(Luận văn thạc sĩ) Các thiết chế quản lý đô thị Thăng Long thế kỷ XVI XVIII

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN NGỌC PHÚC

CÁC THIẾT CHẾ QUẢN LÝ

ĐÔ THỊ THĂNG LONG THẾ KỶ XVI - XVIII

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

Hà Nội, 2007

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN NGỌC PHÚC

CÁC THIẾT CHẾ QUẢN LÝ

ĐÔ THỊ THĂNG LONG THẾ KỶ XVI - XVIII

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 602254

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS VŨ VĂN QUÂN

Hà Nội, 2007

BẢNG CÁC TỪ VIẾT TẮT

CM Khâm định Việt sử thông giám cương mục

ĐVTS Đại Việt thông sử

LT Lịch triều hiến chương loại chí

LTCL Lê triều chiếu lịnh thiện chính

LQKS Lê quý kỷ sự

LTTK Lịch triều tạp kỷ

Nxb Nhà xuất bản

TB Đại Việt sử ký tục biên

TT Đại Việt sử ký toàn thư

Tr. Trang

1

MỤC LỤC

Trang

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài 4

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 5

3. Mục đích nghiên cứu 8

4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 8

5. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 9

6. Đóng góp của luận văn 12

7. Bố cục luận văn 12

Chương 1 CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUẢN LÝ ĐÔ THỊ

THĂNG LONG THẾ KỶ XVI - XVIII 14

1.1 Các tác động tự nhiên 14

1.1.1 Đặc điểm địa chất, địa hình 14

1.1.2 Đặc điểm khí hậu, thuỷ văn 14

1.2 Các tác động chính trị 16

1.2.1 Thăng Long với vai trò trung tâm chính trị - hành chính

đất nước 16

1.2.2 Những biến động chính trị 17

1.3 Các tác động kinh tế - xã hội 20

1.3.1 Sự hưng khởi của nền kinh tế hàng hoá và đô thị 20

1.3.2 Tác động xã hội 25

Tiểu kết 28

Chương 2 CÁC THIẾT CHẾ QUẢN LÝ ĐÔ THỊ THĂNG LONG THẾ

KỶ XVI - XVIII 30

2.1 Thành Thăng Long thế kỷ XVI - XVIII 30

2.1.1 Hệ thống thành luỹ 30

2.1.2 Khu vực chính trị - hành chính 32

2.1.3 Khu vực kinh tế - dân gian 35

2.2 Tổ chức bộ máy quản lý đô thị 40

2.2.1 Cơ cấu đơn vị hành chính và tổ chức bộ máy quan lại 40

2

- Cơ cấu tổ chức đơn vị hành chính các cấp 40

- Nguyên tắc tổ chức; nhiệm vụ, chức trách của bộ máy

quản lý hành chính các cấp 42

2.2.2 Đào tạo, tuyển chọn, bổ dụng và các cơ chế kiểm soát, tổ

chức quản lý hành chính 52

- Đào tạo, tuyển chọn và bổ dụng 52

- Cơ chế vận hành, giám sát các hoạt động của bộ máy hành

chính các cấp 55

2.3 Các cơ chế tự trị - tự quản trong hoạt động quản lý đô thị 58

Tiểu kết 67

Chương 3 HOẠT ĐỘNG QUẢN LÝ THĂNG LONG THẾ KỶ XVI -

XVIII 69

3.1 Quản lý dân cư 69

3.1.1 Các biện pháp hành chính quản lý dân cư 69

3.1.2 Quan lại, Nho sĩ, binh lính 70

3.1.3 Thợ thủ công - thương nhân, nông dân 77

3.1.4 Các đối tượng dân cư khác 80

3.2 Quản lý các hoạt động kinh tế 84

3.2.1 Quản lý thủ công nghiệp 85

3.2.2 Quản lý thương nghiệp 87

3.2.3 Quản lý các hoạt động ngoại thương 91

3.2.4 Quản lý nông nghiệp 94

3.3 Quản lý an ninh trật tự đô thị 96

3.4 Quản lý tài nguyên, môi trường 101

3.4.1 Quản lý đất đai 101

3.4.2 Quản lý sông, hồ, đầm và hệ thống đê điều 103

3.5 Quản lý một số lĩnh vực khác 106

3.5.1 Một số chính sách quản lý giáo dục, khoa cử 106

3.5.2 Quản lý phong tục, nếp sống 109

Tiểu kết 112

KẾT LUẬN 115

3

TÀI LIỆU THAM KHẢO 118

PHỤ LỤC

- Phụ lục 1: Biên niên sự kiện Thăng Long thế kỷ XVI - XVIII

- Phụ lục 2: Nội dung các lệnh dụ về tổ chức và hoạt động quản lý

Thăng Long trong "Lê triều chiếu lịnh thiện chính"

