(Luận văn thạc sĩ) Đánh giá tác động và khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu của cộng đồng tại xã

i

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG

-----------------------

NGUYỄN THỊ HƢƠNG GIANG

ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG

VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA CỘNG ĐỒNG TẠI XÃ

HƢNG HOÀ - THÀNH PHỐ VINH - TỈNH NGHỆ AN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG

HÀ NỘI – 2012

ii

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG

----------------------

NGUYỄN THỊ HƢƠNG GIANG

ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG

VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA CỘNG ĐỒNG TẠI XÃ

HƢNG HOÀ - THÀNH PHỐ VINH - TỈNH NGHỆ AN

Chuyên ngành: Môi trƣờng trong phát triển bền vững

(Chƣơng trình đào tạo thí điểm)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TSKH. TRƢƠNG QUANG HỌC

HÀ NỘI – 2012

iii

MỤC LỤC

Trang

MỤC LỤC .............................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................v

DANH MỤC CÁC BẢNG .....................................................................................vi

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ ................................................................vii

Mở đầu...................................................................................................................1

Chƣơng 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu ............................................................4

1.1. Cơ sở lý luận .................................................................................................4

1.1.1. Một số khái niệm.....................................................................................4

1.1.2. Nguyên nhân của BĐKH...........................................................................5

1.1.3. Biểu hiện chính của BĐKH.....................................................................6

1.1.4. Tác động của BĐKH...............................................................................6

1.2. Hiện trạng ...................................................................................................12

1.2.1. Tình trạng Biến đổi khí hậu toàn cầu, xu hƣớng trong thời gian qua và

tình hình hiện nay ...........................................................................................12

1.2.2. Biến đổi khí hậu ở Việt Nam.................................................................13

1.2.3. Chính sách và hành động của chính phủ về Biến đổi khí hậu.................23

1.2.4. Thích ứng..............................................................................................28

Chƣơng 2: Địa điểm, thời gian, phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu.....32

2.1. Địa điểm, thời gian nghiên cứu....................................................................32

2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu .............................................................................32

Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu...........................................................................36

3.1. Tổng quan về địa bàn nghiên cứu ................................................................36

3.1.1. Điều kiện tự nhiên.................................................................................36

3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội. .....................................................................37

3.2. Tình hình cơ bản của nhóm hộ điều tra........................................................41

3.2.1. Đặc điểm của các chủ hộ.......................................................................41

iv

3.2.2. Các nguồn thu nhập chính của nhóm hộ điều tra ...................................43

3.3. Những biểu hiện của biến đổi khí hậu tại xã Hƣng Hòa, Tp Vinh, Nghệ An ........44

3.4. Những tổn thất và thiệt hại do BĐKH gây ra tại Hƣng Hòa ....................49

3.4.1. Tác động của BĐKH đến cuộc sống gia đình ........................................51

3.4.2. Tác động của BĐKH đến sức khoẻ ngƣời dân ......................................54

3.4.3. Tác động của BĐKH đến sản xuất.........................................................57

3.4.4. Tác động của BĐKH đến thu nhập........................................................62

3.4.5. Tác động của BĐKH nhìn từ góc độ giới ..............................................63

3.5. Năng lực và ứng phó với biến đổi khí hậu của địa phƣơng ..........................66

3.5.1. Kế hoạch hành động ứng phó với BĐKH của tỉnh Nghệ An..................66

3.5.2. Các biện pháp ứng phó với BĐKH của chính quyền các cấp .................68

3.5.3. Năng lực ứng phó của địa phƣơng.........................................................70

3.5.4. Nhận thức về Biến đổi khí hậu của ngƣời dân Hƣng Hòa ......................75

3.6. Những hỗ trợ cho cộng đồng địa phƣơng.....................................................78

3.6.1. Các lực lƣợng tìm các giải pháp ứng phó với sự tác động của BĐKH....78

3.6.2. Những hỗ trợ trong ứng phó với BĐKH tại địa phƣơng.........................78

Kết luận và kiến nghị ..........................................................................................80

TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................83

Phụ lục 1: DANH SÁCH CÁC HỘ ĐÃ PHỎNG VẤN ........................................88

Phụ lục 2: PHIẾU ĐIỀU TRA..............................................................................90

