Luận văn thạc sĩ hương rừng cà mau của sơn nam từ góc nhìn sinh thái

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN

NGUYỄN THỊ THANH DIỆU

HƯƠNG RỪNG CÀ MAU CỦA SƠN NAM

TỪ GÓC NHÌN SINH THÁI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

Người hướng dẫn: TS. NGUYỄN THỊ NGUYỆT TRINH

e

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi

dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Thị Nguyệt Trinh.

Kết quả được trình bày trong luận văn là trung thực. Những

kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong

bất kỳ công trình nào khác.

Bình Định, ngày … tháng … năm 2020

Tác giả

Nguyễn Thị Thanh Diệu

e

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến TS. Nguyễn Thị Nguyệt

Trinh, người đã khai mở cho tôi ý tưởng nghiên cứu “Hương rừng Cà Mau

của Sơn Nam từ góc nhìn sinh thái”, cô đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá

trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn thạc sĩ này.

Xin trân trọng cảm ơn quý thầy giáo, cô giáo Khoa Khoa học xã hội và

Nhân văn trường Đại học Quy Nhơn đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi

trong suốt thời gian qua.

Xin chân thành cảm ơn Phòng Sau Đại học trường Đại học Quy Nhơn;

quý thầy giáo, cô giáo và học sinh trường THPT số 3 Tuy Phước; gia đình,

bạn bè... đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, nhiệt tình giúp đỡ tôi trong suốt quá

trình đi học và hoàn thành luận văn.

Bình Định, ngày … tháng … năm 2020

Tác giả

Nguyễn Thị Thanh Diệu

e

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

MỞ ĐẦU....................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài..................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................... 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 8

4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 8

5. Đóng góp của luận văn............................................................................ 9

6. Cấu trúc của luận văn ............................................................................ 10

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CHUNG .................................................... 11

1.1. Sinh thái và văn học sinh thái ............................................................. 11

1.1.1. Sinh thái, ý thức sinh thái ............................................................. 11

1.1.2. Văn học sinh thái.......................................................................... 13

1.2. Phê bình sinh thái ............................................................................... 20

1.2.1. Khái niệm phê bình sinh thái ........................................................ 20

1.2.2. Cội nguồn triết học của phê bình sinh thái.................................... 24

1.3. Nhà văn Sơn Nam và Hương rừng Cà Mau........................................ 27

1.3.1. Vài nét về nhà văn Sơn Nam và văn học sinh thái Nam Bộ .......... 27

1.3.2. Hương rừng Cà Mau và ý thức sinh thái trong Hương rừng

Cà Mau .................................................................................................. 34

Tiểu kết chương 1....................................................................................... 37

Chương 2: ĐẤT VÀ NGƯỜI NAM BỘ TRONG HƯƠNG RỪNG

CÀ MAU CỦA SƠN NAM TỪ GÓC NHÌN SINH THÁI ....................... 38

2.1. Tự nhiên hoang sơ, trù phú và quan hệ với con người ........................ 38

e

2.1.1. Tự nhiên với vẻ đẹp vừa hoang sơ, khắc nghiệt vừa trù phú,

gần gũi ................................................................................................... 38

2.1.2. Tự nhiên và con người trong mối quan hệ hài hòa, tương hỗ ........ 47

2.2. Tự nhiên bị khai phá và những cảnh báo ............................................ 53

2.2.1. Tự nhiên bị con người khai thác tận diệt....................................... 53

2.2.2. Sự trả thù của tự nhiên đối với con người..................................... 60

Tiểu kết chương 2....................................................................................... 63

Chương 3: NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG HƯƠNG RỪNG

CÀ MAU CỦA SƠN NAM TỪ GÓC NHÌN SINH THÁI ........................ 65

3.1. Điểm nhìn trần thuật........................................................................... 66

3.1.1. Điểm nhìn gắn với ngôi kể, vai kể ................................................ 68

3.1.2. Sự dịch chuyển điểm nhìn ............................................................ 73

3.2. Ngôn ngữ trần thuật............................................................................ 76

3.2.1. Phương ngữ Nam Bộ.................................................................... 77

3.2.2. Ngôn ngữ tự nhiên, gần gũi với cuộc sống.................................... 79

3.3. Giọng điệu trần thuật.......................................................................... 84

3.3.1. Giọng điệu trữ tình sâu lắng ......................................................... 85

3.3.2. Giọng điệu phê phán nhẹ nhàng.................................................... 87

Tiểu kết chương 3....................................................................................... 88

