Luận văn thạc sĩ UEH hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính của

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

TRƯƠNG ANH TUẤN

HOÀN THIỆN THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN

GIAN LẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÔNG TY

NIÊM YẾT TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP

NHỎ VÀ VỪA

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2014

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

TRƯƠNG ANH TUẤN

HOÀN THIỆN THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN

GIAN LẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÔNG TY

NIÊM YẾT TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP

NHỎ VÀ VỪA

Chuyên ngành: Kế toán

Mã số: 60340301

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TRẦN THỊ GIANG TÂN

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2014

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi với sự hướng dẫn của

PGS.TS Trần Thị Giang Tân. Tất cả các nguồn tài liệu tham khảo đã được công bố đầy

đủ. Nội dung của luận văn là trung thực.

Tác giả luận văn

Trương Anh Tuấn

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

MỤC LỤC

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục chữ viết tắt

PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ GIAN LẬN VÀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM

PHÁT HIỆN GIAN LẬN TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH

1.1 TỔNG QUAN VỀ GIAN LẬN VÀ GIAN LẬN TRÊN BCTC ............................ .6

1.1.1 Định nghĩa gian lận.....................................................................................................6

1.1.1.1 Định nghĩa về gian lận........................................................................................... .6

1.1.1.2 Định nghĩa gian lận trên BCTC............................................................................. .7

1.1.2 Các nghiện cứu về gian lận và gian lận trong kế toán...............................................8

1.1.2.1 Các công trình nghiên cứu về gian lận ...................................................................8

a. Donald R. Cressey (1919-1987) .....................................................................................8

b. W. Steve Albrecht........................................................................................................ . 9

1.1.2.2 Nghiên cứu về gian lận trong kế toán của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận của

Hoa Kỳ (ACFE).................................................................................................................10

a. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................................10

b. Một số kết quả nghiên cứu theo báo cáo của ACFE phát hành năm 2012....................11

1.1.2.3 Nghiên cứu về gian lận trong kế toán của ủy ban COSO......................................16

a. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................................17

b. Một số kết quả nghiên cứu theo báo cáo của ủy ban COSO năm 2010 ........................18

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1.1.2.4 Nghiên cứu về gian lận trong kế toán của Cục điều tra liên bang Mỹ (FBI) ........20

1.2 TỔNG QUAN VỀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN GIAN LẬN

TRONG KIỂM TOÁN BCTC THEO YÊU CẦU CHUẨN MỰC KIỂM TOÁN

QUỐC TẾ.........................................................................................................................22

1.2.1 ISA 200 – Mục tiêu tổng thể của kiểm toán viên và doanh nghiệp kiểm toán khi

thực hiện kiểm toán theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế ...................................................22

1.2.2 ISA 240 - Trách nhiệm của kiểm toán viên liên quan đến gian lận trong kiểm toán

báo cáo tài chính ................................................................................................................22

1.2.3 ISA 315 - Xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu thông qua hiểu biết về

đơn vị được kiểm toán và môi trường của đơn vị .............................................................23

1.2.4 ISA 330 – Biện pháp xử lý của kiểm toán viên đối với rủi ro đã đánh giá ..............24

1.3 CÁC QUY ĐỊNH HIỆN HÀNH LIÊN QUAN ĐẾN THỦ TỤC PHÁT HIỆN

GIAN LẬN TRONG KIỂM TOÁN BCTC TẠI VIỆT NAM .....................................24

1.3.1 Trách nhiệm của kiểm toán viên ..............................................................................24

1.3.1.1 Trách nhiệm của kiểm toán viên theo luật kiểm toán độc lập số 67/2011/QH12

ngày 29/03/2011 ................................................................................................................24

1.3.1.2 Trách nhiệm của kiểm toán viên khi hành nghề kiểm toán theo Nghị định

105/2004/NĐ-CP ngày 30/03/2004...................................................................................25

1.3.2 Thủ tục phát hiện gian lận trong kiểm toán BCTC theo chuẩn mực kiểm toán Việt

Nam ...................................................................................................................................26

1.3.2.1 Theo VSA 200 – “Mục tiêu tổng thể của kiểm toán viên và doanh nghiệp kiểm

toán khi thực hiện kiểm toán theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam” ...............................26