Phụ lục 3: MỘT SỐ HÌNH ẢNH TÁC ĐỘNG CỦA BĐKH TẠI XÃ HƢNG

HÒA, TP VINH, NGHỆ AN .................................................................................98

v

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BĐKH Biến đổi khí hậu

PTBV Phát triển bền vững

TNMT Tài nguyên môi trƣờng

NN và PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn

ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long

LHQ Liên Hợp Quốc

ĐDSH Đa dạng sinh học

RNM Rừng ngập mặn

HST Hệ sinh thái

HTX Hợp tác xã

NTTS Nuôi trồng thủy sản

TP Thành phố

ADB Ngân hàng Phát triển châu Á

GEP Quỹ Môi trƣờng Toàn cầu

ODA Hỗ trợ phát triển chính thức

PRA Đánh giá nông thôn có sự tham gia

UNDP Chƣơng trình Phát triển Liên Hợp Quốc

UNEP Chƣơng trình Môi trƣờng Liên Hợp Quốc

UNFCCC Công ƣớc khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu

WB Ngân hàng Thế giới

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 3.1: Thống kê dân số xã Hƣng Hoà năm 2010 ..............................................38

Bảng 3.2. Thông tin chung về chủ hộ năm 2012 ....................................................41

Bảng 3.3. Xếp hạng các nguồn thu nhập chính tại xã Hƣng Hòa ............................43

Bảng 3.4. Các hiện tƣợng thời tiết cực đoan xảy ra taị xã Hƣng Hòa .....................44

Bảng 3.5 . Xếp hạng những hiêṇ tƣơṇ g thời tiết cƣc̣ đoan taị Hƣng Hòa................45

Bảng 3.6. Tần suất đổ bộ vào các vùng bờ biển Việt Nam, 1961-2008 ..................46

Bảng 3.7. Các đợt nắng nóng trong năm 2010 .......................................................47

Bảng 3.8. Các đợt nắng nóng trong năm 2011 .......................................................48

Bảng 3.9. Các tổn thất và thiệt hại do biến đổi khí hậu tại xã Hƣng Hòa ................50

Bảng 3.10. Mức độ tác động của BĐKH đến cuộc sống gia đình ...........................53

Bảng 3.11. Mức độ tác động của BĐKH đến sức khoẻ .........................................57

Bảng 3.12. Mức độ tác động của BĐKH đến sản xuất ...........................................61

Bảng 3.13. Cơ cấu thu nhập của hộ qua các giai đoạn 1990 – 2012 .......................62

Bảng 3.14. Mức độ tác động của BĐKH đến thu nhập..........................................63

Bảng 3.15. Diện tích RNM Hƣng Hòa từ 1954 – 2010 ..........................................72

Bảng 3.16. Nguồn cung cấp thông tin về BĐKH cho nhân dân địa phƣơng ..........75

Bảng 3.17. Tần suất sử dụng các biện pháp thích ứng tại xã Hƣng Hòa, TP Vinh ...........76

Bảng 3.18. Đề xuất các lực lƣợng tìm biện pháp ứng phó với BĐKH tại Hƣng Hòa,

TP Vinh.................................................................................................................78

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ

Trang

Hình 1.1. Sự gia tăng phát thải khí nhà kính trong thời gian gần đây .......................5

Hình 1.2. Dự đoán ảnh hƣởng của BĐKH tới các lĩnh vực theo sự gia tăng của nhiệt

độ (Stern, 2007).......................................................................................................8

Hình 1.3. Sự gia tăng số lƣợng và thiệt hại do thiên tai, các hiện tƣợng thời tiết cực

đoan trong 4 thập kỷ vừa qua...................................................................................9

Hình 1.4. BĐKH tác động tới mọi vùng, miền trên phạm vi toàn cầu. ...................12

Hình 1.5. Mức tăng nhiệt độ trung bình năm giai đoạn 1930-200 (Viện CLCSMT,

2009).....................................................................................................................15

Hình 1.6. Mực nƣớc biển tăng khoảng 20 cm trong vòng 50 năm qua (Bộ TNMT,

2009).....................................................................................................................16

Hình 1.7. Sơ đồ các đập thủy điện phía thƣợng nguồn sông Mê Kông (A) và mực

nƣớc sông Hồng vào mùa mƣa, 2008) (B). ............................................................22

Hình 3.1. Bản đồ xã Hƣng Hòa, TP Vinh, Nghệ An ..............................................37

Hình 3.2. Nguyên nhân và hậu quả của sự suy giảm diện tích RNM......................73