- Phụ lục 3: Một số quy định đối với Thăng Long trong "Quốc triều

hình luật"

- Phụ lục 4: Một số quy định trong "Lê triều hội điển"

- Phụ lục 5: Văn bia

- Phụ lục 6: Tư liệu phương Tây về Thăng Long - Kẻ Chợ (trích dịch)

- Phụ lục 7: Bản đồ Thăng Long thời Lê-Trịnh, một số hình ảnh Hà Nội cổ

4

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1 Trong công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nƣớc hiện nay, quá

trình đô thị hoá cũng diễn ra ngày càng mạnh mẽ, đô thị đang ngày càng khẳng định

vai trò chủ đạo đối với khu vực nông thôn và toàn xã hội nói chung. Vấn đề quản lý

và phát triển đô thị do đó đang đặt ra những yêu cầu bức thiết, đòi hỏi sự đầu tƣ trên

nhiều phƣơng diện, từ nguồn vốn vật chất, nguồn nhân lực, trình độ, kinh nghiệm tổ

chức và quản lý... Vì vậy, đô thị và lĩnh vực quản lý đô thị trở thành đối tƣợng quan

tâm nghiên cứu của nhiều ngành khoa học, theo nhiều hƣớng tiếp cận.

1.2 Lịch sử hình thành và phát triển đô thị Việt Nam đã trải qua nhiều giai

đoạn khác nhau, mỗi giai đoạn, theo sự vận động của quá trình kinh tế - xã hội, đô

thị Việt Nam có đặc điểm, tính chất và đặc thù riêng. Thời Bắc thuộc, hình thành

một số đô thị - lỵ sở cai trị của chính quyền đô hộ (Luy Lâu, Tống Bình), cảng thị -

nơi diễn ra các hoạt động trao đổi buôn bán trong và ngoài nƣớc (Lạch Trƣờng,

Chiêm Cảng). Thời Trung đại, các vƣơng triều phong kiến độc lập đều chú ý xây

dựng kinh đô trở thành trung tâm quyền lực, do vậy, loại hình đô thị chính trị -

hành chính có điều kiện phát triển (Hoa Lƣ, Thăng Long, Tây Đô).

Nhìn một cách tổng quát, đến trƣớc thời cận đại, đô thị Việt Nam mang đặc

trƣng của loại hình đô thị phƣơng Đông truyền thống, đó là sự kết hợp của hai yếu

tố đô (trung tâm, lỵ sở hành chính quan liêu) và thị (tụ điểm kinh tế, nơi tập trung

các hoạt động sản xuất, trao đổi hàng hoá). Tuy nhiên, dƣới tác động của nhiều

nhân tố khác nhau, trong suốt quá trình tồn tại, có đô thị nổi bật hơn về chức năng

hành chính (Cổ Loa, Phú Xuân), ngƣợc lại, có đô thị chủ yếu giữ vị trí trung tâm

kinh tế (Phố Hiến, Hội An).

1.3 Trƣờng hợp điển hình, hội tụ đầy đủ cả hai yếu tố đô - thị là Thăng Long

- Hà Nội. Hơn 9 thế kỷ kể từ thời điểm định đô năm 1010, gần nhƣ liên tục, Thăng

Long luôn giữ đƣợc sự phát triển cân đối, vừa đảm trách vai trò của một trung tâm

chính trị - hành chính, vừa là trung tâm kinh tế hàng đầu của đất nƣớc, trở thành đô

thị tiêu biểu suốt thời kỳ trung đại. Xuyên suốt quá trình tồn tại và phát triển của

đô thị này, mỗi giai đoạn lịch sử, quản lý đô thị Thăng Long, trong đó có việc tổ

5

chức và vận hành bộ máy quản lý hành chính, các lĩnh vực quản lý đô thị (quản lý

dân cƣ, văn hoá, tài nguyên...) có thể xem nhƣ một đại diện, phản ánh hiệu quả

quản lý đô thị, quản lý đất nƣớc đƣơng thời.

