(Luận văn thạc sĩ) Chính sách an ninh ­phòng thủ biển của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX (1802

1

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -----------------------------------------------------

ĐINH THỊ HẢI ĐƯỜNG

CHÍNH SÁCH AN NINH-PHÒNG THỦ BIỂN

CỦA NHÀ NGUYỄN Ở NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

(1802 - 1858)

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Hà Nội-2012

2

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

ĐINH THỊ HẢI ĐƯỜNG

CHÍNH SÁCH AN NINH-PHÒNG THỦ BIỂN

CỦA NHÀ NGUYỄN Ở NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

(1802 - 1858)

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 60 22 54

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Văn Quân

Hà Nội-2012

3

Lời cảm ơn

Bản luận văn được hoàn thành là kết quả của một quá trình

học tập và nghiên cứu lâu dài, nghiêm túc của học viên dưới sự chỉ

bảo, dìu dắt tận tình của các Thầy Cô Khoa Lịch sử, nhất là các

Thầy Cô thuộc Bộ môn Lịch sử Việt Nam Cổ-Trung đại. Bên cạnh

đó, sự quan tâm, ủng hộ, tạo điều kiện từ phía Ban lãnh đạo của

Viện Sử học và của Phòng Nghiên cứu Lịch sử Việt Nam Cổ￾Trung đại, cũng như của các nhà nghiên cứu bề trên và các bạn

đồng nghiệp trong Tổ chuyên môn đã giúp tôi có thể hoàn toàn tập

trung để hoàn thành luận văn. Luận văn được tham khảo nhiều

nguồn tư liệu cũng là nhờ sự chỉ dẫn, giúp đỡ và sự nhiệt tình của

cán bộ các thư viện, nhất là thư viện Viện Sử học và thư viện Khoa

Lịch sử. Đặc biệt, gia đình, bạn bè là những người luôn sát cánh,

động viên, giúp đỡ và truyền cho tôi động lực trong suốt quá trình

thực hiện luận văn. Nhân đây, cho tôi xin được gửi lời tri ân tới tất

cả những sự chỉ bảo, quan tâm, giúp đỡ đó!

Lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tôi xin được gửi đến

Thầy, PGS.TS.Vũ Văn Quân, người Thầy đã dìu dắt tôi trên bước

đường nghiên cứu khoa học và cũng là người Thầy hướng dẫn

khoa học của bản luận văn này. Từ Thầy, tôi không chỉ học hỏi

được những ý tưởng và phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu

khoa học lịch sử mà tôi còn nhận được sự quan tâm, động viên, chỉ

bảo và hướng dẫn tận tình của Thầy trong suốt quá trình hoàn

thành luận văn!

Học viên

Đinh Thị Hải Đường

4

Lời cam đoan

Tôi xin cam đoan luận văn Chính sách an ninh - phòng thủ biển

của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX là công trình nghiên cứu của

riêng tôi. Các số liệu, tư liệu được sử dụng trong luận văn là trung

thực. Nguồn tài liệu trích dẫn đều được chú thích rõ ràng, đảm bảo

tính khách quan của nguồn tư liệu và tôn trọng bản quyền tác giả.

