận văn của chúng tôi mong muốn cung cấp cho độc giả một cái nhìn

mới của nhà văn Phan Tứ về con người sau 1975.

5.2. Thông qua việc phân tích các biểu hiện của sự đổi mới trong cách nhìn

con người của nhà văn, chúng tôi khẳng định sự đổi mới cách nhìn con người

trong bộ tiểu thuyết này là phù hợp với xu hướng vận động đổi mới về quan

niệm con người trong văn học thời kỳ mới. Từ đó góp tiếng nói khẳng định sự

đóng góp của Phan Tứ cho sự vận động đổi mới của văn học Việt Nam sau

1975.

6.Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Dẫn nhập (10 trang), Kết luận (4 trang), Tài liệu tham

khảo (gồm 141 mục), Phụ lục (14 trang), luận văn gồm ba chương chính:

Chương 1: Nhà văn Phan Tứ và hoàn cảnh sáng tác tiểu thuyết Người cùng

quê

Ở chương này, chúng tôi trình bày cuộc đời cũng như đóng góp trong

sự nghiệp văn chương của Phan Tứ; sự ra đời của bộ tiểu thuyết Người cùng

quê trong bối cảnh xã hội Việt Nam sau 1975 có nhiều thay đổi và không khí

văn học sau 1975 (trong phạm vi tiểu thuyết) đang có sự vận động đổi mới.

10

Chương 2: Sự đổi mới cách nhìn về con người trong tiểu thuyết Người cùng

quê từ phương diện nội dung

Tiếp tục cảm hứng sử thi trong tiểu thuyết trước 1975, tiểu thuyết Người

cùng quê khám phá những chiều kích của đời sống con người Việt Nam, thể

hiện cái nhìn nhân văn của Phan Tứ. Con người được nhìn nhận từ bình diện

cá nhân, đặt trong những mối quan hệ đan xen, có niềm khát khao tận hưởng

về tình yêu và hạnh phúc.

Chương 3: Sự đổi mới cách nhìn về con người trong tiểu thuyết Người cùng

quê từ phương diện nghệ thuật

Cùng với sự đổi mới cách nhìn về con người, trong tiểu thuyết Người

cùng quê nhà văn Phan Tứ sử dụng những biện pháp nghệ thuật miêu tả thời

gian, không gian gắn với sự vận động của con người; xây dựng kết cấu đa

tuyến; ngôn ngữ mang tính cá thể.

11

Chương 1

NHÀ VĂN PHAN TỨ VÀ HOÀN CẢNH SÁNG TÁC

TIỂU THUYẾT NGƯỜI CÙNG QUÊ

1.1. Cuộc đời nhà văn Phan Tứ

Phan Tứ là một trong những nhà văn có quan niệm sống và làm việc hết

sức nghiêm khắc, thẳng thắn, trung thực. Đó là đức tính mà ông được thừa

hưởng từ người cha của mình. Cả cuộc đời ông gắn bó với đề tài chiến tranh

bằng nhiệt huyết: “Cuộc đời tôi từ hồi 14 tuổi cho đến nay 64 tuổi hoàn toàn

là sống trong chiến tranh, cho nên tôi rất tha thiết viết về chiến tranh. Viết ra,

hay dở còn tùy bạn đọc. Tôi chỉ muốn nói một điều thôi: Không ai ép mình đi

theo kháng chiến chống Pháp, không ai ép mình đi theo kháng chiến chống

Mỹ thì bây giờ cũng không ai ép mình viết cả... Chỉ ân hận là đã không kịp

làm trọn công việc...” [136].

Phan Tứ tên thật là Lê Khâm, con thứ 4 trong gia đình, nguyên quán xã

Quế Châu, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam. Ông sinh ra trong một gia đình

trí thức yêu nước: cha là Lê Ấm (1897-1976), từng làm Đốc học ở trường

Quốc học Huế, mẹ là bà Phan Thị Châu Liên - con gái đầu của nhà Chí sĩ

Phan Châu Trinh. Tuy sinh ở Bình Định nhưng suốt thời niên thiếu, Phan Tứ

lại sống ở quê cha, xã Quế Phong, Quế Sơn, Quảng Nam. Bản thân ông từ

nhỏ đã giỏi về môn văn và tiếng Pháp. Năm 15 tuổi, ông tham gia hoạt động

trong đội tuyên truyền xung phong của tỉnh Quảng Nam, làm liên lạc chuyển

tài liệu, báo chí bí mật và tham gia cướp chính quyền ở địa phương trong

Cách mạng tháng Tám.

Năm 1950, ông nhập ngũ, được kết nạp vào Đảng (20/3/1950), theo

học Trường Lục quân Trần Quốc Tuấn, phân hiệu Trung Bộ, học tập huấn

12

luyện ở vùng Cồn Kênh - Thanh Hóa. Cùng với cặp kính cận luôn “ngự” trên

đôi mắt tươi cười, Phan Tứ là một con người nhiều tài năng, hát hay, đàn giỏi,

viết báo tường cho đơn vị rất hấp dẫn và luôn chan hòa với mọi người, đặc

biệt với nhân dân vùng đóng quân. Cuối năm 1951, ông được phân công theo

đội quân tình nguyện Việt Nam sang chiến đấu ở chiến trường Hạ Lào. Năm

1954, ông từ Hạ Lào hành quân về Cảng Quy Nhơn tập kết ra Bắc, nén lòng

không ghé thăm gia đình đang sống ở miền Tây Quảng Nam. Những tháng

ngày gian khổ ở Lào được nhà văn ghi lại qua dòng hồi tưởng trong nhật ký

chiến trường về những trải nghiệm của ông: “Những cuộc hành quân dưới

nắng trời gay gắt, trong những cơn khát ghê gớm, đi trên những đường mòn

đầy sỏi đá làm trầy da chân, làm phồng dộp và sưng húp chân. Uống nước thì

là nước ao, phải rẽ lăng quăng và nòng nọc để múc. Các cuộc hành quân trên

cao nguyên Bôlôvên: lạnh đến rung cả rừng núi…đỉa và vắt vô kể, thiếu thuốc

hút, cháo nấu với măng rừng cho qua bữa” [53, tr.62]. Ba năm ở Lào, nhà

văn đã tích lũy cho bản thân vốn sống từ thực tiễn đấu tranh đầy khó khăn

gian khổ. Thực tế đó giúp ông sáng tác thành công hai tiểu thuyết lớn Bên kia

biên giới, Trước giờ nổ súng. Phan Tứ chính thức bước vào sự nghiệp văn học

với hai tác phẩm viết về chiến trường Lào, đặc biệt Trước giờ nổ súng dịch ra

tiếng Lào và xây dựng kịch bản phim “Bản anh hùng ca số 5” được bạn Lào

đánh giá tốt.

Năm 1958, ông theo học khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Kể từ

đây, trong con người của Phan Tứ có sự kết hợp nhuẫn nhuyễn giữa nhà văn

và chiến sĩ cách mạng. Lớp học có 25 sinh viên và 6 lưu học sinh, duy nhất

Phan Tứ là người có tác phẩm đã xuất bản (Bên kia biên giới). Phan Tứ được

bầu làm tổ trưởng tổ sáng tác. Phan Tứ nổi tiếng: “Khắc khổ. Điều độ. Mực

thước”. Trong thời gian này, ông vừa học vừa viết tiểu thuyết Trước giờ nổ