Biểu đồ 3.1. Tình hình mắc và tử vong do bệnh thƣơng hàn từ năm 2000 - 2011...54

Biểu đồ 3.2. Tình hình mắc và tử vong do bệnh sốt xuất huyết từ năm 2000 - 2011.....55

Biểu đồ 3.3. Tình hình mắc và tử vong do bệnh tiêu chảy từ năm 2000 - 2011 ......55

Biểu đồ 3.4. Tình hình mắc và tử vong do bệnh tả từ năm 2000 - 2011..................55

Biểu đồ 3.5. Tình hình mắc và tử vong do bệnh phụ khoa từ năm 2000 – 2011 .....56

1

Mở đầu

I. Lý do chọn đề tài

Biến đổi khí hậu toàn cầu là một chủ đề “nóng” trong các chƣơng trình nghị

sự hiện nay ở cấp quốc gia và quốc tế. Vấn đề này báo hiệu một sự phát triển thiếu

bền vững bởi xu hƣớng ngày càng gia tăng các thảm họa (sóng thần, động đất, lũ

lụt, hạn hán, sạt lở đất, nƣớc biển dâng, …), và thiên tai, các hiện tƣợng thời tiết cực

đoan có thể cƣớp đi sinh mạng con ngƣời, của cải vật chất bất cứ lúc nào, bất cứ nơi

đâu trên trái đất này. Trong đó ngƣời dân nông thôn, ngành nông nghiệp theo nghĩa

rộng ở các nƣớc đang phát triển là nhạy cảm nhất và chịu tác động từ thiên tai, các

hiện tƣợng thời tiết cực đoan, từ biến đổi khí hậu lớn nhất bởi một số đặc thù của

nhóm ngƣời này, nhóm ngƣời yếu thế hơn trong xã hội, thiếu tài chính, kỹ thuật và

tiếng nói. Chính những điều này đe dọa, tác động tới cuộc sống ngƣời dân và an

ninh lƣơng thực của loài ngƣời.

Việt Nam, với đƣờng bờ biển dài 3260km và hàng chục triệu ngƣời dân

sinh sống nơi đây, là quốc gia chịu tác động lớn nhất của BĐKH. Theo Ngân hàng

Thế giới (2007), Việt Nam là một trong năm quốc gia ở châu Á và Thái Bình

Dƣơng chịu tác động mạnh mẽ nhất khi nƣớc biển dâng, gây ra ngập lụt tới mức

có thể nhấn chìm hàng triệu hecta đất canh tác. Nếu nƣớc biển dâng lên cao

khoảng 1m thì sẽ có khoảng 10% dân số chịu tác động trực tiếp và có thể mất

khoảng 10% GDP. Nếu không có ứng phó kịp thời nào thì Việt Nam sẽ mất đi ít

nhất 12,2% diện tích đất, là nơi sinh sống của 23% dân số; 22 triệu ngƣời dân Việt

Nam sẽ mất nhà cửa; và 45% đất canh tác nông nghiệp tại Đồng bằng Sông Cửu

Long, vựa lúa lớn của Việt Nam, sẽ bị ngập chìm trong nƣớc biển. Nếu điều này

xảy ra thì ƣớc tính sẽ có khoảng 40 triệu ngƣời hay hơn một nửa dân số Việt Nam

sẽ bị tác động trực tiếp [52].

Nghệ An là một tỉnh thuộc Duyên hải miền trung, là khu vực thƣờng xuyên

xảy ra nhiều thiên tai, các hiện tƣợng thời tiết cực đoan và trong những năm gần đây

theo ngƣời dân địa phƣơng thời tiết có những biến đổi rất bất thƣờng. Sinh kế của

ngƣời dân nơi đây chủ yếu vẫn là nông nghiệp, phụ thuộc nhiều vào thời tiết. Chính

2

vì vậy, những biến đổi bất thƣờng của thời tiết đã tác động rất lớn đến đời sống của

ngƣời dân cả về kinh tế, xã hội và môi trƣờng. Theo báo cáo nhanh từ Chi cục đê

điều và Phòng chống lụt bão tỉnh Nghệ An, trận lũ tháng 09/2011, trên địa bàn toàn

tỉnh có 5 ngƣời thiệt mạng, 17 ngôi nhà bị sập, 1.201 ngôi nhà bị ngập, 13.905 ha

lúa bị chìm, 32 đập nƣớc bị cuốn trôi cùng hàng trăm công trình thủy lợi, giao

thông, trƣờng học bị hƣ hỏng nặng… ƣớc tính thiệt hại 531,638 tỷ đồng. Trong cơn

bão số 2, tuy suy yếu nhƣng các huyện miền núi của tỉnh Nghệ An bị tàn phá nặng

nề bởi lũ quét. Chỉ trong ngày 25/06/2011, hai trận lũ quét tại Tƣơng Dƣơng và Kỳ