Hà Nội, ngày 15 tháng 9 năm 2012

Tác giả luận văn

Đinh Thị Hải Đường

5

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

LỜI CẢM ƠN

LỜI CAM ĐOAN

MỞ ĐẦU 1

1. Lý do chọn đề tài 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 6

4. Nguồn tư liệu 9

5. Phương pháp nghiên cứu và mục đích, nhiệm vụ của luận

văn

11

6. Bố cục của luận văn 11

Chương 1: NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHÍNH

SÁCH AN NINH - PHÒNG THỦ BIỂN CỦA NHÀ NGUYỄN

13

1.1. Biển Việt Nam và vấn đề an ninh-phòng thủ biển đối với

an ninh và chủ quyền quốc gia

13

1.2. Vấn đề an ninh - phòng thủ biển trong chính sách quản lý

đất nước của các Nhà nước phong kiến Việt Nam trước

Nguyễn

15

1.3. Những thuận lợi và thách thức về an ninh - phòng thủ biển

đặt ra đối với nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX

23

1.3.1. Những thuận lợi 23

1.3.2. Những thách thức 24

1.4. Nhận thức của nhà Nguyễn về biển và yêu cầu đảm bảo an

ninh - phòng thủ biển

27

1.4.1. Nhận thức về biển 27

1.4.2. Nhận thức về yêu cầu đảm bảo an ninh - phòng thủ biển 29

1.5. Tiểu kết 34

6

Chương 2: THỦY QUÂN: LỰC LƯỢNG CHUYÊN TRÁCH

AN NINH - PHÒNG THỦ BIỂN CỦA NHÀ NGUYỄN

36

2.1. Những điều kiện thuận lợi để nhà Nguyễn xây dựng lực

lượng thủy quân mạnh

39

2.2. Các biện pháp xây dựng lực lượng thủy quân mạnh, chuyên

trách an ninh - phòng thủ biển

42

2.2.1. Lực lượng thủy quân chuyên trách an ninh - phòng thủ biển của

nhà Nguyễn

42

2.2.2. Xây dựng lực lượng thủy quân đông về số lượng 44

2.2.3. Xây dựng lực lượng thủy quân tinh nhuệ trong chiến đấu 51

2.3. Tiểu kết 77

Chương 3: CÁC BIỆN PHÁP AN NINH - PHÒNG THỦ

VÙNG DUYÊN HẢI

79

3.1. Vai trò của an ninh - phòng thủ vùng duyên hải đối với nền độc

lập và an ninh quốc gia

79

3.2. Xây dựng và tu sửa các công trình phòng thủ cửa biển 82

3.3. Xây dựng lực lượng bố phòng cửa biển 92

3.3.1. Quan chế và sự trang bị vũ khí của lực lượng bố phòng cửa

biển

92

3.3.2. Nhiệm vụ của các lực lượng bố phòng cửa biển 95

3.4. Tăng cường phòng bị đối với người Tây dương trước nguy cơ

xâm lược (1847-1858)

115

3.5. Tế lễ ở các cửa biển - biện pháp an ninh đường biển về mặt tâm

linh

122

3.6. Khơi thông cửa biển, đo đạc, vẽ bản đồ vùng cửa biển và

ghi chép hướng dẫn đường biển

123

3.6.1. Đo đạc, vẽ bản đồ vùng cửa biển và ghi chép hướng dẫn đường

biển

123

3.6.2. Khơi thông cửa biển 126

3.6.3. Khai hoang vùng duyên hải 128

7

3.7. Tiểu kết 129

Chương 4: CÁC BIỆN PHÁP AN NINH - PHÒNG THỦ

VÙNG BIỂN - ĐẢO

131

4.1. Hải cương dưới triều Nguyễn và vai trò của an ninh - phòng

thủ vùng biển - đảo đối với an ninh và nền độc lập quốc gia

131

4.2. Khẳng định và thực thi chủ quyền trên các đảo và quần

đảo

135

4.2.1. Xây dựng các cơ sở bố phòng 135

4.2.2. Khẳng định và thực thi chủ quyền trên hai quần đảo

Hoàng Sa và Trường Sa

136

4.3. Xây dựng các lực lượng tuần tra, canh phòng biển đảo 139

4.3.1. Lực lượng Tấn thủ, binh đồn trên các đảo 139

4.3.2. Tăng cường lực lượng thủy quân tuần tra mặt biển 140

4.3.3. Sử dụng lực lượng khai thác nguồn lợi biển 144

4.4. Kiểm soát các hoạt động khai thác nguồn lợi biển 146

4.4.1. Kiểm soát hoạt động thông thương, vận tải đường biển 146

4.4.2. Kiểm soát hoạt động khai thác nguồn lợi sinh vật biển 162

4.5. Tiêu diệt giặc biển 165

4.5.1. Địa bàn hoạt động chủ yếu của giặc biển 165

4.5.2. Thời gian hoạt động của giặc biển 169

4.5.3. Lực lượng tuần tra và các thủ tục tuần tra trên biển 170

4.5.4. Các biện pháp tiêu diệt giặc biển 174

4.6. Tiểu kết 177

KẾT LUẬN 178

TÀI LIỆU THAM KHẢO 182

PHỤ LỤC

8

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam là quốc gia thuộc bán đảo Đông Dương, nằm trên trục giao lưu Bắc

- Nam, Đông - Tây và là một điểm trung chuyển từ lục địa ra đại dương. Vị trí địa

chiến lược đó đã tác động mạnh mẽ đến lịch sử dân tộc, đặt ra nhiều cơ hội và thách

thức cho sự phát triển của quốc gia, nhất là thách thức về chủ quyền biển đảo.

