Luận văn thạc sĩ UEH hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TPHCM

-----------------------

NGUYỄN THỊ BÍCH HIỆP

HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ

CHO CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TRÊN

ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Chuyên ngành: Kế toán

Mã số: 60.34.03.01

LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS-TS. HÀ XUÂN THẠCH

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2012

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

LỜI CAM ĐOAN

Nội dung trong Luận văn này là kết quả nghiên cứu độc lập của học viên và chưa được

công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

MỤC LỤC

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục các từ viết tắt

Danh mục các bảng, biểu

Lời mở đầu

Trang

Chương 1: Cơ sở lý luận về hệ thống kiểm soát nội bộ ......................................... 1

1.1 Khái quát chung về kiểm soát nội bộ .................................................................... 1

1.1.1 Sơ lược lịch sử hình thành ............................................................................... 1

1.1.2 Khái niệm về kiểm soát nội bộ ........................................................................ 1

1.1.3 Ý nghĩa của việc xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp .... 3

1.2 Các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ ................................................ 4

1.2.1 Môi trường kiểm soát....................................................................................... 4

1.2.2 Thiết lập mục tiêu .......................................................................................... 10

1.2.3 Nhận dạng các sự kiện ................................................................................... 11

1.2.4 Đánh giá rủi ro ............................................................................................... 12

1.2.5 Đối phó rủi ro ................................................................................................. 13

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1.2.6 Hoạt động kiểm soát ...................................................................................... 14

1.2.7 Thông tin và truyền thông .............................................................................. 16

1.2.8 Giám sát ......................................................................................................... 17

1.3 Kiểm soát nội bộ trong điều kiện ứng dụng công nghệ thông tin ....................... 18

1.4 Những hạn chế vốn có của hệ thống kiểm soát nội bộ ....................................... 20

1.5 Đặc điểm xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp nhỏ và vừa 21

1.5.1Khái niệm doanh nghiệp nhỏ và vừa trên thế giới .......................................... 21

1.5.2 Đặc điểm xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp nhỏ và vừa

................................................................................................................................. 23

1.6 Kinh nghiệm xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ trên thế giới ........................ 25

Tóm tắt chương 1 ...................................................................................................... 29

Chương 2: Thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa

trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh .................................................................. 30

2.1 Khái niệm và đặc điểm doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam nói chung và Thành

phố Hồ Chí Minh nói riêng ....................................................................................... 30

2.1.1 Khái niệm doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam ......................................... 30

2.1.2 Đặc điểm chung doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam ................................ 31

2.1.3 Đặc điểm riêng doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Thành phố Hồ Chí Minh ......... 33

2.2 Mục đích, đối tượng và phương pháp khảo sát thực trạng ................................. 35

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

2.3 Đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp trong mẫu khảo sát .. 35

2.3.1 Môi trường kiểm soát..................................................................................... 36

2.3.2 Thiết lập mục tiêu .......................................................................................... 49

2.3.3 Nhận dạng các sự kiện ................................................................................... 50

2.3.4 Đánh giá rủi ro ............................................................................................... 52

2.3.5 Đối phó rủi ro ................................................................................................. 55

2.3.6 Hoạt động kiểm soát ...................................................................................... 57

2.3.7 Thông tin và truyền thông .............................................................................. 64

2.3.8 Giám sát ......................................................................................................... 67

2.4 Những nguyên nhân chủ yếu tác động đến thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ tại

các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh ....................... 69

Tóm tắt chương 2 ...................................................................................................... 76

Chương 3: Các giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ cho các

doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh ..................... 78

3.1 Quan điểm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa

trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh ....................................................................... 78

3.2 Các giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ cho các doanh nghiệp nhỏ và

vừa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh ................................................................ 79

3.2.1 Về phía doanh nghiệp .................................................................................... 79

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

3.2.1.1 Đối với doanh nghiệp vừa ........................................................................ 79

3.2.1.1.1 Giải pháp hoàn thiện đối với môi trường kiểm soát ......................... 79

3.2.1.1.2 Giải pháp hoàn thiện đối với thiết lập mục tiêu ................................ 83

3.2.1.1.3 Giải pháp hoàn thiện đối với nhận dạng các sự kiện ........................ 84

3.2.1.1.4 Giải pháp hoàn thiện đối với đánh giá rủi ro .................................... 85

3.2.1.1.5 Giải pháp hoàn thiện đối với đối phó rủi ro ...................................... 85

3.2.1.1.6 Giải pháp hoàn thiện đối với hoạt động kiểm soát ............................ 87

3.2.1.1.7 Giải pháp hoàn thiện đối với thông tin và truyền thông ................... 88

3.2.1.1.8 Giải pháp hoàn thiện đối với giám sát............................................... 89

3.2.1.2 Đối với doanh nghiệp nhỏ ........................................................................ 90

