(Luận văn thạc sĩ) Phát triển du lịch sinh thái Vườn quốc gia Tam Đảo trong bảo tồn đa dạng sinh học

1

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG

--------------------------------------

TRẦN VĂN CHI

PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI VƯỜN QUỐC GIA TAM ĐẢO

TRONG BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG

Hà Nội - 2012

2

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG

--------------------------------------

TRẦN VĂN CHI

PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI VƯỜN QUỐC GIA TAM ĐẢO

TRONG BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC

Chuyên ngành: Môi trường trong phát triển bền vững

(Chương trình đào tạo thí điểm)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

T.S HOÀNG VĂN THẮNG

Hà Nội - 2012

5

Danh mục các bảng, sơ đồ.

Stt Tên bảng Trang

Sơ đồ 1.1 Cấu trúc Du lịch Sinh thái 10

Bảng 1.1 Số lƣợng khách tham quan VQG Tam Đảo 2010 - 2012 23

Bảng 3.1 Các thông số khí hậu – khí tƣợng từ các trạm 36

Bảng 3.2 Tổng lƣợng nƣớc chảy mùa lũ và mùa kiệt 38

Bảng 3.3 Thành phần hệ thực vật VQG Tam Đảo 56

Bảng 3.4 Thành phần hệ động vật VQG Tam Đảo 57

Bảng 3.5 Số loài động vật quý hiếm ở VQG Tam Đảo 63

Bảng 3.6 Phân tích SWOT 68,69,70

Danh mục bản đồ.

STT Tên bản đồ Trang

1 Bản đồ vị trí, địa lý VQG Tam Đảo 30

2 Bản đồ địa hình VQG Tam Đảo 33

3 Bản đồ hiện trạng rừng VQG Tam Đảo 49

4 Bản đồ tuyến du lịch sinh thái VQG Tam Đảo 78,81

6

Danh mục các từ viết tắt

ĐDSH Đa dạng sinh học

HST Hệ sinh thái

NN & PTNT Nông nghiệp & Phát triển nông thôn

VQG Vƣờn Quốc gia

SWOT Điểm mạnh - Điểm yếu - Cơ hội - Đe dọa

UBND Ủy ban nhân dân

KBTTN

DLST

GIS

ĐDSH

UBND

ASEAN

NGO

Khu bảo tồn thiên nhiên

Du lịch sinh thái

Hệ thống thông tin địa lý

Đa dạng sinh học

Uỷ ban nhân dân

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

Tổ chức phi Chính Phủ

7

WWF

IUCN

GDMT

VCF

JICA

Quĩ quốc tế bảo vệ thiên nhiên

Liên minh quốc tế bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên

Giáo dục Môi trƣờng

Quỹ bảo tồn Việt nam

Tổ chức hợp tác phát triển quốc tế Nhật Bản

8

Mục lục

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU................................................................................ 15

3. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................................................... 16

4. KẾT QUẢ MONG ĐỢI CỦA ĐỀ TÀI................................................................ 16

5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ Ý NGHĨA THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI................. 16

6. CẤU TRÚC LUẬN VĂN .................................................................................... 16

Chƣơng 1 .................................................................................................................. 17

TỔNG QUAN VỀ DU LỊCH SINH THÁI .............................................................. 17

1.1. Khái niệm về DLST, nguyên tắc và quan điểm phát triển DLST ở các vƣờn quốc

gia..............................................................................................................................17

1.1.1. Khái niệm........................................................................................................17

1.1.2. Nguyên tắc cơ bản phát triển Du Lịch Sinh Thái............................................21

1.1.3. Đặc trƣng cơ bản của du lịch sinh thái............................................................22

1.1.4. Những yêu cầu cơ bản đối với du lịch sinh thái..............................................23

1.1.5. Phát triển du lịch sinh thái ở các Vƣờn Quốc gia ...........................................24

1.1.6. Thực trạng phát triển Du lịch sinh thái ...........................................................25

a. Thực trạng phát triển du lịch sinh thái trên thế giới..............................................25

b. Các bài học kinh nghiệm đƣợc rút ra từ những mô hình Du lịch Sinh thái ở các VQG

trên thế giới. ..............................................................................................................29

c. Thực trạng Du lịch sinh thái ở các VQG của Việt Nam .......................................30

d. Thực trạng du lịch sinh thái ở Vƣờn Quốc gia Tam Đảo .....................................33

Chƣơng 2 .................................................................................................................. 35

