Luận văn thạc sĩ UEH hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính của

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HCM

------------------

LÝ TRẦN KIM NGÂN

HOÀN THIỆN THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN

GIAN LẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC CÔNG

TY NIÊM YẾT TẠI VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kế toán – Kiểm toán

Mã số: 60.34.30

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

Người hướng dẫn khoa học: PGS, TS Trần Thị Giang Tân

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2011

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT

DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG

LỜI MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

2. Mục đích nghiên cứu

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4. Phương pháp nghiên cứu

5. Kết cấu của luận văn

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ GIAN LẬN VÀ THỦ TỤC KIỂM

TOÁN NHẰM PHÁT HIỆN GIAN LẬN TRÊN BCTC

1.1. Tổng quan về Gian lận và các công trình nghiên cứu về gian lận 1

1.1.1. Định nghĩa gian lận và gian lận trên BCTC 1

1.1.1.1. Gian lận 1

1.1.1.2. Gian lận trên BCTC 2

1.1.2. Các công trình nghiên cứu gian lận 2

1.1.2.1. Donald R. Cressey 2

1.1.2.2. D. W. Steve Albrecht 3

1.1.2.3. Richard C. Hollinger & Clark 4

1.1.2.4. Công trình nghiên cứu gian lận của Hiệp hội các nhà điều tra gian

lận Hoa Kỳ (ACFE) 4

1.2. Tổng quan về công ty niêm yết và kiểm soát thông tin đối với

BCTC của công ty niêm yết 6

1.2.1. Tổng quan về công ty niêm yết 6

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1.2.2. Tổng quan về kiểm soát thông tin đối với BCTC của công ty niêm

yết 6

1.3. Tổng quan về gian lận trên BCTC của công ty niêm yết 9

1.3.1. Các trường hợp tiêu biểu về gian lận trên BCTC của các công ty

niêm yết trên thế giới 9

1.3.1.1. Enron 10

1.3.1.2. Worldcom 12

1.3.1.3. Xerox 13

1.3.1.4. Royal Ahold 13

1.3.2. Các kỹ thuật gian lận trên BCTC của công ty niêm yết 14

1.3.2.1. Doanh thu 14

1.3.2.2. Chi phí 17

1.4. Tổng quan về trách nhiệm của KTV liên quan đến gian lận theo

chuẩn mực kiểm toán quốc tế 19

1.4.1. Sơ lược lịch sử phát triển của chuẩn mực kiểm toán quốc tế liên quan

đến gian lận 19

1.4.2. Trách nhiệm của KTV và công ty được kiểm toán liên quan đến việc

phát hiện và ngăn ngừa gian lận theo ISA 200 và ISA 240 hiện hành 20

1.4.2.1. Trách nhiệm của công ty được kiểm toán 20

1.4.2.2. Trách nhiệm của KTV 21

1.4.2.2.1 Trách nhiệm của KTV theo ISA 200 21

1.4.2.2.2. Trách nhiệm của kiểm toán theo ISA 240 21

1.4.3. Thủ tục phát hiện gian lận quy định trong các chuẩn mực kiểm toán

quốc tế hiện hành 22

1.4.3.1. Giai đoạn chuẩn bị kiểm toán 22

1.4.3.2. Giai đoạn thực hiện kiểm toán 24

1.4.3.3. Giai đoạn hoàn thành kiểm toán 26

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1.5. Bài học rút ra cho Việt Nam 26

1.5.1. Nâng cao trách nhiệm của KTV đối với gian lận 26

1.5.2. Cập nhật thường xuyên các thủ tục kiểm toán liên quan đến việc phát

hiện gian lận BCTC 26

CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG GIAN LẬN VÀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN

NHẰM PHÁT HIỆN GIAN LẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI

CHÍNH ÁP DỤNG TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN

HIỆN NAY TẠI VIỆT NAM

2.1. Tổng quan về gian lận trên báo cáo tài chính của các công ty niêm

yết tại Việt Nam 27

2.1.1. Các phương pháp gian lận trên BCTC của các công ty niêm yết 27

2.1.1.1. Khai khống doanh thu, khai giảm chi phí 27

2.1.1.2. Vốn hoá chi phí 29

2.1.1.3. Thành lập công ty con, ghi nhận doanh thu không có thật 30

2.1.1.4. Không công bố đầy đủ thông tin cho nhà đầu tư 31

2.1.2. Đánh giá chung về thực trạng gian lận của các công ty niêm yết trên

thị trường chứng khoán VN 31

2.2. Các quy định liên quan đến trách nhiệm KTV trong việc phát hiện

gian lận và thủ tục kiểm toán liên quan 33

2.2.1. Trách nhiệm của KTV khi hành nghề kiểm toán 33

2.2.2.Trách nhiệm của KTV liên quan đến gian lận 34

2.2.2.1. Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 200 hiện hành và dự thảo năm