3.2.2 Về phía cơ quan quản lý ................................................................................ 93

3.2.2.1 Xây dựng hệ thống lý luận về kiểm soát nội bộ hướng đến quản trị rủi

ro ở Việt Nam ....................................................................................................... 93

3.2.2.2 Đẩy mạnh phổ biến kiến thức về kiểm soát nội bộ trong các chương trình

đào tạo ................................................................................................................... 94

3.2.2.3 Tăng cường các dịch vụ trợ giúp doanh nghiệp ....................................... 94

3.2.2.4 Hoàn thiện và thể chế hóa những quy định về luật pháp .......................... 95

Tóm tắt chương 3 ...................................................................................................... 96

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

Kết luận .................................................................................................................... 97

Tài liệu tham khảo ................................................................................................ 100

Phụ lục 01 ............................................................................................................... 104

Phụ lục 02 ............................................................................................................... 110

Phụ lục 03 ............................................................................................................... 119

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

• AICPA: Hiệp hội kế toán viên công chứng Hoa Kỳ

• BCTC: Báo cáo tài chính

• CNTT: Công nghệ thông tin

• COBIT: Các mục tiêu kiểm soát trong CNTT và các kỹ thuật liên quan

• COSO: Ủy ban các tổ chức đồng bảo trợ

• DN: doanh nghiệp

• DNNVV: Doanh nghiệp nhỏ và vừa

• HĐQT : Hội đồng quản trị

• KSNB: Kiểm soát nội bộ

• QTRR: Quản trị rủi ro

• TNHH: Trách nhiệm hữu hạn

• KD: Kinh doanh

• XNK: Xuất nhập khẩu

• KT: Kỹ thuật

• IT: Công nghệ thông tin

• BP: Bộ phận

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

Bảng 1.1: Phân loại doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Châu Âu

Bảng 2.1: Phân loại doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam

Bảng 2.2: Thống kê kết quả khảo sát về tính chính trực và các giá trị đạo đức

Bảng 2.3: Thống kê kết quả khảo sát về năng lực nhân viên và chính sách nhân sự

Bảng 2.4: Thống kê kết quả khảo sát về Hội đồng quản trị và ban kiểm soát

Bảng 2.5: Thống kê kết quả khảo sát về triết lý quản lý và phong cách điều hành

Bảng 2.6: Thống kê kết quả khảo sát về cơ cấu tổ chức

Bảng 2.7: Thống kê kết quả khảo sát về phân chia quyền hạn và trách nhiệm

Bảng 2.8: Thống kê kết quả khảo sát về thiết lập mục tiêu

Bảng 2.9: Thống kê kết quả khảo sát về nhận dạng các sự kiện

Bảng 2.10: Thống kê kết quả khảo sát về đánh giá rủi ro

Bảng 2.11: Thống kê kết quả khảo sát về đối phó rủi ro

Bảng 2.12: Thống kê kết quả khảo sát về hoạt động kiểm soát

Bảng 2.13: Thống kê kết quả khảo sát về thông tin và truyền thông

Bảng 2.14: Thống kê kết quả khảo sát về giám sát

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

LỜI MỞ ĐẦU

1. Sự cần thiết của đề tài:

Từ lâu, kiểm soát nội bộ (KSNB) đã là một khâu quan trọng trong công tác quản

lý của các doanh nghiệp (DN), giúp cho các nhà quản trị quản lý hữu hiệu và hiệu quả

hơn các nguồn lực kinh tế của công ty mình như: con người, tài sản, vốn… nhằm hạn

chế tối đa những rủi ro phát sinh trong quá trình sản xuất kinh doanh, đồng thời giúp

doanh nghiệp xây dựng được một nền tảng quản lý vững chắc phục vụ cho quá trình

mở rộng, phát triển và đi lên của doanh nghiệp.

Trên thế giới, khái niệm KSNB đã ra đời từ đầu thế kỷ 19, được bổ sung hoàn

thiện và phát triển thành một hệ thống lý luận nhằm phát hiện và ngăn chặn những

gian lận và sai sót của một tổ chức từ các công ty kiểm toán và các cơ quan chức năng,

đồng thời xác định được những tiêu chuẩn làm cơ sở để đánh giá rủi ro và xây dựng

việc quản lý rủi ro hiệu quả trong công tác quản lý.

Ở Việt Nam, KSNB cũng đã tồn tại và phát triển nhưng vẫn còn nhiều yếu kém.