Sơn đã đẩy hàng ngàn ngƣời dân lâm vào cảnh trắng tay, mất chỗ ở. Vậy làm nhƣ

thê nào để giảm thiểu sự tác động của biến đổi khí hậu? Ngoài các biện pháp tổng

hợp đòi hỏi phải thực hiện đồng bộ, đồng loạt không chỉ ở cấp độ vĩ mô quốc gia,

quốc tế mà còn ở cấp độ vi mô cấp cộng đồng, cá nhân nhƣ giảm hiệu ứng nhà kính,

giảm ô nhiễm môi trƣờng, … thì biện pháp thích ứng ngày càng đƣợc chú ý hơn cả.

Bởi nguy cơ thảm họa thƣờng ít đƣợc chú ý do nhiều nguyên nhân, hoặc chƣa có

các biện pháp tổng hợp đủ mạnh và “chuyên nghiệp”, cho đến khi biến cố nghiêm

trọng xảy ra, lúc đó hậu quả sẽ khôn lƣờng. Do đó, cần chú ý đúng mực sự “phòng

ngừa”, tránh việc chỉ “giải quyết hậu quả” mà không phòng ngừa, thích ứng. Thích

ứng là xu thế tất yếu trong vấn đề biến đổi khí hậu toàn cầu hiện nay, nhằm giảm

thiểu tác động của BĐKH lên cuộc sống con ngƣời (WB, 2008). [41]

Xuất pháp từ thực trạng này, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Đánh

giá tác động và khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu của cộng đồng tại xã

Hưng Hòa, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An”.

II. Mục tiêu đề tài

 Xác định đƣợc xu hƣớng của BĐKH thông qua những biến đổi của các hiện

tƣợng thời tiết khí hậu cũng nhƣ của thiên tai, các hiện tƣợng thời tiết cực đoan

trong vòng 15 năm qua, tại cấp quốc gia cũng nhƣ tại điểm nghiên cứu.

 Đánh giá đƣợc những thiệt hại và tổn thất có thể do BĐKH gây ra đối với

cộng đồng địa phƣơng tại điểm nghiên cứu; đồng thời xem xét những hệ lụy của các

thiệt hại này đến nỗ lực phát triển và giảm nghèo của địa phƣơng.

3

 Đề xuất đƣợc những giải pháp ứng phó với BĐKH trong điều kiện của địa

phƣơng.

III. Đối tƣợng nghiên cứu

Các biểu hiện và tác động của BĐKH; cuộc sống sinh hoạt và sản xuất của

ngƣời dân xã Hƣng Hòa, TP Vinh, Nghệ An.

IV. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi không gian: Xã Hƣng Hòa, Thành phố Vinh, Nghệ An

- Phạm vi thời gian: Luận văn đƣợc tiến hành từ tháng 04/2012 đến tháng

12/ 2012. Các số liệu đƣợc hồi cứu trong khoảng thời gian 15 năm trở lại đây

V. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

Đề tài góp phần hệ thống hóa các tƣ liệu về BĐKH, các tác động của BĐKH

và khả năng thích ứng của cộng đồng. Cung cấp các tƣ liệu khoa học và thực tiễn về

tác động của BĐKH và khả năng thích ứng của cộng đồng tại xã Hƣng Hòa, TP

Vinh, Nghệ An giúp cho các cơ quan chức năng cũng nhƣ ngƣời dân có những kế

hoạch, biện pháp thích ứng với BĐKH kịp thời, phù hợp và hiệu quả hơn.

VI. Kết cấu của luận văn

Luận văn có cấu trúc theo quy định gồm:

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt

Danh mục các bảng

Danh mục các hình vẽ, đồ thị

Mở đầu

Chƣơng 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu

Chƣơng 2: Địa điểm, thời gian, phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu

Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu

Kết luận và kiến nghị

Tài liệu tham khảo