Luận văn thạc sĩ UEB hợp tác tài chính tiền tệ đông á thực trạng, triển vọng và một số gợi ý cho

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA KINH TẾ

--------****--------

NGUYỄN THỊ VŨ HÀ

HỢP TÁC TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ ĐÔNG

Á THỰC TRẠNG, TRIỂN VỌNG VÀ

MỘT SỐ GỢI Ý CHO VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

Hà Nội - 2005

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA KINH TẾ

--------****--------

NGUYỄN THỊ VŨ HÀ

HỢP TÁC TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ ĐÔNG Á

THỰC TRẠNG, TRIỂN VỌNG VÀ MỘT SỐ

GỢI Ý

CHO VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kinh tế thế giới và Quan hệ kinh tế quốc tế

Mã số:

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN HỒNG SƠN

Hà Nội - 2005

MỤC LỤC

Trang

Phần mở đầu.............................................................................................................................................. 1

Chương 1: Những vấn đề lý luận cơ bản về hợp tác tài chính - tiền tệ....................6

1.1. Lý thuyết về khu vực tiền tệ tối ưu..................................................................................6

1.1.1. Sự phụ thuộc lẫn nhau thông qua thương mại................................................................6

1.1.2. Phản ứng đồng đều đối với các cú sốc...............................................................................7

1.1.3. Sự linh hoạt của các yếu tố sản xuất...................................................................................8

1.1.4. Sự hội tụ của các chính sách kinh tế vĩ mô.......................................................................9

1.2. Các hình thức hợp tác tài chính - tiền tệ cơ bản...................................................10

1.2.1. Chia sẻ thông tin; đối thoại chính sách; tư vấn; theo dõi và

giám sát tài chính.....................................................................................................................10

1.2.2. Thiết lập các cơ chế chung cho hợp tác tài chính - tiền tệ khu vực....................11

1.2.3. Tối ưu hoá chính sách kinh tế với nội dung cơ bản là phối hợp chính

sách nhằm tối đa hoá tổng phúc lợi kinh tế của những nước tham gia.........11

1.2.4. Thành lập liên minh tiền tệ khu vực..................................................................................12

1.3. Đông Á có phải là một khu vực tiền tệ tối ưu?.......................................................14

1.3.1. Sự tương đồng và khác biệt giữa Châu Âu và Đông Á.............................................15

1.3.2. Các tiêu chuẩn của OCA đối với Đông Á.......................................................................19

1.3.2.1. Sự phụ thuộc lẫn nhau thông qua thương mại.......................................................19

1.3.2.2. Phản ứng đồng đều đối với các cú sốc......................................................................22

1.3.2.3. Sự linh hoạt của các yếu tố sản xuất..........................................................................23

1.3.2.4. Sự hội tụ của các chính sách kinh tế vĩ mô............................................................28

Kết luận chương 1................................................................................................................................30

Chương 2: Thực trạng quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á......................32

2.1. Sự cần thiết phải hợp tác về tài chính và tiền tệ Đông Á.................................32

2.1.1. Hấp thụ tối đa những lợi ích và giảm thiểu các tác động tiêu cực của toàn

cầu hoá tài chính . ................................................................................ 32

2.1.2. Phòng, chống khủng hoảng tài chính - tiền tệ cũng như quản lý tốt

khủng hoảng một khi nó xảy ra.

...........................................................................................................................................................

33

2.1.3. Thúc đẩy quá trình liên kết thương mại và đầu tư trong khu vực.

.........................................................................................................................................................................

34

2.1.4. Giảm thiểu sự phụ thuộc vào dòng vốn tư nhân nước ngoài ngắn hạn.

.........................................................................................................................................................................

35

2.1.5. Bù đắp lại được những thiệt hại về phúc lợi do việc hình thành

đồng tiền chung châu Âu (Euro) gây nên.

...........................................................................................................................................................

37

2.2. Các hình thức hợp tác tài chính tiền tệ ở Đông Á................................................38

2.2.1. Trao đổi thông tin và các quy trình giám sát khu vực

.........................................................................................................................................................................

38

2.2.1.1. Nhóm khuôn khổ Manila (Manila Framework Group).....................................39

2.2.1.2. Quy trình giám sát ASEAN (ASEAN Surveilance Process) và Quy trình

giám sát ASEAN+3 (ASEAN+3 Surveilance Process) 40

2.2.1.3. Quy trình đối thoại chính sách và kiểm điểm kinh tế ASEAN +3

(ASEAN+3 Economic Review and Policy Dialogue Process) 41

2.2.1.4. Các hình thức khác............................................................................................................43

2.2.2. Thiết lập cơ chế chung cho hợp tác tài chính - tiền tệ khu vực - Sáng kiến

Chiang Mai (CMI)

...........................................................................................................................................................