Hệ thống KSNB có thể được xây dựng khá tốt trong các doanh nghiệp lớn, nhưng

trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV), nhiều nhà quản lý vẫn chưa nhận thức

rõ được tầm quan trọng của KSNB cũng như chưa xây dựng được một hệ thống KSNB

hữu hiệu cho riêng doanh nghiệp mình. Vì vậy, hoàn thiện hệ thống kiểm KSNB trong

các doanh nghiệp Việt Nam nói chung và trong các DNNVV nói riêng sẽ mang đến rất

nhiều thuận lợi cho các doanh nghiệp trong việc kiểm soát và bảo vệ thông tin của

mình, giúp doanh nghiệp phát triển theo một chiều hướng phù hợp hơn, kinh doanh

được thuận lợi và hiệu quả hơn. Ở đây, người viết xin chọn đề tài “Hoàn thiện hệ

thống KSNB cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh”

để nghiên cứu sâu hơn về lĩnh vực này.

2. Mục tiêu nghiên cứu:

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

Khảo sát thực trạng hệ thống KSNB tại 75 doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn

Thành phố Hồ Chí Minh (Tp.HCM).

Phân tích, đánh giá và xác định nguyên nhân ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của hệ

thống KSNB tại các doanh nghiệp được khảo sát.

Đề ra các giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB cho các doanh nghiệp nhỏ và

vừa trên địa bàn Tp.HCM.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:

Đối tượng nghiên cứu là thực trạng xây dựng hệ thống KSNB tại các doanh nghiệp

nhỏ và vừa trên địa bàn Tp.HCM.

Phạm vi nghiên cứu:

- Thời gian nghiên cứu: đề tài và số liệu sơ cấp thu thập từ tháng 4/2012 đến

tháng 10/2012.

- Không gian nghiên cứu: khảo sát thực trạng xây dựng hệ thống KSNB trong các

doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Tp.HCM.

- Giới hạn của đề tài:

o Đối tượng khảo sát: các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

o Tiếp cận hệ thống KSNB theo 8 bộ phận cấu thành chứ không theo từng chu

trình nghiệp vụ nên hệ thống KSNB được thể hiện dưới góc nhìn chung nhất.

o Tiếp cận theo hướng “có” hoặc “không có” xây dựng một số yếu tố trong các

bộ phận cấu thành hệ thống KSNB, chứ chưa định lượng được chất lượng của toàn bộ

hệ thống KSNB.

4. Phương pháp nghiên cứu:

Chọn mẫu ngẫu nhiên 75 doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Tp.HCM , tiến hành

phỏng vấn giám đốc hoặc kế toán trưởng, những người làm việc lâu năm tại doanh

nghiệp để được cung cấp thông tin về tình hình tổ chức hệ thống KSNB tại doanh

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

nghiệp họ đang làm. Đối tượng được phỏng vấn được yêu cầu trả lời bảng câu hỏi

khảo sát gồm 82 câu liên quan đến hệ thống KSNB.

Áp dụng phương pháp thống kê mô tả, phương pháp tổng hợp và phương pháp so sánh

để đánh giá thực trạng tại các doanh nghiệp này, đồng thời đưa ra các giải pháp nhằm

hoàn thiện hệ thống KSNB cho các doanh nghiệp.

5. Ý nghĩa đề tài:

Đề tài đưa ra các giải pháp hoàn thiện hệ thống KSNB nhằm nâng cao tính hiệu quả

của việc tổ chức hệ thống KSNB trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn

Tp.HCM. Qua đó, giúp nhà quản lý các doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Tp.HCM nói riêng

và Việt Nam nói chung thấy rõ được thực trạng và tầm quan trọng của việc tổ chức

một hệ thống KSNB tốt trong doanh nghiệp mình, từ đó đưa ra các giải pháp phù hợp

để hoàn thiện, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nói riêng và

phát triển nền kinh tế nước nhà nói chung.

Đối với bản thân học viên, đề tài là cơ hội để học viên học hỏi và nghiên cứu sâu thêm

về vấn đề tổ chức một hệ thống KSNB tốt trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Qua đó,

sẽ có được cái nhìn đúng đắn và khoa học về vấn đề này.