9

ĐỊA ĐIỂM, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG, QUAN ĐIỂM VÀ PHƢƠNG

PHÁP NGHIÊN CỨU.............................................................................................. 35

2.1. Địa điểm, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu......................................................35

2.1.1. Địa điểm, đối tƣợng nghiên cứu......................................................................35

2.1.2. Phạm vi nghiên cứu, thời gian nghiên cứu......................................................35

2.2. Nội dung nghiên cứu.........................................................................................35

2.3. Quan điểm nghiên cứu. ......................................................................................36

2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu....................................................................................36

2.4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................38

Chƣơng 3 .................................................................................................................. 40

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU....................................................................................... 40

3.1. Tiềm năng hiện trạng phục vụ DLST................................................................ 40

3.1.1. Điều kiện tự nhiên VQG Tam Đảo................................................................. 40

a. Vị trí địa lý, ranh giới, diện tích............................................................................ 40

c. Địa chất và thổ nhƣỡng .........................................................................................45

3.1.2. Khí hậu thuỷ văn .............................................................................................46

3.2. Dân sinh kinh tế .................................................................................................49

3.2.1. Kinh tế hộ gia đình..........................................................................................49

3.2.2. Kinh tế trang trại .............................................................................................50

3.2.3. Kinh tế hợp tác xã ...........................................................................................52

3.3. Vai trò VQG Tam Đảo đối với bảo tồn đa dạng sinh học và bảo vệ môi trƣờng

vùng đồng bằng Bắc Bộ và Việt Nam.......................................................................53

3.3.1. Vƣờn quốc gia Tam Đảo trong bối cảnh vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ53

3.3.2. Vai trò của VQG Tam Đảo đối với công tác bảo tồn đa dạng sinh học. ........54

10

3.3.3. Vai trò đối với môi trƣờng ..............................................................................55

3.5. Hệ thực vật .........................................................................................................66

3.6. Hệ động vật Vƣờn quốc gia Tam Đảo ...............................................................68

3.6.1. Tính đa dạng loài của hệ động vật Tam Đảo ..................................................69

3.6.2. Động vật đặc hữu và quý hiếm .......................................................................71

3.7. Các di tích lịch sử:..............................................................................................75

3.7.1. Đài truyền hình:...............................................................................................75

3.7.2. Đền Bà chúa Thƣợng ngàn..............................................................................75

3.7.3. Đền Thạch kiếm..............................................................................................76

3.7.5. Đền thờ Đức Thánh Trần ................................................................................76

3.7.6. Khu danh thắng Tây Thiên..............................................................................76

3.9. Sự cần thiết về việc đề xuất phát triển DLST ở VQG Tam Đảo. ......................78

Chƣơng 4 .................................................................................................................. 83

ĐỀ XUẤT ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN DLST Ở VQG TAM ĐẢO.................. 83

4.1. Nguyên tắc chung phát triển DLST ở VQG Tam Đảo ...................................... 83

4.2. Định hƣớng phát triển DLST ở VQG Tam Đảo. ...............................................84

4.2.1. Định hƣớng phát triển các sản phẩm DLST....................................................85

4.2.2. Định hƣớng về thị trƣờng................................................................................86

4.2.4. Đề xuất các hoạt động tuyên truyền GDMT, nâng cao nhận thức bảo tồn ĐDSH.

...................................................................................................................................92

4.2.5. Định hƣớng các hoạt động khuyến khích ngƣời dân tham gia .......................95

4.3. Ảnh hƣởng qua lại giữa DLST, cộng đồng dân cƣ và bảo tồn ..........................96

4.3.1. Những tác động tích cực của DLST đến cộng đồng địa phƣơng....................96

4.3.2. Những nguy cơ và biện pháp giảm thiểu ........................................................98

11

4.3.3. Dự báo nguy cơ đối với công tác bảo tồn. ....................................................100

4.4. Đề xuất giải pháp thực hiện. ............................................................................101

4.4.1. Giải pháp nhằm bảo vệ môi trƣờng, đa dạng sinh học..................................101

4.4.2. Giải pháp phát triển DLST ở VQG Tam Đảo ...............................................102

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................ 104

TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................... 106

12

MỞ ĐẦU

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI

Giá trị Đa dạng sinh học là không thể thay thế đƣợc đối với sự tồn tại và phát

triển của Thế giới sinh học trong đó đặc biệt là con ngƣời. Do vậy Bảo tồn đa dạng

sinh học đang ngày càng trở nên cấp thiết và có thể nói là vấn đề quan tâm của toàn xã

hội và đặc biệt đối với các Vƣờn Quốc gia và Khu Bảo tồn Thiên nhiên, vì đây là nơi

trực tiếp tham gia thực hiện công tác quản lý và bảo tồn đa dạng sinh học hiệu quả

nhất.