47

2.2.2.1. Mở rộng thoả thuận Hoán đổi ASEAN (ASA).....................................................47

2.2.2.2. Thiết lập mạng lưới Hoán đổi song phương cũng như các Thoả thuận Mua

lại giữa các nước ASEAN với Trung Quốc, Nhật Bản và

Hàn Quốc 49

2.2.2.3. Đề xuất thiết lập Thỏa thuận tài trợ khu vực và xây dựng

hệ thống cảnh báo sớm ở Đông Á 53

2.2.2.4. Đánh giá về CMI................................................................................................................54

2.2.3. Xây dựng thị trường trái phiếu và quỹ trái phiếu khu vực

.........................................................................................................................................................................

54

2.2.3.1. Sáng kiến thị trường trái phiếu Châu Á...................................................................54

2.2.3.2. Quỹ trái phiếu Châu Á.....................................................................................................57

2.3. Những cản trở đối với quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á.........60

2.3.1. Chênh lệch phát triển lớn giữa các nước trong khu vực

.........................................................................................................................................................................

60

2.3.2. Vấn đề nước đứng đầu .......................................................................... 63

2.3.3. Sự gia tăng các hiệp định thương mại tự do song phương giữa các nước

Đông Á và các đối tác bên ngoài

...........................................................................................................................................................

65

2.3.4. Các vấn đề khác

.........................................................................................................................................................................

68

Kết luận chương 2................................................................................................................................69

Chương 3: Triển vọng hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á và

một số gợi ý cho Việt Nam 71

3.1. Một số mô hình/ quan điểm về hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á.............71

3.1.1. Các ý tưởng của các chính phủ và thủ lĩnh chính trị

.........................................................................................................................................................................

71

3.1.2. Các sáng kiến trong khuôn khổ ASEAN + 3

.........................................................................................................................................................................

72

3.1.3. Một số sáng kiến đề xuất của giới học giả và tổ chức nghiên cứu

.........................................................................................................................................................................

75

3.2. Các đề xuất tăng cường hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á............................78

3.2.1. Nâng cao hiệu quả giám sát khu vực

.........................................................................................................................................................................

78

3.2.2. Phát triển thị trường trái phiếu khu vực

.........................................................................................................................................................................

81

3.2.3. Phối hợp chính sách tỷ giá hối đoái trong khu vực

.........................................................................................................................................................................

82

3.2.4. Đề xuất về nước đứng đầu

.........................................................................................................................................................................

86

3.3. Một số gợi ý cho Việt Nam.................................................................................................87

3.3.1. Vị thế của Việt Nam trong tiến trình hội nhập ASEAN+3

.........................................................................................................................................................................

87

3.3.2. Việt Nam: Những thách thức trong tiến trình hội nhập kinh tế khu vực

và quốc tế

.........................................................................................................................................................

91

3.3.3. Một số gợi ý nhằm thúc đẩy hợp tác giữa Việt Nam trong khu vực

Đông Á và quốc tế

...........................................................................................................................................................

96

3.3.3.1. Các gợi ý mang tính tổng thể........................................................................................96

3.3.3.2. Các gợi ý về lĩnh vực tài chính - ngân hàng...........................................................97

Kết luận chương 3.............................................................................................................................106

Kết luận................................................................................................................................................... 107

Danh mục tài liệu tham khảo......................................................................................................109

Phụ lục..................................................................................................................................................... 113