6. Kết cấu đề tài:

Lời mở đầu

Chương 1: Cơ sở lý luận về hệ thống kiểm soát nội bộ

Chương 2: Thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa

trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

Chương 3: Các giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ cho các

doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

Kết luận

Tài liệu tham khảo

Phụ lục

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

1

CHƯƠNG 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ

1.1 Khái quát chung về kiểm soát nội bộ

1.1.1 Sơ lược lịch sử hình thành

Trong quá khứ, khái niệm kiểm soát nội bộ được hiểu hạn hẹp như là kiểm tra nội

bộ. Vào năm 1930, hệ thống kiểm tra nội bộ được định nghĩa như là sự kết hợp của hệ

thống các báo cáo và các thủ tục liên quan mà một nhân viên độc lập thực hiện nhiệm

vụ của mình là liên tục kiểm tra của công việc của nhân viên khác về một vài yếu tố

liên quan đến khả năng gian lận. Đây được cho là khái niệm đầu tiên chỉ ra tầm quan

trọng của kiếm soát nội bộ trong việc giúp phát hiện và ngăn ngừa gian lận.

Đến năm 1949, Hiệp hội kế toán viên công chứng Hoa kỳ (AICPA) đã mở rộng

khái niệm về KSNB. Khái niệm KSNB được định nghĩa như là kế hoạch của tổ chức

và tất cả các cách thức và đo lường trong doanh nghiệp để bảo vệ tài sản của mình,

kiểm tra tính chính xác và độ tin cậy của dữ liệu kế toán, phát huy hiệu quả hoạt động

và ủng hộ chính sách đặt ra của ban quản trị. Sau đó, AICPA đã làm rõ hơn khái niệm

này vào các năm 1958 và 1972, tập trung vào sự chú ý của ban quản trị, kế toán và

kiểm toán viên về kiểm soát nội bộ truyền thống, do vậy đã giảm bớt sự tập trung vào

vấn đề kiểm soát. Đến năm 1977, các công ty đại chúng đã bắt đầu áp dụng kiểm soát

nôi bộ một cách đầy đủ để bảo vệ cho các thông tin tài chính của mình. Báo cáo năm

1992 và 2004 của Ủy ban các tổ chức đồng bảo trợ (gọi tắt là COSO) cùng với báo cáo

của đạo luật Sarbanes-Oxley năm 2002 là những tài liệu gần đây nhất nói về khái niệm

KSNB.

1.1.2 Khái niệm về kiểm soát nội bộ

Ở đây, người viết xin được trình bày khái niệm KSNB theo báo cáo COSO 2004.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]

2

Kiểm soát nội bộ hoạt động hữu hiệu cũng nhằm để kiểm soát những rủi ro trong

doanh nghiệp nhằm giúp cho doanh nghiệp đạt được các mục tiêu đã đề ra. Vì vậy

COSO đã phát triển báo cáo COSO 1992 về KSNB thành Báo cáo Quản trị rủi ro

doanh nghiệp vào năm 2004.

Theo đó, Quản trị rủi ro doanh nghiệp được định nghĩa “là một quy trình được

thiết lập bởi ban giám đốc, nhà quản lý và các nhân viên có liên quan khác, áp dụng

trong quá trình xây dựng chiến lược liên quan đến toàn doanh nghiệp, được thiết kế để

nhận dạng các sự kiện tiềm tàng có khả năng xảy ra gây ảnh hưởng đến doanh nghiệp,

đồng thời, quản lý rủi ro trong phạm vi cho phép, nhằm đưa ra mức độ đảm bảo trong

việc đạt được mục tiêu của doanh nghiệp”.

Từ định nghĩa trên ta thấy, quản trị rủi ro doanh nghiệp là:

- Một quá trình, đang phát triển và diễn ra xuyên suốt một doanh nghiệp.

- Chịu sự chi phối của các nhân viên ở mọi cấp độ trong tổ chức.

- Áp dụng trong quá trình xây dựng chiến lược.

- Áp dụng xuyên suốt doanh nghiệp, ở mỗi mức độ và mỗi bộ phận, và bao gồm

cả việc xem xét mức độ rủi ro của một danh mục đầu tư.

- Được thiết kế để nhận dạng các sự kiện tiềm tàng mà nếu nó xảy ra sẽ ảnh

hưởng đến doanh nghiệp và quản lý rủi ro trong khả năng rủi ro của nó.

- Có thể cung cấp một sự đảm bảo hợp lý cho nhà quản lý doanh nghiệp và ban

giám đốc.

- Hướng đến việc đạt được các mục tiêu không những trong một hoặc nhiều bộ

phận mà còn trong những bộ phận chồng chéo lên nhau.

Định nghĩa này đã nắm bắt được những khái niệm cơ bản là làm thế nào để các

doanh nghiệp và các tổ chức khác có thể quản lý được rủi ro, cung cấp một cơ sở ứng

dụng trong các tổ chức, trong các ngành và các lĩnh vực. Nó chú trọng vào việc đạt

LUAN VAN CHAT LUONG download : add [email protected]