Trải suốt chiều dài lịch sử, mọi hoạt động của đời sống đất nước, về chính trị,

an ninh - quốc phòng, kinh tế, văn hoá - xã hội, đều chịu sự chi phối của biển ở mức

độ nhất định. Trong khi đó, chính sách của Nhà nước đối với biển là một yếu tố

quyết định trực tiếp sự phát triển các mặt nói trên và là một bộ phận quan trọng

trong chiến lược bảo vệ, phát triển đất nước.

Theo dòng chảy thời gian, quá khứ không trở lại nhưng sự phát triển của hiện

tại và tương lai lại được nuôi mầm từ quá khứ, từ những kinh nghiệm trong quá

khứ. Chính sách đối với biển của Nhà nước Việt Nam đương đại đang cần những

bài học kinh nghiệm đó. Đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu các chính sách đối với biển

của Nhà nước phong kiến Việt Nam trong lịch sử đang là yêu cầu đặt ra cho thực

tiễn phát triển đất nước. Trọng trách được đặt trên vai các nhà nghiên cứu và những

nhà hoạch định chính sách. Tuy nhiên, điều đó không đồng nghĩa với việc chỉ khi

thực tiễn yêu cầu, khoa học mới thực hiện trọng trách của mình mà yêu cầu của

thực tiễn chỉ giúp cho sự nghiên cứu được tập trung và có động lực hơn.

Trong lịch sử dân tộc, triều Nguyễn là triều đại cuối cùng của chế độ phong kiến

Việt Nam và sở hữu một lãnh hải thống nhất, rộng lớn, nhất là dưới triều Minh Mạng.

Đây cũng là triều đại mà sự thành lập của vương triều được gắn bó chặt chẽ với biển.

Đặc điểm này chi phối lớn đến sự nhận thức cũng như việc ban hành chính sách của

các vị vua đầu triều đối với các vấn đề về biển, trong đó an ninh - phòng thủ biển là

một trọng điểm.

Năm 1802, khi Nguyễn Ánh lên ngôi cũng là lúc lần đầu tiên trong lịch sử dân

tộc, một dải lãnh thổ rộng lớn như ngày nay được hoàn toàn thống nhất. Cùng với sự

thống nhất về mặt lãnh thổ là sự khẳng định chủ quyền của triều Nguyễn trên một

vùng biển rộng lớn. Đặc biệt, năm 1835, khi vua Minh Mạng đặt Trấn Tây Thành

trên đất Cao Miên thì quyền của nhà Nguyễn trên vùng lãnh hải càng được mở rộng.

Là vương triều đầu tiên sở hữu vùng biển rộng lớn, thống nhất, các vị vua đầu triều

9

nhận thức ra sao về tầm mức quan trọng của việc bảo vệ biển đảo và đã có những

chính sách như thế nào trong việc khẳng định chủ quyền cũng như trong vấn đề bảo

đảm an ninh, phòng thủ biển. Hơn thế nữa, những chính sách của các vị vua đầu triều

không chỉ có ý nghĩa khai mở mà nếu được thực hiện tốt sẽ là nền tảng vững chắc,

tạo đà thuận lợi cho công cuộc bảo vệ an ninh, quốc phòng của các triều vua tiếp

theo.

Với những lý do trên, tôi quyết định chọn vấn đề: Chính sách an ninh - phòng

thủ biển của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX (1802 - 1858) làm đề tài nghiên cứu

của luận văn. Đề tài là sự tiếp tục hướng nghiên cứu về biển mà tôi đã bước đầu thực

hiện trong khóa luận tốt nghiệp đại học (niên khóa 2003 - 2007) và cũng là khởi điểm

để mở rộng, phát triển trong định hướng nghiên cứu khoa học lâu dài của mình. Đề

tài mới chỉ là những tìm hiểu bước đầu nên không tránh khỏi nhiều thiếu sót!