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

AASP

ABF

ABI

ABMI

ADB

AFDM+3

AFMM+3

AMF

APEC

ASA

ASCU

ASEAN

ASEAN+3

ASEM

ASP

ASP+3

BIS

BSA

CMI

CRA

EMEAP

EPA

ERPD

EU

EURO

FTA

GDP

GNI

GNP

Quá trình giám sát ASEAN và Quy trình giám sát ASEAN+3

Quỹ trái phiếu Châu Á

Sáng kiến trái phiếu Châu Á

Sáng kiến thị trường trái phiếu Châu Á

Ngân hàng phát triển Châu Á

Hội nghị các Thứ trưởng tài chính và Phó thống đốc Ngân hàng

Trung ương ASEAN+3

Hội nghị các Bộ trưởng Tài chính ASEAN+3

Quỹ tiền tệ Châu Á

Diễn đàn hợp tác khu vực Châu Á - Thái Bình Dương

Thỏa thuận hoán đổi ASEAN

Phòng Phối hợp giám sát ASEAN

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

ASEAN và Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc

Diễn đàn hợp tác Á - Âu

Quá trình giám sát ASEAN

Quy trình giám sát ASEAN+3

Ngân hàng thanh toán quốc tế

Các thỏa thuận hoán đổi song phương

Sáng kiến Chiang Mai

Công ty định mức tín nhiệm

Diễn đàn các ngân hàng trung ương Đông Á-Thái Bình Dương

Hiệp định đối tác kinh tế

Quy trình kiểm điểm kinh tế và đối thoại chính sách ASEAN+3

Liên minh Châu Âu

Đồng tiền chung Châu Âu

Hiệp định thương mại tự do

Tổng sản phẩm quốc nội

Tổng thu nhập quốc dân

Tổng sản phẩm quốc dân

IMF

MFG

NASP

NBSA

NHNN

NHTW

NMI

OCA

Repo

SEANCEN

SEANZA

WB

WEF

WTO

Quỹ tiền tệ quốc tế

Nhóm khuôn khổ Manila

Hệ thống Giám sát Đông Bắc Á

Mạng lưới các thỏa thuận hoán đổi song phương

Ngân hàng nhà nước

Ngân hàng trung ương

Sáng kiến Miyazawa mới

Khu vực tiền tệ tối ưu

Thỏa thuận mua lại

Diễn đàn của nhóm các ngân hàng trung ương Đông Nam Á

Diễn đàn nhóm các ngân hàng trung ương Đông Nam Á, Niu

Dilân và Úc

Ngân hàng thế giới

Diễn đàn kinh tế thế giới

Tổ chức Thương mại thế giới

- 1 -

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Ý tưởng về hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á đã có từ khá lâu nhưng nó

mới chỉ được chính thức bắt đầu từ tháng 12 năm 1997, khi các nhà lãnh đạo

ASEAN và các đối tác từ Đông Á là Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc tổ

chức Hội nghị Thượng đỉnh không chính thức bên lề Hội nghị Thượng đỉnh

ASEAN lần thứ hai tại Malaysia.

Kể từ đó đến nay, quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á đã phát triển

mạnh từ những hình thức ban đầu như trao đổi thông tin và xây dựng các quy

trình giám sát khu vực (thể hiện ở việc thành lập Nhóm khuôn khổ Manila, xây

dựng quy trình giám sát ASEAN, quy trình đối thoại chính sách và kiểm điểm

kinh tế ASEAN + 3, giám sát sự di chuyển vốn tư nhân, xây dựng hệ thống cảnh

báo sớm…) tới việc thành lập các cơ chế phòng và chống khủng hoảng cho toàn

khu vực như Sáng kiến Chiang Mai, xây dựng Quỹ trái phiếu Châu Á… Trong

tương lai, chính phủ các nước Đông Á còn mong muốn xây dựng một liên minh

tiền tệ - hình thức hợp tác tài chính - tiền tệ cao nhất trong các hình thức hợp tác

tài chính - tiền tệ.

Tất cả những nỗ lực trên cho thấy hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á là một

vấn đề được nhiều quốc gia quan tâm và ủng hộ. Tuy nhiên, quá trình hợp tác tài

chính - tiền tệ Đông Á còn gặp phải một số thách thức như: sự phát triển không

đồng đều, sự xuất hiện ngày càng nhiều các hiệp định thương mại tự do song

phương và sự khác biệt về văn hóa, truyền thống, cách cư xử và giải quyết các

vấn đề giữa các nước thành viên. Do vậy, quá trình này đòi hỏi các nước cần phải

nỗ lực hơn nữa nhằm đạt được mục tiêu hợp tác của mình.

Bên cạnh đó, thực hiện nhất quán đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, mở

rộng, đa phương hóa, đa dạng hóa các quan hệ quốc tế; sẵn sàng là bạn, là đối tác

tin cậy của các nước trong cộng đồng quốc tế phấn đấu vì hòa bình, độc lập và

- 2 -

phát triển, Việt Nam đã tích cực thực hiện quá trình hội nhập kinh tế quốc tế và

khu vực. Việt Nam lần lượt tham gia các tổ chức kinh tế khu vực quan trọng như

ASEAN, ASEM, APEC, ký hiệp định khung về hợp tác kinh tế với EU, đạt được

các thỏa thuận sâu rộng với IMF và World Bank trong khuôn khổ các chương

trình cải cách cơ cấu và xóa đói giảm nghèo; hợp tác với Nhật Bản trong khuôn

khổ chương trình Miyazawa nhằm trợ giúp, khắc phục các tác động tiêu cực của

cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ Đông Á; ký kết và đưa vào thực thi Hiệp

định thương mại song phương với Hoa Kỳ… Tất cả các nỗ lực trên đã đem lại

nhiều thành tựu cho phát triển kinh tế và xã hội ở Việt Nam. Tuy nhiên, khả năng

hợp tác của Việt Nam vẫn còn nhiều bất cập, Việt Nam vẫn chưa thực sự chủ

động tham gia vào các quan hệ kinh tế quốc tế.

Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu về hợp tác tài chính - tiền tệ ở khu vực

Đông Á để từ đó đưa ra một số gợi ý cho Việt Nam là cần thiết và có vai trò quan

trọng.

Chính vì vậy, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Hợp tác tài chính - tiền

tệ Đông Á: thực trạng, triển vọng và một số gợi ý cho Việt Nam” để nghiên

cứu.

2. Tình hình nghiên cứu

Tăng cường hợp tác kinh tế nhất là hợp tác trong lĩnh vực tài chính - tiền

tệ ở Đông Á là một hoạt động được nhiều quốc gia trong khu vực quan tâm và

ủng hộ đặc biệt là sau cuộc khủng hoảng tài chính Châu Á năm 1997-1998. Các

quốc gia Đông Á đã và đang rất tích cực phát triển mối quan hệ hợp tác tài chính

- tiền tệ trong khu vực. Song song với các nỗ lực đó, ở Đông Á và trên thế giới,

đã có nhiều công trình của các cá nhân và tập thể nghiên cứu về hợp tác tài chính

- tiền tệ Đông Á. Có thể khẳng định, đây là một chủ đề nghiên cứu hấp dẫn và

cần thiết cho khu vực bởi vì nó cung cấp nền tảng lý luận và thực tiễn cho hoạt

động hợp tác giữa các quốc gia đồng thời sẽ đưa ra được các giải pháp nhằm giúp

Đông Á xây dựng vị thế của mình trên thế giới (trở thành một trong 3 cực trên

thế giới là Châu Âu, Bắc Mỹ và Đông Á).

- 3 -

Nổi bật là chương trình nghiên cứu về hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á

do Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB) triển khai. Chương trình này đã thu hút

được sự tham gia của nhiều học giả ở các trường đại học lớn của khu vực như

Đại học Tokyo, đại học Korea, đại học Kobe; đại học British Columbia; đại học

Hitotsubashi…Bên cạnh đó, vấn đề hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á còn được

thảo luận trong nhiều cuộc hội thảo quốc tế như: Hội thảo lần thứ 7 về Hợp tác

Châu Á- Thái Bình Dương trong phạm vi toàn cầu: Chủ nghĩa khu vực và Chủ

nghĩa toàn cầu; Hội thảo Những thách thức và cơ hội của Hợp tác Kinh tế ở

Đông Á, Hội thảo quốc tế về Hợp tác Kinh tế Châu Á… Sau đây là các công trình

nghiên cứu điển hình trong nước và quốc tế về vấn đề này:

1. Jong-Wha Lee, Yung Chul Park and Kwanho Shin (2002), “Một liên minh

tiền tệ ở Đông Á”, Đại học Korea.

2. Kiyohiko Fukushima (2004), “Những thách thức trong hợp tác tiền tệ ở Đông

Á”, AT10 Hội thảo nghiên cứu, Tokyo.

3. N.L. Koh, “Hợp tác tiền tệ ở Đông Á”, Oita University.

4. Pradmuna B. Rana (2002), “Hợp tác tài chính và tiền tệ ở Đông Á: Sáng kiến

Chiang Mai”, Asian Development Bank.

5. Raul Fabella (2002), “Hợp tác Tiền tệ ở Đông Á: Một khảo sát”, Asia

Development Bank.

6. Shamsha Akhtar (2004), “Liên kết kinh tế ở Đông Á: Xu hướng, thách thức

và cơ hội”, Hội thảo “Những thách thức và cơ hội của Liên kết kinh tế Đông

Á”

7. Lê Văn Sang: Về các ý tưởng liên kết Đông Á, Tạp chí Kinh tế Châu Á - Thái

Bình Dương, số 4(39) - 8/2002.

8. Nguyễn Hồng Sơn (2004), “Hợp tác tài chính tiền tệ Đông Á”, Tạp chí

Nghiên cứu kinh tế, số 11/2004.