2010 34

2.2.2.2. Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 240 hiện hành và dự thảo năm

2010 35

2.3. Thực trạng về thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên

BCTC của các công ty niêm yết áp dụng tại các công ty kiểm toán Việt

Nam 36

2.3.1. Giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán 37

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

2.3.1.1. Đối với Big Four 37

2.3.1.1.1. Tìm hiểu khách hàng – xác định yếu tố áp lực, thái độ và cơ hội

theo tam giác gian lận 37

2.3.1.1.2. Xem xét và đánh giá gian lận trong giai đoạn chuẩn bị kiểm toán 38

2.3.1.1.3. Các thông tin cần thu thập và phương pháp thực hiện nhằm đánh

giá rủi ro gian lận ảnh hưởng trọng yếu đến báo cáo tài chính 39

2.3.1.1.4. Xác định rủi ro sai phạm trọng yếu do gian lận 39

2.3.1.1.5. Tìm hiểu về Hệ thống kiểm soát nội bộ 40

2.3.1.1.6. Quy trình phân tích 41

2.3.1.1.7. Thảo luận nhóm kiểm toán 42

2.3.1.2. Đối với các công ty kiểm toán có quy mô trên trung bình 42

2.3.1.2.1.Tìm hiểu khách hàng và đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ: 42

2.3.1.2.2. Quy trình phân tích 43

2.3.1.2.3. Thảo luận nhóm kiểm toán 44

2.3.2. Giai đoạn thực hiện kiểm toán 44

2.3.2.1. Đối với các công ty thuộc nhóm Big Four 44

2.3.2.1.1. Thực hiện các thử nghiệm kiểm soát 44

2.3.2.1.2. Quy trình phân tích 45

2.3.2.1.3 Thực hiện các thử nghiệm cơ bản 45

2.3.2.2. Đối với Công ty kiểm toán có quy mô trên trung bình 45

2.3.3. Giai đoạn hoàn thành kiểm toán 46

2.4. Đánh giá chung về thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trong