Việt Nam là một quốc gia đƣợc các nhà khoa học đánh giá có tính đa dạng sinh

học cao. Nhƣng hiện nay với tốc độ phát triển của mọi ngành nghề, cùng với nền kinh

tế thị trƣờng đang làm cho đất nƣớc ngày một giàu mạnh, mức sống mỗi ngƣời ngày

đƣợc nâng cao dẫn đến nhu cầu của con ngƣời ngày càng cao. Tuy nhiên, các hoạt

động phát triển này đã ảnh hƣởng không nhỏ đến tính đa dạng sinh học của Việt Nam

nói chung và các vùng sinh thái trọng điểm nói riêng.

Du lịch sinh thái đƣợc coi là một trong những cách thức vừa hỗ trợ bảo tồn

đồng thời Phát triển kinh tế xã hội một cách bền vững. Tại đại hội các Vƣờn Quốc gia

thế giới lần thứ V do IUCN tổ chức đã khẳng định “Du lịch Sinh thái ở trong và ngoài

khu bảo tồn là một phƣơng pháp bảo tồn: hỗ trợ, tăng cƣờng nhận thức về các giá trị

quan trọng của Khu bảo tồn nhƣ giá trị sinh thái, văn hóa, tinh thần, thẩm mỹ, giải trí

và kinh tế; đồng thời tạo thu nhập phục vụ bảo tồn và bảo vệ đa dạng sinh học, hệ sinh

thái và di sản văn hóa. Du lịch sinh thái cũng đóng góp nâng cao chất lƣợng cuộc sống

cho cộng đồng bản địa... [6].

Trong những năm gần đây trong cuộc phát triển chung của xã hội, lĩnh vực du

lịch sinh thái và bảo tồn trên thế giới cũng đã có những bƣớc phát triển mạnh mẽ. Quan

trọng nhất là việc du lịch sinh thái không còn chỉ tồn tại nhƣ một khái niệm hay một đề

tài để suy ngẫm. Ngƣợc lại, nó đã trở thành hƣớng phát triển mang tính thời sự trên

13

toàn cầu. Hơn lúc nào hết khi vấn đề phát triển kinh tế xã hội hiện nay đang đƣợc đặt ra

trên quan điểm phát triển bền vững, thì việc phát triển du lịch sinh thái đƣợc xem là

một công cụ hiệu quả đáp ứng đƣợc mục tiêu là phát triển kinh tế và bảo tồn đa dạng

sinh học, bảo vệ môi trƣờng.

Du lịch sinh thái đã mang lại nhiều lợi ích cụ thể trong lĩnh vực bảo tồn và phát

triển bền vững. Ở CốstaRica và Nê Pan, Thái Lan… một số chủ trang trại chăn nuôi đã

bảo vệ nhiều diện tích rừng nhiệt đới quan trọng, và do bảo vệ rừng mà họ đã biến

những nơi đó thành điểm du lịch sinh thái hoạt động tốt, giúp bảo vệ các hệ sinh thái tự

nhiên đồng thời tạo ra công ăn việc làm mới cho dân địa phƣơng. Ecuado sử dụng

khoản thu nhập từ du lịch sinh thái tại đảo Galapze để giúp duy trì toàn bộ mạng lƣới

Vƣờn quốc gia. Tại Nam Phi, du lịch sinh thái trở thành một biện pháp hiệu quả để

nâng cao mức sống của ngƣời da đen ở nông thôn, những ngƣời da đen này, ngày càng

tham gia nhiều vào các hoạt động du lịch sinh thái; Chính phủ Nhật Bản cũng tích cực

khuyến khích phát triển du lịch sinh thái với những chính sách rõ ràng, thành lập các

đơn vị chuyên trách và các quỹ nhằm duy trì và phát triển nghành Du lịch hƣớng tới

thiên nhiên để tăng cƣờng công tác bảo vệ thiên nhiên và phát triển du lịch quốc gia.