9. Võ Trí Thành, “Hội nhập tài chính khu vực Đông Á - Bài học và thách thức

đối với Việt Nam”, Tài liệu Hội thảo Chiến lược hội nhập khu vực: Thách

thức thương mại và tài chính đối với Việt Nam, tháng 8/2005.

- 4 -

Do yêu cầu và mục đích nghiên cứu khác nhau nên các công trình nghiên

cứu chủ yếu tập trung vào từng lĩnh vực cụ thể của hợp tác kinh tế Đông Á mà

chưa đề cập, làm rõ quan hệ hợp tác tài chính - tiền tệ ở Đông Á. Một số công

trình có đề cập đến hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á nhưng việc đề cập còn chưa

sâu, chủ yếu là liệt kê các hình thức hợp tác trong lĩnh vực này ở Đông Á. Bên

cạnh đó, một số công trình hoặc chủ yếu tập trung vào việc phân tích ảnh hưởng

của cuộc khủng hoảng tài chính Châu Á năm 1997-1998 đối với hệ thống tài

chính - tiền tệ khu vực để từ đó làm nổi bật vai trò của hợp tác tài chính - tiền tệ

giữa các nước trong khu vực hoặc chủ yếu phân tích về một hình thức hợp tác cụ

thể giữa các nước trong khu vực (như Sáng kiến Chiang Mai). Việc phân tích,

đánh giá cụ thể từng hình thức để từ đó đề xuất một số giải pháp còn xuất hiện

rời rạc, chưa tập trung cụ thể trong một công trình nào. Ngoài ra, các công trình

nghiên cứu còn chưa đề cập tới vai trò của từng nước trong quá trình hợp tác tài

chính - tiền tệ ở Đông Á. Có thể khẳng định cho đến nay, vẫn chưa có công trình

nghiên cứu nào trình bày một cách tổng quát từ lý luận và thực tiễn đến thực

trạng và triển vọng của quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á.

Hơn thế nữa, ở Việt Nam có rất ít công trình nghiên cứu và các bài viết về

hợp tác tài chính và tiền tệ ở Đông Á. Các bài viết này chưa nêu bật được tính

tổng thể của quá trình hợp tác đặc biệt là từ sự hợp tác này đưa ra một số gợi ý

cho Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.

Chính vì vậy, công trình nghiên cứu “Hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á:

thực trạng, triển vọng và một số gợi ý cho Việt Nam” sẽ cố gắng hoàn thiện các

vấn đề còn bỏ ngỏ trong các công trình nghiên cứu trước đó.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Trên cơ sở nghiên cứu quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ Đông Á, đưa ra

một số đánh giá và khuyến nghị nhằm tăng cường hơn nữa hiệu quả của quá

trình này đồng thời đưa ra một số gợi ý nhằm tăng cường hiệu quả của quá trình

hội nhập kinh tế quốc tế nói chung, hội nhập tài chính nói riêng của Việt Nam

vào khu vực và thế giới.

- 5 -

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ ở các nước Đông

Á hay còn gọi là ASEAN + 3 (gồm các nước thuộc khối ASEAN và Nhật

Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc)

Phạm vi nghiên cứu: luận văn tập trung nghiên cứu quá trình hợp tác tài

chính - tiền tệ Đông Á từ sau khủng hoảng Châu Á năm 1997- 1998 đến nay

5. Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu cơ bản như: duy

vật biện chứng và duy vật lịch sử; tổng hợp, so sánh, phân tích số liệu; thống kê

kinh tế…

6. Dự kiến những đóng góp mới của luận văn

- Khái quát hóa một số vấn đề lý luận về hợp tác tài chính và tiền tệ.

- Chứng minh sự cần thiết của hợp tác tài chính - tiền tệ ở Đông Á.

- Phân tích các hình thức hợp tác tài chính - tiền tệ cơ bản để từ đó đưa ra một

số đề xuất nhằm tăng cường hiệu quả quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ ở

Đông Á.

- Đưa ra một số gợi ý nhằm tăng cường hiệu quả của quá trình hội nhập kinh tế

quốc tế nói chung, hội nhập tài chính nói riêng của Việt Nam vào khu vực và

thế giới.

7. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận

văn gồm 3 chương:

- Chương 1: Những vấn đề lý luận cơ bản về hợp tác tài chính - tiền tệ

- Chương 2: Thực trạng quá trình hợp tác tài chính - tiền tệ ở Đông Á

- Chương 3: Triển vọng hợp tác tài chính - tiền tệ ở Đông Á và một số gợi ý

cho Việt Nam