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Do những yêu cầu khách quan về chính trị, quân sự và kinh tế của đất nước,

trong thời gian gần đây, mảng đề tài về biển trên các lĩnh vực an ninh, chủ quyền và

khai thác nguồn lợi đã nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu song vẫn

còn là một khoảng trống khá lớn. An ninh - phòng thủ biển vốn là một vấn đề lịch sử

quan trọng, liên quan chặt chẽ đến tình hình chiến sự nửa cuối những năm 50 của thế

kỷ XIX và làm thay đổi cả lịch sử dân tộc, cũng chưa được quan tâm đúng mức, chưa

được đặt thành chuyên khảo, chỉ mới dừng ở mức độ những nghiên cứu nằm trong

tổng thể chung của chính sách quốc phòng triều Tự Đức. Do đó, chính sách an ninh -

phòng thủ biển của triều Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX vẫn còn là khoảng trống cần

được nghiên cứu.

Tuy có những hạn chế đó, chính sách an ninh - phòng thủ biển dưới triều

Nguyễn đã ít nhiều được nhắc đến trong những nghiên cứu trên các khía cạnh của

chính sách mà chưa phải là những nghiên cứu tổng thể. Ở các nghiên cứu này, dày

dặn nhất vẫn là những chuyên khảo về vấn đề khẳng định, thực thi và bảo vệ vững

chắc chủ quyền của các nhà nước phong kiến Việt Nam, trong đó có triều Nguyễn,

trên các vùng quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa giữa biển Đông.

Giữa thập niên 70 của thế kỷ XX, Tập san Sử - Địa (số 29, Sài Gòn, 1975) đã

xuất bản số Đặc khảo về Hoàng Sa và Trường Sa (352 trang) với nhiều bài nghiên

cứu về sự khẳng định và thực thi chủ quyền của Việt Nam trên hai vùng quần đảo

10

Hoàng Sa và Trường Sa. Những nghiên cứu về mảng đề tài này tiếp tục được làm dày

thêm trong những thập niên gần đây với sự đóng góp của rất nhiều học giả trong và

ngoài nước, trên nhiều lĩnh vực khác nhau như lịch sử, pháp luật, chính trị, kinh tế,...

Tiếp cận từ góc độ lịch sử, các tác giả như Hoàng Xuân Hãn, Lãng Hồ, Nguyễn

Quang Ngọc, Nguyễn Nhã, Nguyễn Đình Đầu,... đã giành nhiều tâm huyết cho mảng

đề tài này. Bài viết của Hoàng Xuân Hãn về Quần đảo Hoàng Sa (1975), của Lãng

Hồ về Hoàng Sa và Trường Sa, lãnh thổ Việt Nam (1975) đăng trên Tập san Sử - Địa

số 29 cùng một số bài viết của các tác giả khác là những trang viết giá trị trong thập

niên 70 của thế kỷ XX này về vấn đề chủ quyền của Việt Nam trên các vùng quần

đảo giữa biển Đông.

Cũng trong mảng đề tài đó, tác giả Nguyễn Quang Ngọc với những nghiên cứu

của mình, từ đề tài Lịch sử chủ quyền của Việt Nam ở Hoàng Sa và Trường Sa

1 đến

các bài viết trên các tạp chí chuyên ngành, các cuộc hội thảo trong nước và quốc tế,

đã tập trung đi sâu khảo tả nhiều nguồn tư liệu về chủ quyền của Việt Nam trên các

vùng quần đảo giữa biển Đông qua các pho sách cổ (thư tịch cổ Việt Nam, thư tịch

cổ Trung Quốc, tư liệu phương Tây) và qua nguồn tài liệu thực địa tại Lý Sơn -

Quảng Ngãi, nhất là nguồn tư liệu từ thế kỷ XIX trở về trước (trước khi xảy ra tranh

chấp, tranh biện về quần đảo Hoàng Sa). Qua những nghiên cứu đó, tác giả đã đưa

ra những chứng cứ lịch sử khách quan và xác thực về lịch sử chủ quyền của Việt

Nam đối với các vùng quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Trong các bài viết đó,

không chỉ các hoạt động khẳng định và thực thi chủ quyền của nhà Nguyễn ở nửa

đầu thế kỷ XIX, nhất là triều vua Gia Long và Minh Mạng, được tác giả làm nổi bật

mà việc bảo vệ chủ quyền của các Nhà nước phong kiến Việt Nam trước Nguyễn

cũng được tác giả đi sâu khảo tả. Đó là những bài viết về Bảo vệ chủ quyền trên biển