1.3.2.2 Theo VSA 240 – “Trách nhiệm của kiểm toán viên liên quan đến gian lận trong

quá trình kiểm toán báo cáo tài chính”..............................................................................27

1.3.2.3 Theo VSA 315 – “Xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu thông qua hiểu

biết về đơn vị được kiểm toán và môi trường của đơn vị”................................................30

1.3.2.4 Theo VSA 330 - “Biện pháp xử lý của kiểm toán viên đối với rủi ro đã đánh

giá”….................................................................................................................................32

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1.4 KẾT LUẬN VỀ GIAN LẬN VÀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN PHÁT HIỆN GIAN

LẬN BCTC.......................................................................................................................34

CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG GIAN LẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA

MỘT SỐ CÔNG TY NIÊM YẾT VÀ THỦ TỤC PHÁT HIỆN GIAN LẬN ÁP

DỤNG TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT

NAM

2.1 KHẢO SÁT VỀ THỰC TRẠNG GIAN LẬN TRÊN BCTC CỦA CÁC CÔNG

TY NIÊM YẾT TẠI VIỆT NAM...................................................................................36

2.1.1 Giới thiệu về phương pháp khảo sát.........................................................................36

2.1.2 Khảo sát thực trạng gian lận trên BCTC của các công ty niêm yết .........................37

2.1.2.1 Xác định dữ liệu cần thu thập................................................................................37

2.1.2.2 Phương pháp thu thập dữ liệu................................................................................37

2.1.2.3 Mô tả các biến........................................................................................................38

2.1.2.4 Tổ chức dữ liệu phục vụ cho việc phân tích..........................................................40

2.1.2.5 Kết quả phân tích gian lận BCTC của các công ty niêm yết ở Việt Nam.............40

a. Các khoản mục thường xảy ra gian lận .........................................................................40

b. Phương thức thực hiện gian lận.....................................................................................41

c. Thiệt hại gây ra cho nền kinh tế.....................................................................................44

2.1.3 Kết luận rút ra từ phân tích gian lận trên BCTC của các công ty niêm yết..............45

2.2 THỰC TRẠNG VỀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN GIAN LẬN

ÁP DỤNG TẠI CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT

NAM..................................................................................................................................46

2.2.1 Tổng quan về công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa...............................................46

2.2.2 Giới thiệu phương pháp khảo sát..............................................................................47

2.2.2.1 Bảng câu hỏi khảo sát............................................................................................48

2.2.2.2 Về thu thập tài liệu liên quan.................................................................................49

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

2.2.2.3 Về phỏng vấn kiểm toán viên................................................................................49

2.2.3 Kết quả khảo sát về thủ tục kiểm toán tại công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa…50

2.2.3.1 Tìm hiểu về khách hàng và môi trường kinh doanh..............................................50

2.2.3.2 Tìm hiểu hệ thống kiểm soát nội bộ ......................................................................51

2.2.3.3 Quy trình phân tích................................................................................................52

2.2.3.4 Đánh giá rủi ro.......................................................................................................53

2.2.3.5 Thảo luận nhóm.....................................................................................................54

2.2.3.6 Biện pháp xử lý đối với rủi ro có gian lận đã đánh giá .........................................55

2.3 ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN GIAN

LẬN CỦA CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT

NAM..................................................................................................................................56

2.3.1 Ưu điểm ....................................................................................................................56

2.3.2 Những tồn tại cần hoàn thiện....................................................................................56

CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT

HIỆN GIAN LẬN TRONG KIỂM TOÁN BCTC CỦA CÁC CÔNG TY KIỂM

TOÁN ĐỘC LẬP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT NAM

3.1 QUAN ĐIỂM HOÀN THIỆN...................................................................................59

3.1.1 Quan điểm phải phù hợp với thông lệ quốc tế và phải phù hợp với đặc điểm của

Việt Nam............................................................................................................................59

3.1.2 Quan điểm phải nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính ................59

3.1.3 Quan điểm phải phù hợp với doanh nghiệp nhỏ và vừa...........................................61

3.2 GIẢI PHÁP NHẬN DIỆN GIAN LẬN TRÊN BCTC CỦA CÁC CÔNG TY

NIÊM YẾT.......................................................................................................................61