KẾT LUẬN................................................................................................. 90

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................... 93

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (Bản sao)

e

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong thời đại ngày nay, khoa học kỹ thuật, kinh tế - xã hội phát triển

mạnh kéo theo đó những hệ lụy như môi trường bị ô nhiễm, sinh thái bị hủy

hoại ngày càng nghiêm trọng. Trước tình trạng môi trường toàn cầu ngày một

tồi tệ đi, một trong những vấn đề cấp thiết mà văn học đặt ra là cảnh báo về sự

hủy hoại tự nhiên, sự biến đổi của môi trường sinh thái.

Vào những năm cuối thế kỉ XX, phê bình sinh thái ra đời và trở thành

lý thuyết nghiên cứu văn học mang tính toàn cầu. Lý thuyết này cho ta thấy

được mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, cách ứng xử của con người với

môi trường tự nhiên cùng những tác động ngược lại của môi trường tự nhiên

đến đời sống con người. Điều này thể hiện tính thời sự trong bối cảnh hiện

nay khi chúng ta đang phải đối mặt với tình trạng biến đổi khí hậu, ô nhiễm

môi trường, cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên... chính vì thế cần thức tỉnh con

người và ngăn chặn những nguy cơ đe dọa sinh thái.

Khi nói đến những nhà văn Nam bộ thành danh trước Đổi mới, chúng

ta không thể nào không nói đến nhà văn Sơn Nam – một trong những nhà văn

có nhiều đóng góp cho bộ phận văn học yêu nước miền Nam giai đoạn 1954-

1975 nói riêng và cho nền văn học hiện đại nước nhà nói chung. Sơn Nam

vừa là nhà văn, nhà báo vừa là nhà khảo cứu về Nam Bộ. Những tác phẩm

của ông giúp người đọc có thể hiểu nhiều hơn về thiên nhiên, tập tục, lối

sống, văn hóa của Nam Bộ, có lẽ vì thế mà ông được nhiều người gọi yêu là

“ông già Nam Bộ”, “pho từ điển sống về miền Nam” hay là “nhà Nam Bộ

học”. Trong toàn bộ tác phẩm của nhà văn Sơn Nam, đáng lưu ý nhất và cũng

làm cho Sơn Nam có một vị trí cao trong văn học Nam bộ là tập truyện

Hương rừng Cà Mau. Đọc tập truyện Hương rừng Cà Mau của Sơn Nam, ta

có thể nhận ra ý nghĩa sinh thái hàm ẩn qua những trang văn. Là một trong

e

2

những tác phẩm được xếp ở vị trí cao trong số những tác phẩm văn học đặc

sắc của Nam bộ, ta nhận thấy đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến

tập truyện Hương rừng Cà Mau như Đặc điểm truyện ngắn Sơn Nam giai

đoạn 1954-1975, Đặc trưng truyện ngắn Sơn Nam, Thế giới nghệ thuật trong

Hương rừng Cà Mau… Nhưng nghiên cứu tập truyện Hương rừng Cà Mau từ

góc nhìn sinh thái vẫn chưa được chú ý một cách hệ thống. Từ góc nhìn sinh

thái, chúng tôi hi vọng sẽ đem lại những khám phá mới mẻ về vấn đề này

trong tập truyện Hương rừng Cà Mau.

Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “Hương rừng Cà Mau của

Sơn Nam từ góc nhìn sinh thái” cho luận văn thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Hơn nửa thế kỷ nay, từ thập niên 1950, nhà văn Sơn Nam được giới