Đông - Một hoạt động nổi bật của vương triều Tây Sơn (1999), Vua Lý Anh Tông

chiến lược biển và hành dinh trại Yên Hưng (2011) hay Đội Hoàng Sa: Cách thức

thực thi chủ quyền độc đáo của Việt Nam trên các vùng quần đảo giữa Biển Đông

trong các thế kỷ XVII, XVIII và đầu XIX2

(2012),... Đó cũng là những nghiên cứu quý

1 Đề tài do GS. Nguyễn Quang Ngọc làm chủ nhiệm, được bắt đầu triển khai từ năm 1993.

2 Bài viết đã được in bằng tiếng Anh trong Tạp chí Khoa học Xã hội của Viện Khoa học Xã hội

Việt Nam: The Sovereignty of Vietnam over Paracel and Spratly Archipelagos in the 17th 1818 and

11

giá mà luận văn kế thừa khi tìm hiểu về các biện pháp khẳng định và thực thi chủ

quyền của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX trên các vùng quần đảo giữa biển

Đông, cũng như khi tìm hiểu khái quát về vấn đề an ninh - phòng thủ biển trong

chính sách quản lý đất nước của các Nhà nước phong kiến Việt Nam trước Nguyễn.

Bên cạnh những đóng góp của các nhà nghiên cứu nói trên, các tác giả như

Nguyễn Nhã, Nguyễn Đình Đầu cũng đã đặt nhiều mối quan tâm của mình vào mảng

đề tài này. Trong những nghiên cứu của tác giả Nguyễn Nhã như luận án Tiến sĩ Quá

trình xác lập chủ quyền của Việt Nam tại quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa (2002),

bài viết về Việc thực thi chủ quyền tại Hoàng Sa, Trường Sa dưới triều Nguyễn

(2008), Sự thành lập và hoạt động của đội Hoàng Sa từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX

(2008)

1

,... các hoạt động thực thi chủ quyền của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX

được tác giả khảo tả từ nhiều nguồn tư liệu cũng là những trang tài liệu được luận văn

tham khảo.

Điều đáng chú ý là ở mảng đề tài này, bên cạnh những chuyên khảo lịch sử,

những nghiên cứu về chủ quyền đối với hai vùng quần đảo này đã thu hút được sự

quan tâm của các nhà nghiên cứu trên nhiều lĩnh vực khác như địa lý, pháp luật,

chính trị, kinh tế,... Trong đó có những bài viết dựa trên những cứ liệu lịch sử dưới

góc nhìn của luật học để đưa ra những lập luận vững chắc về vấn đề chủ quyền của

Việt Nam trên các quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Tác phẩm Chủ quyền trên hai

quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa (bản dịch xuất bản năm 1998) của Monique

Chemillier - Gendreau, dựa trên phương diện luật pháp quốc tế đã phân tích những

lập luận của các bên liên quan đến cuộc tranh chấp hai quần đảo Hoàng Sa và

Trường Sa và quá trình thực thi chủ quyền lâu dài của Nhà nước Việt Nam trong

lịch sử trên hai vùng quần đảo này qua những dẫn chứng lịch sử xác thực. Đó còn là

bài viết Chủ quyền trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa: Thử phân tích lập

luận của Việt Nam và Trung Quốc của Từ Đặng Minh Thu, in trong tác phẩm

Hoàng Sa, Trường Sa là của Việt Nam (2008) hay như Nhà nước Việt Nam đã từ lâu

và liên tục thực hiện chủ quyền của mình đối với quần đảo Hoàng Sa và quần đảo

Trường Sa (2012) của tác giả Nguyễn Bá Diễn,... Từ khía cạnh luật pháp, các tác giả

19th Centuries: Documentations and Historical Truth (2012) in Journal of Vietnam Social Sciences,

No.1 (147), p.1-9.