kiểm toán BCTC công ty niêm yết tại Việt Nam 46

2.4.1. Ưu điểm 46

2.4.1.1. Mội trường pháp lý 46

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

2.4.1.2. Về chương trình kiểm toán và thủ tục kiểm toán áp dụng tại các

công ty kiểm toán 47

2.4.2. Tồn tại 48

2.4.2.1. Chưa có những tổng kết về thực trạng gian lận giúp KTV tham

chiếu 48

2.4.2.2. Đối với công ty thuộc nhóm Big Four 48

2.4.2.3. Đối với các công ty có quy mô trên trung bình 51

CHƯƠNG 3: HOÀN THIỆN CÁC THỦ TỤC KIỂM TOÁN NHẰM

PHÁT HIỆN GIAN LẬN TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH

CỦA CÔNG TY NIÊM YẾT

3.1. Quan điểm về giải pháp 54

3.1.1. Các giải pháp hoàn thiện thủ tục kiểm toán liên quan đến việc phát

hiện gian lận phải phù hợp thông lệ quốc tế đồng thời phải phù hợp

với môi trường kinh doanh và luật pháp Việt Nam 54

3.1.2. Các giải pháp cần hướng đến mục đích cuối cùng là giúp thông tin

báo cáo tài chính minh bạch hơn, từ đó giúp thị trường chứng khoán

phát triển bền vững 55

3.1.3. Các giải pháp hoàn thiện giúp các bên liên quan nâng cao trách nhiệm

phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính 56

3.2. Hoàn thiện môi trường kiểm toán 56

3.2.1. Hoàn thiện các quy định pháp lý 56

3.2.2. Hoàn thành và công bố các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam 58

3.2.3. Kiểm soát thông tin chặt chẽ hơn của các công ty niêm yết bởi Uỷ ban

chứng khoán 59

3.3. Hoàn thiện chương trình kiểm toán 61

3.3.1. Chương trình kiểm toán cần phù hợp với chuẩn mực kiểm toán hiện

hành 61

3.3.2. Thiết lập chương trình kiểm toán phù hợp cho từng ngành nghề hoạt

động kinh doanh 62

3.3.3. Nâng cao trách nhiệm kiểm toán viên trong việc phát hiện gian lận 63

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

3.4. Giải pháp hoàn thiện các thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian

lận trên báo cáo tài chính công ty niêm yết 64

3.4.1. Áp dụng chiến lược tiếp cận hệ thống thông qua tìm hiểu rủi ro kinh

doanh 64

3.4.2. Tìm hiểu hệ thống quản trị rủi ro đặc biệt là quản trị rủi ro tài chính 65

3.4.3. Đẩy mạnh việc áp dụng thủ tục phân tích nhằm khoanh vùng rủi ro

gian lận 67

3.4.4. Thiết kế nhiều hơn các thủ tục kiểm toán tập trung vào khoản mục

doanh thu 68

3.4.5. Thiết lập thủ tục phát hiện gian lận thực hiện bởi ban giám đốc 71

3.4.6. Sử dụng công cụ phân tích và dự đoán khả năng xảy ra gian lận dựa

vào chỉ số Fraud-Score (F-Score) 72

3.5. Nâng cao chất lượng dịch vụ kiểm toán tại các công ty kiểm toán

Việt Nam 75

3.5.1. Nâng cao chất lượng dịch vụ kiểm toán tại các công ty kiểm toán Việt

Nam 75

3.5.1.1. Xây dựng hệ thống kiểm soát chất lượng bên trong doanh nghiệp 75

3.5.1.2. Tăng cường sự hợp tác với các công ty kiểm toán quốc tế 76

3.5.1.3. Đánh giá tính tuân thủ các thủ tục kiểm toán liên quan đến gian

lận trong chương trình kiểm toán 76

3.5.2. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực 77

3.5.2.1. Cập nhật các kỹ thuật gian lận và xây dựng văn hoá “hoài nghi

nghề nghiệp” cho kiểm toán viên 77

3.5.2.2. Tổ chức huấn luyện về các thủ tục kiểm toán phát hiện gian lận 78

3.5.2.3. Xây dựng đội ngũ kiểm toán viên chuyên sâu về từng loại hình

doanh nghiệp nhất định 78

KẾT LUẬN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU – CHỮ VIẾT TẮT

1 BCTC Báo cáo tài chính

2 KTV Kiểm toán viên

3 CPA Chứng chỉ kiểm toán viên độc lập

4 VACPA Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam

5 UBCK Uỷ ban chứng khoán

6 ACFE Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Hoa Kỳ

7 ISA Chuẩn mực kiểm toán quốc tế

8 VSA Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam

9 IAG Hướng dẫn thực hành kiểm toán quốc tế

10 CNXH Chủ nghĩa xã hội

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

LỜI MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Trong những năm gần đây, hàng loạt công ty bị sụp đổ mà tiêu biểu là các

trường hợp như là Enron, Worldcom, Xerox,… Điều này đã làm gia tăng sự nghi ngờ

của công chúng và những nhà đầu tư về tính trung thực của báo cáo tài chính đã kiểm

toán. Công chúng đòi hỏi phải xem xét lại vai trò và trách nhiệm của KTV đối việc bảo

vệ quyền lợi của công chúng và những nhà đầu tư thông qua tăng cường trách nhiệm

của kiểm toán viên.

Tại Việt Nam, thị trường chứng khoán ngày càng phát triển. Thông tin trên báo

cáo tài chính là một kênh thông tin hữu hiệu hỗ trợ cho nhà đầu tư ra quyết định. Với

vai trò là kênh thông tin chính, chất lượng thông tin trình bày trên báo cáo tài chính trở

nên là mối quan tâm hàng đầu đối với nhà đầu tư. Mặc dù Việt Nam hiện nay đã ban

hành các quy định kiểm soát thông tin đối với công ty niêm yết, tuy nhiên, các quy

định này chưa được vận hành hiệu quả. Trong thời gian qua, nhà đầu tư đã không khỏi

bất ngờ khi hàng loạt vụ sai phạm xảy ra gây ra thiệt hại tài chính với các thủ thuật

gian lận ngày càng phức tạp, điển hình là các vụ gian lận liên quan đến Công ty Cổ

phần Bông Bạch Tuyết, Công ty Cổ phần Bibica và gần đây là Công ty Cổ phần Dược

Viễn Đông. Với sự phát triển ngày càng phức tạp của các mối quan hệ kinh tế cũng

như áp lực từ nhà đầu tư đối với các công ty niêm yết, thủ thuật gian lận trên báo cáo

tài chính phát triển ngày càng phổ biến và đa dạng. Điều đó đòi hỏi các thủ tục kiểm

toán phải phát triển hơn nữa để theo kịp với sự phát triển của các thủ thuật gian lận.