văn học cả nước biết đến như một tài năng của văn chương Nam bộ. Ông là

một người luôn ý thức lưu giữ ký ức về đất và người phương Nam từ thời

khẩn hoang mở đất. Chính những cống hiến của ông đã khiến nhiều bạn bè,

đồng nghiệp và các thế hệ bạn đọc yêu quý, nể phục. Những năm gần đây, tác

phẩm của ông liên tục được xuất bản và tái bản, thu hút đông đảo sự quan tâm

của giới phê bình và bạn đọc. Nhiều nhà nghiên cứu đã đề cập đến ông qua lời

giới thiệu cho tập truyện, qua các công trình nghiên cứu, bài báo, luận văn,

luận án…

Năm 1986, Viễn Phương có lời giới thiệu cho tập truyện ngắn Hương

rừng Cà Mau của Nhà xuất bản Trẻ thành phố Hồ Chí Minh, ông tỏ ra rất

khâm phục tài năng của Sơn Nam và nhấn mạnh giá trị, sức sống của các

truyện ngắn trong tập truyện này. Giá trị của nó tiếp tục được ông khẳng định

trong cuốn tái bản năm 1997 như sau:

Tôi tin rằng, ngày mai khi U Minh Thượng, U Minh Hạ, khi rừng

Cà Mau được rực rỡ ánh đèn, khi mỗi con người đều ấm no hạnh phúc,

e

3

khi tiếng hát ca vang dội thôn xóm sáng chiều, thì ngày ấy “Hương

rừng Cà Mau” vẫn giữ nguyên hương vị của nó, vì nó sẽ gợi cho cháu

con hạnh phúc, thương nhớ và xót xa với số phận đầy gian truân khổ ải

của ông cha, những người đã vắt cạn mồ hôi, đã trộn máu xương vào

đất trong những cuộc vật lộn với thiên nhiên, trong những cuộc đấu

tranh chống áp bức bất công, chống cường quyền bạo lực, chống quân

xâm lược dã man, đã trộn máu xương mình vào đất để tạo lên một mũi

Cà Mau, vùng đất cuối trời xanh tươi bát ngát của Tổ quốc Việt Nam,

để lưu truyền lại ngàn đời cho con cháu [18, tr.bìa].

Hoàng Phủ Ngọc Phan trong “Lời giới thiệu” tập truyện ngắn Hương

rừng Cà Mau tái bản năm 1997 cũng tỏ ra rất tâm đắc, ông cho rằng:

Hương rừng Cà Mau của Sơn Nam là một quyển cảo thơm… viết

về những mảnh đời thường của đất, của nước, của rừng, ruộng và của

những số phận con người tưởng chừng rất tầm thường nhưng dưới ngòi

bút Sơn Nam đã vụt hiện thành những điểm sáng, lấp lánh trên bức

tranh sơn thủy của miền cực Nam tổ quốc… Có thể ví Vang bóng một

thời và Hương rừng Cà Mau là hai mảnh dư đồ, đem ghép lại sẽ có một

bức tranh tuyệt tác của đất nước vào khoảng nửa đầu thế kỉ… Đối với

tôi, Hương rừng Cà Mau cũng là một “quyển sử không có số trương”,

nhưng không nên để thiếu tác phẩm này trong tủ sách của những người

yêu đất nước và yêu văn học [18, tr.3-6].

Về công trình sách: Các tác giả Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Đình

Chú, Nguyên An trong công trình Tác gia văn học Việt Nam (NXB Giáo dục,

1992, tập 3) đã nhận định Hương rừng Cà Mau là tập truyện tiêu biểu của

Sơn Nam và ông chính là một nhà văn, nhà khảo cứu về mảnh đất cực nam

của Tổ quốc.

e

4

Năm 1995, khi Bộ giáo dục chủ trương tiến hành đổi mới sách giáo

khoa, tác phẩm Bắt sấu rừng U Minh Hạ trong tập truyện Hương rừng Cà

Mau chính thức được đưa vào giảng dạy trong nhà trường.

Công trình Địa chí văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh do Trần Văn Giàu

và Trần Bạch Đằng chủ biên đã nhắc đến Sơn Nam là một nhà văn tiêu biểu

cùng với các cây bút yêu nước, những nhà trí thức, nghệ sĩ cao niên như Trần

Tuấn Khải, Nguyễn Hiến Lê, Giản Chi, Mặc Khải…; các nhà thơ Hà Kiều,

Phương Đài, Phong Sơn, Chinh Văn…; các nhà văn Võ Hồng, Phan Du...