1 Các bài viết này đều in trong tác phẩm Hoàng Sa, Trường Sa là của Việt Nam (2008) [49].

12

đã dựa trên những chứng cứ lịch sử để minh chứng cho quá trình thực hiện chủ quyền

lâu dài và liên tục của Nhà nước Việt Nam đối với các vùng quần đảo giữa biển

Đông. Chính vì vậy, những nghiên cứu trên các lĩnh vực đó đã đưa ra những cách tiếp

cận và những góc nhìn mới, bên cạnh góc nhìn theo chiều cạnh nghiên cứu lịch sử,

giúp cho việc tìm hiểu của luận văn về những hoạt động thực thi chủ quyền của nhà

Nguyễn trên hai vùng quần đảo này được sâu sắc và đa diện hơn .

Cũng trong thời gian gần đây, nhiều cuộc Hội thảo khoa học lớn về vương

triều Nguyễn, về các vấn đề biển đảo được tổ chức nhằm đưa ra cái nhìn khách

quan, khoa học và công bằng hơn đối với vương triều, giúp nhận thức đầy đủ hơn

về các vấn đề biển đảo của Việt Nam như: Hội thảo về Chúa Nguyễn và Vương

triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX tại Thanh Hóa

(2008),... Từ những cuộc Hội thảo đó, nhiều tác phẩm sách được xuất bản và nhiều

số chuyên đề của nhiều tạp chí được phát hành như Triều Nguyễn và lịch sử của

chúng ta (2008) của Tạp chí Xưa & Nay; Số chuyên đề về biển, đảo Việt Nam

(2009) của Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển của Sở Khoa học và Công nghệ Thừa

Thiên Huế. Những công trình này giúp đề tài có cái nhìn sâu sắc, toàn diện hơn về

triều Nguyễn cũng như về biển đảo để đưa ra những đánh giá khách quan và khoa

học.

Tiếp cận gần hơn với đề tài, một số bài viết trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử,

Tạp chí Lịch sử quân sự, Tạp chí Xưa & Nay như Khoa học quân sự triều Minh

Mạng trước ảnh hưởng của phương Tây của tác giả Phạm Ái Phương (1988), Chính

sách bảo vệ vùng biển Đông Bắc Việt Nam của vua Gia Long và Minh Mạng của

Nguyễn Thị Phương Chi, Trần Thị Hữu Hạnh (2011), Hệ thống phòng thủ Đà Nẵng

dưới triều Nguyễn (2004) của tác giả Lưu Trang hay Lưu Thị Toán với Kinh đô Huế

với tuyến phòng thủ từ xa (2007) và Phòng thủ cửa biển Thuận An dưới triều

Nguyễn (2010),... đã khảo tả phần nào những khía cạnh nhỏ của vấn đề.

Những chuyên khảo về triều Nguyễn như Việt Nam thế kỷ XIX (1802-1884)

của Nguyễn Phan Quang (2002), Hệ thống phòng thủ miền Trung dưới triều Nguyễn

của Đỗ Bang (2011) cũng là những tài liệu tham khảo chủ yếu của luận văn khi

khảo tả về chính sách an ninh - phòng thủ biển thời kỳ này. Trong đó, hệ thống công

trình phòng thủ biển miền Trung dưới triều Nguyễn, nhất là vùng biển kinh đô Huế

đã được khảo tả khá công phu trong Hệ thống phòng thủ miền Trung dưới triều

13

Nguyễn. Sự khảo cứu các nguồn thư tịch cổ triều Nguyễn kết hợp với những kết quả

khảo sát thực địa cảng biển, một số đảo, bán đảo ven biển ở miền Trung đã giúp tác

giả có cái nhìn logic và những đánh giá sát thực về hệ thống các công trình phòng

thủ này. Đó cũng là những kết quả nghiên cứu được luận văn kế thừa. Các công

trình phòng thủ biển cũng được đặt trong cái nhìn chung về hệ thống phòng thủ

miền Trung dưới triều Nguyễn. Tuy nhiên, chính sách phòng thủ biển thế kỷ XIX

mới chỉ được đặt trong cái nhìn tổng thể chung về hệ thống phòng thủ của nhà

Nguyễn theo lát cắt một vùng địa lý (các tỉnh miền Trung).