3.2.1 Tóm tắt kết quả khảo sát về giân lận BCTC của các công ty niêm yết....................61

3.2.2 Giải pháp nhận diện gian lận thông qua các yếu tố dẫn đến rủi ro xảy ra gian

lận………. .........................................................................................................................62

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

3.2.3 Giải pháp nhận diện gian lận các khoản mục trên BCTC của các công ty niêm

yết………..…….. ..............................................................................................................64

3.3 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN

GIAN LẬN TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP NHỎ VÀ VỪA ...........65

3.3.1 Cần chú trọng nhiều hơn đối với thủ tục xác định và đánh giá rủi ro có gian lận

trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán.............................................................................65

3.3.2 Việc xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu do gian lận cần được thực hiện

dựa trên giả định có rủi ro gian lận ở khoản mục doanh thu.............................................72

3.3.3 Cần chú trọng hơn đối với thủ tục phân tích trong quá trình kiểm toán ..................73

3.3.4 Cần tăng cường tổ chức thảo luận nhóm..................................................................74

3.3.5 Cần phải chú trọng nhiều hơn đối với rủi ro sai sót trọng yếu do gian lận đặc biệt là

gian lận do Ban giám đốc khống chế kiểm soát nội bộ.....................................................75

3.3.6 Chương trình kiểm toán cần chú trọng hơn đối với gian lận liên quan đến khoản

mục nợ phải thu, hàng tồn kho, nợ phải trả và doanh thu .................................................76

3.4 GIẢI PHÁP HỖ TRỢ KHÁC ..................................................................................77

3.4.1 Giải pháp nâng cao kiểm soát chất lượng từ bên trong ............................................77

3.4.1.1 Thiết lập hệ thống kiểm soát chất lượng hữu hiệu ................................................77

3.4.1.2 Nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực ......................................................79

3.4.2 Giải pháp từ bên ngoài nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán .................................79

3.4.2.1 Thông qua Hội nghề nghiệp, Bộ tài chính cần tăng cường kiểm soát chất lượng

của các công ty kiểm toán được phép kiểm toán công ty niêm yết...................................80

3.4.2.2 Hội nghề nghiệp cần nghiên cứu và áp dụng mô hình kiểm tra chất lượng của các

nước phát triển...................................................................................................................80

3.5 MỘT SỐ KIẾN NGHỊ CHO CÁC NGHIÊN CỨU TIẾP THEO ........................82

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

1. AAER:

Accounting and Auditing Enforcement Release - Bản án thi hành

kế toán và kiểm toán

2. ACFE:

Association of Certified Fraud Examiners - Hiệp hội các nhà điều

tra gian lận Hoa Kỳ

3. AICPA:

The American Institute of Certified Public Accountants - Hiệp

hội kế toán viên công chứng Hoa Kỳ

4. BCTC: Báo Cáo Tài Chính

5. CEO: Chief Executive Officers - Giám đốc điều hành

6. CFEs: Certified Fraud Examiners - Các nhà điều tra gian lận

7. CFO: Chief Financial Officers - Giám đốc tài chính

8. COO: Chief Operating Officers - Giám đốc điều hành

9. COSO:

Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway

Commission - Uỷ ban thuộc Hội đồng Quốc gia về chống gian

lận trên Báo cáo tài chính của Hoa Kỳ

10. CPCAF Centre for Public Company Audit Firm - Trung tâm dành cho

công ty kiểm toán công ty đại chúng

11. FBI: Federal Bureau of Investigation - Cục điều tra liên bang Mỹ

12. FEI:

Financial Executives International - Quản trị viên tài chính quốc

tế

13. IIA: Institute of Internal Auditors - Hiệp hội kiểm toán nội bộ

14. IMA: Institute of Management Accountants - Hiệp hội kế toán quản trị

15. IT: Information Technology - Công nghệ thông tin

16. KQKD: Kết Quả Kinh Doanh

17. KSNB: Kiểm soát nội bộ

18. PCAOB Public Company Accounting Oversight Board - Ủy ban giám sát

công ty đại chúng

19. SEC:

U.S. Secutities and Exchange Commission - Ủy ban chứng khoán

Hoa Kỳ

20. VACPA:

Vietnam Association of Certified Public Accountants - Hội kiểm

toán hành nghề Việt Nam

21. Vccorp:

Vietnam Communication Corporation - Công ty cổ phần truyền

thông Việt Nam

22. VP: Vice Presidents - Phó chủ tịch

23. VSA:

Vietnam Standards on Auditing - Chuẩn mực kiểm toán Việt

Nam

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Nghề nghiệp kiểm toán trên thế giới đã ra đời và phát triên cách đây hàng trăm năm,