Trong những năm gần đây, Bộ Tài Chính đang tiến hành điều chỉnh hệ thống

chuẩn mực kiểm toán. Chuẩn mực kiểm toán mới về cở bản phù hợp với thông lệ quốc

tế, đáp ứng được yêu cầu của nghề nghiệp và xã hội. Tuy nhiên, chuẩn mực kiểm toán

chỉ quy định chung chung các thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

tài chính. Việc thiếu các quy định hướng dẫn chi tiết các thủ tục kiểm toán, đặc biệt là

các thủ tục phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính, đã gây trở ngại trong việc áp dụng

những thủ tục này trong thực tế. Xuất phát từ những lý do trên, việc nghiên cứu và vận

dụng các thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính trong thực tế

là hết sức cấp thiết đối với các công ty kiểm toán và kiểm toán viên. Do vậy, người viết

đã chọn đề tài “Hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo

tài chính của các công ty niêm yết tại Việt Nam”.

2. Mục đích nghiên cứu

Mục đích của đề tài nhằm giải quyết những vấn đề sau:

Thứ nhất, khảo sát và đúc kết kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới trong

việc nhân diện gian lận trên báo cáo tài chính và các thủ tục kiểm toán liên quan đến

phát hiện gian lận theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế.

Thứ hai, khảo sát thực trạng về gian lận của các công ty niêm yết trên thị trường

chứng khoán và thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính áp

dụng tại các công ty kiểm toán hiện nay tại Việt Nam

Thứ ba, đề xuất phương hướng và giải pháp hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm

phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán Việt Nam.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Trong phạm vi hữu hạn, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu các gian lận và thủ tục

phát hiện gian lận trên báo cáo tài chính tại các công ty niêm yết và từ đó đưa ra giải

pháp hoàn thiện thủ tục kiểm toán tại các công ty kiểm toán Việt Nam, không tập trung

vào kiểm toán nội bộ và kiểm toán Nhà nước.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

4. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp duy vật biện chứng là phương pháp trung tâm được sử dụng trong

luận văn này. Phương pháp quy nạp được sử dụng phổ biến thông qua việc phân tích

chi tiết các trường hợp gian lận để tổng hợp các phương thức chính thực hiện gian lận

trên báo cáo tài chính của các công ty niêm yết. Trong quá trình khảo sát và thu thập ý

kiến của các kiểm toán viên, phương pháp thống kê cũng được sử dụng nhằm tổng kết

các thông tin thu thập được.

5. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được kết

cấu theo ba phần chính sau:

Chương 1: Tổng quan về gian lận và thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận

trên BCTC.

Chương 2: Thực trạng gian lận và thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận

trên BCTC áp dụng tại các công ty kiểm toán hiện nay tại Việt Nam

Chương 3: Hoàn thiện thủ tục kiểm toán nhằm phát hiện gian lận trên BCTC

của các công ty niêm yết tại Việt Nam

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ GIAN LẬN VÀ THỦ TỤC KIỂM TOÁN

NHẰM PHÁT HIỆN GIAN LẬN TRÊN BCTC

1.1. Tổng quan về Gian lận và các công trình nghiên cứu về gian lận

1.1.1. Định nghĩa gian lận và gian lận trên BCTC

1.1.1.1 Gian lận

Gian lận xuất hiện trong mọi nghề nghiệp ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển

xã hội. Chính vì vậy, trên thế giới đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về gian lận

đứng trên nhiều góc độ khác nhau nhằm giúp các nghề nghiệp có liên quan tìm được

các biện pháp hạn chế gian lận phát sinh. Các công trình nghiên cứu cũng đã đưa ra

khá nhiều định nghĩa về gian lận.

Theo Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Hoa Kỳ (“ACFE”), gian lận là hành vi

cố tình lạm dụng hoặc sử dụng sai mục đích tài sản của doanh nghiệp nhằm làm giàu

cho cá nhân.

Theo báo cáo của Ủy ban thuộc Hội đồng Quốc gia về chống gian lận trên Báo

cáo tài chính của Hoa kỳ hay còn được gọi là Treadway Commision năm1987, gian lận

được định nghĩa: Gian lận trên báo cáo tài chính là hành vi cố ý bỏ sót không ghi chép

các nghiệp vụ phát sinh hay công bố thiếu thông tin tài chính nhằm đánh lừa người sử

dụng thông tin, đặc biệt là nhà đầu tư và chủ nợ.

Theo dự thảo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 240 và chuẩn mực kiểm toán

quốc tế số 240 hiện hành, gian lận là hành vi cố ý do một hay nhiều người trong Ban

quản trị, Ban Giám đốc, các nhân viên hoặc bên thứ ba thực hiện, bằng các hành vi

gian dối để thu lợi một cách bất chính hoặc bất hợp pháp.

Dự thảo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 240 cũng cho rằng gian lận, dù là

việc lập BCTC gian lận hay biển thủ tài sản, đều liên quan đến động cơ hoặc áp lực

phải thực hiện hành vi gian lận, một cơ hội rõ ràng để thực hiện điều đó và việc hợp lý

hoá hành vi gian lận.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]