Một số tác phẩm như Quân thuỷ trong lịch sử chống ngoại xâm của nhóm tác giả

Nguyễn Việt, Vũ Minh Giang, Nguyễn Mạnh Hùng (1983); Biển với người Việt cổ do

Trần Quốc Vượng và Cao Xuân Phổ chủ biên (1996) cũng được luận văn sử dụng như

những tài liệu tham khảo chính. Đó là vì chính sách an ninh - phòng thủ biển của triều

Nguyễn dù chưa được nghiên cứu một cách trực tiếp nhưng các tác phẩm đã cung cấp

nhiều tư liệu về tình hình an ninh, quốc phòng biển của các Nhà nước phong kiến Việt

Nam trước triều Nguyễn, giúp luận văn có cái nhìn xuyên suốt và toàn diện khi đánh

giá chính sách an ninh-phòng thủ biển của nhà Nguyễn trong lịch sử.

Bên cạnh các học giả trong nước, nhiều học giả nước ngoài tuy chưa đặt hoàn

toàn mối quan tâm vào việc đánh giá nền an ninh - quốc phòng biển của nhà

Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX song một vài khía cạnh nhỏ lẻ được các tác giả đề

cập cũng là những nguồn tư liệu giúp cho việc nhìn nhận vấn đề của luận văn được

đa diện hơn. Đó là những bài nghiên cứu về tàu thuyền, phương tiện thực hiện chính

sách an ninh - phòng thủ biển dưới triều Nguyễn, như Ships and Shipbuilding in the

Mekong Delta, c.1750-1840 của tác giả Litana, in trong Water Frontier: Commerce

and the Chinese in the Lower Mekong Region, 1750-1880, (2004), hay những bài

viết về sự ảnh hưởng của kỹ thuật phương Tây trong hoạt động quân sự của nhà

Nguyễn với The Transfers of Western Military Technology to Vietnam in the Late

Eighteenth and Early Nineteenth Centuries: The case of the Nguyễn (2003) của học

giả Frédéric Mantienne đăng trên Journal of Southest Asia Studies.

Như vậy, cho đến nay, tuy chưa có chuyên khảo về biển cũng như về chính

sách an ninh - phòng thủ biển của triều Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX nhưng những

công trình trên đã cung cấp nhiều tư liệu quý để luận văn có thể góp phần làm sáng

14

tỏ về Chính sách an ninh - phòng thủ biển của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX

(1802-1858).

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

* Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là chính sách an ninh-phòng thủ biển của

nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX (1802-1858). Sau khi tổng hợp tư liệu từ các

nguồn thư tịch cổ dưới triều Nguyễn về vấn đề an ninh, phòng thủ biển thời kỳ này

như trong Châu bản triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, Khâm Định Đại Nam hội điển

sự lệ, Hoàng Việt luật lệ,... và có một cái nhìn tổng quát về chính sách của nhà

Nguyễn cũng như các mục tiêu của chính sách trong việc đảm bảo an ninh, phòng

thủ biển, luận văn đã đưa những nội dung cốt lõi nhất đó vào trong cách hiểu của

luận văn về khái niệm “chính sách an ninh - phòng thủ biển” của nhà Nguyễn ở nửa

đầu thế kỷ XIX như một sự định hướng và xác định phạm vi nghiên cứu cho luận

văn khi triển khai các nội dung nghiên cứu theo một mạch thống nhất trong các

chương của luận văn.

Vì vậy, khái niệm “chính sách” của nhà Nguyễn ở đây được hiểu là những quy

định, luật định thể hiện chủ trương, đường lối của triều đình Nguyễn trong vấn đề

đảm bảo an ninh, phòng thủ biển cùng những hoạt động chỉ đạo cụ thể việc thực thi

những chủ trương, đường lối đó trên thực tế. Những quy định, luật định này được

thể hiện trong bộ luật, Chiếu, Chỉ, Sắc, Dụ do vua ban, trong tấu chương, biểu

chương của quan lại đã được bút son của vua ngự duyệt.