Các tác giả dành gần hai trang để nói về một số truyện ngắn trong Hương

rừng Cà Mau như Cây huê xà, Bắt sấu rừng U Minh Hạ, Hát bội giữa rừng,

Ông già xay lúa, Sông Gành Hào, Hòn Cổ Tron. Các tác giả đánh giá cao

đóng góp của ông đối với văn học yêu nước, cách mạng công khai giai đoạn

1954-1975.

Tiếp đến, trong tác phẩm Nhìn lại một chặng đường văn học (2000) do

NXB Thành phố Hồ Chí Minh ấn hành, nhà nghiên cứu văn học Trần Hữu Tá

đã nhận xét:

Đất nước, lịch sử và con người Nam Bộ đã được Sơn Nam say

sưa phản ánh trong tập truyện Hương rừng Cà Mau. Miền đất Hậu

Giang chạy dài từ Long Xuyên, Châu Đốc tới Rạch Giá, Cà Mau và

những con người sống ở đó đem lại cho tác giả những cảm xúc say

người… Tác giả đã không tách những nỗ lực chinh phục thiên nhiên

của người dân miền Nam khỏi tinh thần chiến đấu anh dũng để bảo vệ

quê hương đất nước của họ [39, tr.72].

Những năm gần đây, một số tác phẩm của Sơn Nam được các nhà làm

phim dựng thành phim như: Cây huê xà (Hãng phim TFS, Ðài truyền hình TP

Hồ Chí Minh, 2002), Mùa len trâu (hợp tác của Hãng phim Giải phóng Việt

Nam, và 3B Production - Pháp và Novak - Bỉ, 2003). Bộ phim Mùa len trâu

e

5

đã giành được giải cao trong các Liên hoan phim tại Bra-xin, Thụy Sĩ, Pháp,

Bắc Mỹ (tại Chi-ca-gô) và Liên hoan phim châu Á - Thái Bình Dương… [8].

Có thể thấy, toàn bộ những lời giới thiệu, những ý kiến nhận xét đều

đánh giá cao ngòi bút của nhà văn Sơn Nam, đặc biệt là về tập truyện Hương

rừng Cà Mau.

Về công trình luận văn: Với đề tài Nam Bộ mà cụ thể là tác phẩm

Hương rừng Cà Mau của nhà văn Sơn Nam, qua khảo sát chúng tôi tìm thấy

một số đề tài nghiên cứu liên quan như sau: luận văn thạc sĩ của Lê Thị Thùy

Trang, Đặc điểm truyện ngắn Sơn Nam giai đoạn 1954-1975; luận văn thạc sĩ

của Trần Phỏng Diều, Đặc trưng truyện ngắn Sơn Nam; luận văn thạc sĩ của

Nguyễn Thị Điệp, Dấu ấn văn hóa Nam Bộ trong truyện ngắn Sơn Nam; luận

văn thạc sĩ của Hoàng Thị Thùy, Thế giới nghệ thuật trong tập truyện

“Hương rừng Cà Mau” của Sơn Nam… Mặc dù xuất phát từ cách nhìn nhận

khác nhau về thiên nhiên và con người Nam Bộ nhưng các tác giả đều có

những điểm chung. Đó là khi khai thác đặc điểm của thiên nhiên Nam Bộ, các

tác giả đã nhìn thấy một thiên nhiên hoang sơ, dữ dội, đầy cam go, bất trắc,

tuy nhiên thiên nhiên cũng ban tặng cho con người rất nhiều nguồn lợi. Ngoài

ra, các tác giả còn chỉ ra trong quan hệ giữa con người với thiên nhiên, thiên

nhiên được coi là một thách thức, một trở ngại nhân tình mà con người cần

phải chinh phục và chiến thắng. Các tác giả đã khai thác nghệ thuật xây dựng

nhân vật, nghệ thuật xây dựng kết cấu, không gian – thời gian nghệ thuật,

ngôn ngữ và giọng điệu… để làm rõ những nội dung trên. Trong luận văn của

mình, chúng tôi kế thừa đặc điểm của thiên nhiên Nam Bộ ở những luận văn

trên khi khai thác về vẻ đẹp của tự nhiên, tuy nhiên chúng tôi sẽ đưa ra hướng

tiếp cận mới trong mối quan hệ giữa tự nhiên với con người, đồng thời đưa ra

những cảnh báo. Chúng tôi sẽ tập trung khai thác nghệ thuật trần thuật như

e