Theo Báo cáo về Xu hƣớng du lịch của khách du lịch Nhật Bản do Công ty Giao thông

Nhật Bản thực hiện vào năm 2004, loại hình du lịch đƣợc khách du lịch Nhật Bản ƣa

thích nhất là du lịch tắm suối nƣớc nóng (chiếm 57,9 % số ngƣời đƣợc hỏi). Xếp thứ 2

là du lịch hƣớng tới thiên nhiên (45,7%). Nhận thức về du lịch sinh thái của ngƣời dân

cũng cải thiện rõ rệt trong những năm gần đây[9].

Tại Úc và Niu zi lân, phần lớn các hoạt động du lịch đều có thể xếp vào hạng du

lịch sinh thái. Đây là ngành công nghiệp đƣợc xếp hạng cao trong nền kinh tế của cả

hai nƣớc. Nằm ở khu vực Đông Nam Á, nơi có các hoạt động du lịch sôi nổi. Việt Nam

có những lợi thế về vị trí địa lý, kinh tế và giao lƣu quốc tế cho sự phát triển du lịch

phù hợp với xu thế của thế giới và khu vực. Tại Việt Nam, du lịch đang dần dần trở

14

thành ngành kinh tế quan trọng và trong tƣơng lai gần hoạt động du lịch đƣợc coi nhƣ

là con đƣờng hiệu quả nhất để thu ngoại tệ và tăng thu nhập cho đất nƣớc. Việt Nam là

đất nƣớc có nhiều tiềm năng về nguồn lực du lịch cả về tự nhiên lẫn nhân văn. Khách

nƣớc ngoài đến Việt Nam đều đánh giá cao vẻ đẹp đất nƣớc ta. Hàng loạt các địa danh

có thể sử dụng phục vụ khách du lịch, bên cạnh đó nhiều điểm vẫn còn chƣa đƣợc khai

thác. Thật khó mà liệt kê hết tất cả những điểm có sức thu hút khách. Cùng với sự phát

triển của du lịch nói chung, trong những năm gần đây du lịch sinh thái Việt Nam cũng

phát triển nhanh chóng. Mặc dù Việt Nam có rất nhiều tiềm năng để phát triển du lịch

sinh thái, xong cho đến nay thì chúng ta vẫn chƣa khai thác đƣợc nhiều những tiềm

năng này và du lịch sinh thái chƣa đƣợc phát triển xứng tầm với tiềm năng vốn có và

đang đứng trƣớc nhiều thách thức to lớn.

Vƣờn quốc gia Tam Đảo đƣợc thành lập năm1996 với diện tích là 34.995ha,

nằm trên địa phận của 3 tỉnh: Thái Nguyên, Tuyên Quang và Vĩnh Phúc.Tam Đảo là

một dãy núi chạy dài 80 Km, có chiều rộng từ 10 – 15Km, với nhiều hệ sinh thái rừng

khác nhau và địa hình đồi núi, chia cắt phức tạp đã tạo cho Vƣờn quốc gia Tam Đảo rất

phong phú và đa dạng về các loài động thực vật. Theo các nhà khoa học đã điều tra và

thống kê đƣợc ở Vƣờn quốc gia Tam Đảo có 1436 loài thực vật thuộc 741 chi trong

219 họ của 6 ngành thực vật, trong đó 58 loài mang nguồn gen quí hiếm và 68 loài đặc

hữu có tên trong sách đỏ của Việt Nam và sách đỏ thế giới. Một số loài quí hiếm nhƣ:

Kim Tuyến ( Anvectochitus setaceus), Vù Hƣơng (Cinnamomum balansae), Kim Giao

(P.fleuryi), Dẻ tùng sọc trắng (Sam bong) (Amentotaxus argotaenia), Trầm hƣơng

(Aquilaria crassna)…Có 1141 loài động vật thuộc 150 họ của 39 bộ, trong đó có 70

loài Thú, 239 loài Chim, 124 loài Bò sát, 57 loài Lƣỡng cƣ, 651 loài Côn trùng. Có

nhiều động vật đặc hữu và quí hiếm nhƣ: Cá cóc Tam Đảo, Rắn Sãi angen, Rắn Ráo

thái dƣơng, Gà Tiền mặt vàng, Gà so họng trắng, Sếu xám,…thêm vào đó thiên nhiên

đã ban tặng cho Vƣờn quốc gia Tam Đảo nhiều cảnh quan đẹp với nhiều suối thác, núi

rừng hung vĩ, khí hậu mát mẻ, trong lành làm đắm say lòng du khách, bên cạnh đó ở

15

vùng đệm của VQG Tam Đảo còn có 6 dân tộc anh em sinh sống tạo cho nơi đây

phong phú và đa dạng về bản sắc văn hoá, phong tục tập quán, cũng nhƣ về ẩm thực.