đây là một khoảng thời gian đủ dài để xây dựng được một môi trường kiểm toán chuyên

nghiệp và một nguồn nhân lực đủ mạnh để đáp ứng yêu cầu của nghề nghiệp và sự mong

đợi của xã hội. Một trong những mục tiêu quan trọng của kiểm toán viên và công ty kiểm

toán là phải đạt được sự đảm bảo hợp lý về việc liệu báo cáo tài chính, xét trên phương

diện tổng thể, có còn sai sót trọng yếu do gian lận hoặc do nhầm lẫn hay không. Tuy

nhiên, thời gian gần đây, trên thế giới đã xảy ra khá nhiều vụ gian lận BCTC gây chấn

động dư luận, một số vụ gian lận điển hình có thể kể đến như Wordlcom, Enron…, đã

làm ảnh hưởng đáng kể đến lòng tin của công chúng đối với nghề nghiệp kiểm toán.

Ở Việt Nam, nghề nghiệp kiểm toán độc lập chỉ mới ra đời khoảng hơn 21 năm,

khoảng thời gian này chưa đủ dài để có được đội ngủ kiểm toán viên ngang tầm thế giới.

Mặc dù vậy, Việt Nam vẫn có thể học hỏi và đúc kết được những bài học quý giá từ kinh

nghiệm của các nước trên thế giới để áp dụng cho nghề nghiệp kiểm toán của Việt Nam.

Thế nhưng trên thực tế, gian lận BCTC vẫn xảy ra đặc biệt là gian lận của các công ty

niêm yết đã ảnh hưởng không nhỏ đến lợi ích của các đối tượng sử dụng báo cáo trong đó

có các nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán. Điều này cho thấy gian lận BCTC luôn

tồn tại và phương thức gian lận ngày càng tinh vi hơn đòi hỏi các công ty kiểm toán phải

thường xuyên cập nhật và hoàn thiện thủ tục kiểm toán phát hiện gian lận trong giai đoạn

lập kế hoạch và thực hiện kiểm toán để hạn chế những rủi ro có thể làm sai lệch trọng yếu

trên BCTC. Chính vì vậy, người viết chọn đề tài “Hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm

phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính của công ty niêm yết tại các công ty kiểm

toán độc lập nhỏ và vừa” nhằm giúp các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa có những

giải pháp phù hợp để phát hiện gian lận trong kiểm toán BCTC.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

2

2. Mục tiêu nghiên cứu

Hệ thống hóa các gian lận báo cáo tài chính và thủ tục nhằm phát hiện gian lận thông

qua tìm hiểu các nghiên cứu trước.

Hệ thống hóa các quy định liên quan đến thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận

theo quy định hiện hành.

Tìm hiểu thực trạng gian lận trên BCTC và thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận

tại các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa tại Việt Nam.

Hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên BCTC của các công ty

niêm yết tại các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa tại Việt Nam.

3. Câu hỏi nghiên cứu

Thứ nhất: khoản mục nào trên báo cáo tài chính thường xảy ra gian lận và phương

thức thực hiện gian lận?

Thứ hai: thủ tục kiểm toán mà các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa tại Việt Nam

sử dụng nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính của các công ty niêm yết là gì?

Thứ ba: các biện pháp nào cần thực hiện để hoàn thiện thủ tục kiểm toán phát hiện

gian lận của các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa?

Thứ tư: các giải pháp nào cần thực hiện nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán BCTC?

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng: Đối tượng nghiên cứu là các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán

và các kiểm toán viên của các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa. Đề tài không tập

trung nghiên cứu các đối tượng là các tổ chức tài chính, ngân hàng, công ty bảo hiểm,

công ty chứng khoán, quỹ đầu tư.

Phạm vi: Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu gian lận BCTC và thủ tục phát hiện gian lận

trên BCTC của các công ty kiểm toán độc lập nhỏ và vừa tại Việt Nam.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]