Về khái niệm “an ninh biển”, “phòng thủ biển”, hiểu một cách chung chung,

chính sách “an ninh biển” là những chính sách nhằm đảm bảo và duy trì sự yên ổn,

an toàn đường biển, giảm thiểu những thiệt hại về người và của do các vấn nạn tự

nhiên và con người gây ra trên biển, đảo và duyên hải. Còn chính sách “phòng thủ

biển” là những chính sách phòng ngừa, ngăn chặn nguy cơ đe dọa, xâm phạm bất

hợp pháp của các thế lực trong và ngoài nước đối với an ninh, chủ quyền biển đảo,

cũng là an ninh, chủ quyền quốc gia.

Trên thực tế, “an ninh” và “phòng thủ” có mối quan hệ tương hỗ chặt chẽ với

nhau. Đảm bảo tốt vấn đề an ninh sẽ là một biện pháp phòng thủ mạnh, ngược lại,

phòng thủ hiệu quả đảm bảo sự yên ổn cho an ninh. Dưới triều Nguyễn, thật khó để

phân biệt rạch ròi giữa “an ninh” và “phòng thủ” cả trong chính sách lẫn thực tế

15

thực hiện chính sách. Tính không rạch ròi đó càng rõ nét ở vùng biên giới và vùng

biển đảo. Do đó, an ninh, phòng thủ biển phải được hiểu trong một chỉnh thể của

khái niệm “an ninh - phòng thủ biển”.

Vì vậy, tựu chung lại, có thể hiểu, chính sách “an ninh-phòng thủ biển” của

nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX là những chính sách của Nhà nước nhằm đảm

bảo sự yên ổn đường biển trước những nguy cơ đe dọa từ tự nhiên, như các biện

pháp khơi thông cửa biển, đo đạc, vẽ bản đồ vùng cửa biển, tế lễ tại các cửa biển,

ghi chép hướng dẫn đường biển,... Đó còn là những biện pháp của nhà Nguyễn

nhằm đảm bảo sự an toàn, yên ổn trên biển trước những vấn nạn do con người gây

ra như chống cướp biển, chống buôn lậu,...; là biện pháp ngăn chặn và đối phó trước

những nguy cơ và hoạt động xâm phạm chủ quyền biển đảo, xâm lược chủ quyền

quốc gia từ phía biển. Một cách khái quát, đó chính là những biện pháp của nhà

Nguyễn nhằm duy trì, bảo vệ sự an toàn, yên ổn trên biển, khẳng định, thực thi và

bảo vệ chủ quyền biển đảo, chủ quyền đất nước.

* Phạm vi nghiên cứu

- Về không gian

Trong luật pháp quốc tế hiện hành, biển, đảo, không phận trên biển là những

bộ phận quan trọng tạo thành không gian lãnh hải của một quốc gia. Tuy nhiên,

trong điều kiện khoa học kỹ thuật của thế giới cũng như Việt Nam ở nửa đầu thế kỷ

XIX, khả năng chinh phục không phận của con người còn hạn chế, những mối nguy

hại về an ninh-quốc phòng biển chưa thực sự diễn ra từ không phận trên biển.

Vùng duyên hải là vùng đệm chuyển tiếp giữa biển và đất liền, là bộ phận của

đất liền song lại chịu sự tác động sâu sắc của các yếu tố biển như nước biển, gió biển,

sóng biển. Chỉ những quốc gia có biển mới có duyên hải và duyên hải có ý nghĩa

quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh-phòng thủ của đất liền từ phía biển.

Vì vậy, phạm vi không gian tìm hiểu của chính sách an ninh-phòng thủ biển ở

nửa đầu thế kỷ XIX là tìm hiểu chính sách an ninh-phòng thủ của nhà Nguyễn trên biển

- đảo và vùng duyên hải; không phận trên biển không nằm trong phạm trù nghiên cứu.

- Về thời gian

Luận văn tìm hiểu chính sách an ninh - phòng thủ biển trong giai đoạn 1802-

1858, từ thời điểm xác lập quyền thống trị của nhà Nguyễn trên toàn bộ lãnh thổ Việt

Nam (1802) đến năm thực dân Pháp bắt đầu xâm lược nước ta, cũng là mốc thời gian