Hơn nữa Vƣờn quốc gia Tam Đảo còn có một hệ thống quần thể đền chùa cổ kính, linh

thiêng, nhiều di tích lịch sử nổi tiếng, đã tạo cơ hội để phát triển du lịch tâm linh, về

với cội nguồn. Đây chính là những tiềm năng to lớn để phục vụ cho du lịch sinh thái

mà ít nơi có đƣợc, xong cho đến nay Vƣờn quốc gia Tam Đảo vẫn chƣa có quy hoạch

du lịch sinh thái cụ thể, mặc dù đã có trung tâm dịch vụ du lịch sinh thái và giáo dục

môi trƣờng nhƣng trung tâm này vẫn chƣa khai thác đƣợc hết tiềm năng về du lịch sinh

thái của Vƣờn, do vậy du lịch sinh thái ở Vƣờn quốc gia Tam Đảo còn nhiều hạn chế,

chƣa thu hút đƣợc nhiều khách đến tham quan, nghỉ mát và đóng góp cho công tác bảo

tồn đa dạng sinh học của Vƣờn. Chính vì những lý do trên, Tôi đã quyết định chọn đề

tài nguyên cứu: “ Phát triển du lịch sinh thái Vƣờn quốc gia Tam Đảo trong bảo

tồn đa dạng sinh học”.

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

a. Mục tiêu tổng thể: Nghiên cứu, xây dựng giải pháp phát triển du lịch sinh thái nhằm

phục vụ cho công tác bảo tồn đa dạng sinh học, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên

và phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng dân cƣ thuộc các xã vùng đệm Vƣờn

quốc gia Tam Đảo.

b. Mục tiêu cụ thể:

- Tổng quan một số vấn đề về du lịch sinh thái trên thế giới và Việt Nam.

- Đánh giá tài nguyên Du lịch sinh thái Vƣờn quốc gia Tam Đảo.

- Xây dựng và đề xuất định hƣớng phát triển du lịch sinh thái Vƣờn quốc gia

Tam Đảo.

- Xác định đƣợc một số ảnh hƣởng qua lại giữa du lịch sinh thái với bảo tồn đa

dạng sinh học ở Vƣờn quốc gia Tam Đảo.

16

3. PHẠM VI NGHIÊN CỨU

- Nghiên cứu đƣợc thực hiện trong khu vực VQG Tam Đảo.

- Luận văn tập trung nghiên cứu và đánh giá các điều kiện tự nhiên (đa dạng

sinh học, cảnh quan), văn hóa lịch sử ở VQG Tam Đảo và điều kiện kinh tế, xã hội

vùng đệm. Từ đó đề xuất định hƣớng phát triển DLST hỗ trợ cho nỗ lực bảo tồn đa

dạng sinh học.

4. KẾT QUẢ MONG ĐỢI CỦA ĐỀ TÀI

- Đề xuất đƣợc định hƣớng phát triển DLST nhằm hỗ trợ cho hoạt động bảo tồn

đa dạng sinh học ở VQG Tam Đảo.

- Xác định đƣợc một số ảnh hƣởng qua lại giữa DLST, bảo tồn đa dạng sinh học

và cộng đồng dân cƣ vùng đệm của VQG Tam Đảo, từ đó nêu lên các vấn đề cần quan

tâm khi phát triển DLST ở VQG Tam Đảo.

5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ Ý NGHĨA THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI

a.Ý nghĩa khoa học:

+ Đây là nghiên cứu đầu tiên về Du lịch sinh thái ở VQG Tam Đảo.

+ Kết quả của đề tài là đƣa ra đƣợc đề xuất về phát triển du lịch sinh thái ở VQG

Tam Đảo nhằm tăng cƣờng công tác bảo tồn đa dạng sinh học.

+ Đƣa ra giải pháp, kiến nghị dung hòa đƣợc mâu thuẫn của ngƣời dân và công

tác bảo tồn.

b. Ý nghĩa thực tiễn: Đề tài là một sản phẩm có giá trị thực tiễn có khả năng áp dụng

triển khai phát triển du lịch sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học ở VQG Tam Đảo.

6. CẤU TRÚC LUẬN VĂN

Luận văn đƣợc trình bày gồm có các phần; Mở đầu, mục đích, ý nghĩa, phạm vi

nghiên cứu, tổng quan tài liệu, kết quả nghiên cứu và thảo luận, đề xuất phát triển du