1.4 Khác với thời Lý, Trần, Lê Sơ, trải ba thế kỷ XVI, XVII, XVIII dƣới thời

Mạc và Lê Trung hƣng là thời kỳ diễn ra nhiều biến động về chính trị - xã hội của

đất nƣớc: các cuộc nội chiến, xung đột phe phái giữa các tập đoàn phong kiến Bắc

triều - Nam triều, Đàng Trong - Đàng Ngoài, thể chế quyền lực “lƣỡng đầu chế” thời

Lê - Trịnh (tồn tại song song hai hệ thống chính quyền tại Thăng Long: triều đình

vua Lê và hệ thống Ngũ phủ phủ liêu của chúa Trịnh), sự lan rộng về địa bàn và quy

mô của các phong trào khởi nghĩa nông dân... tác động không nhỏ tới đời sống kinh

tế - xã hội. Thăng Long với vai trò trung tâm chính trị - hành chính đất nƣớc là địa

phƣơng chịu tác động mạnh mẽ và thƣờng xuyên từ những biến động này.

Bên cạnh đó, giai đoạn thế kỷ XVI - XVIII, cả trên bình diện trong nƣớc và

quốc tế đều diễn ra những chuyển biến thuận lợi, tạo đà cho quá trình phát triển

phồn thịnh của nền kinh tế hàng hoá và sự hƣng khởi của đô thị Thăng Long - Kẻ

Chợ. Sự hƣng khởi này đƣợc biểu hiện trên nhiều phƣơng diện: hoạt động kinh tế

nhộn nhịp, cơ cấu, số lƣợng dân cƣ, quy hoạch đô thị, đời sống sinh hoạt văn hoá

đô thị...

Bài học kinh nghiệm về tổ chức và quản lý đô thị trong bối cảnh nhƣ vậy

hẳn sẽ giúp ích cho công cuộc quản lý và phát triển đô thị đƣơng đại.

Với những nguyên nhân và lý do trên, tác giả đã quyết định chọn vấn đề

“Các thiết chế quản lý đô thị Thăng Long thế kỷ XVI - XVIII” làm đề tài luận

văn của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Là một đô thị Việt Nam tiêu biểu, Thăng Long - Hà Nội trở thành đối tƣợng

thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc. Thăng Long -

Hà Nội đƣợc tìm hiểu từ nhiều góc độ, trên nhiều lĩnh vực và ở nhiều giai đoạn

lịch sử khác nhau.

Thiết chế quản lý đô thị, tổ chức bộ máy quản lý đô thị thuộc phạm vi lĩnh

vực tổ chức, xây dựng bộ máy quản lý hành chính nhà nƣớc tại địa phƣơng, nằm

trong tổng thể các định chế chính trị - hành chính đƣơng thời. Về vấn đề này, có

6

thể kể đến một số nghiên cứu vừa mang tính lý luận về nội dung, phƣơng pháp tiếp

cận, vừa là những giới thiệu khái quát về các thiết chế quản lý nhƣ: Đinh Gia Trinh

[1968]: Sơ thảo lịch sử nhà nước và pháp quyền Việt Nam, Lê Kim Ngân [1974]:

Văn hoá chính trị Việt Nam: Chế độ chính trị Việt Nam thế kỷ XVII và XVIII, Vũ

Thị Phụng [1990]: Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam, Trần Thị Vinh [2004]:

Thể chế chính quyền nhà nước thời Lê - Trịnh: sản phẩm đặc biệt của lịch sử Việt

Nam thế kỷ XVII- XVIII...

Trong những chuyên khảo về đô thị Việt Nam thời kỳ cổ trung đại, Đô thị

cổ Việt Nam (do tập thể các tác giả của Viện Sử học biên soạn, xuất bản năm

1989) là công trình tập hợp, trình bày một cách hệ thống về lịch sử hình thành,

vai trò, đặc điểm kinh tế - xã hội các đô thị tiêu biểu thời kỳ cổ trung đại. Trong

các nội dung nghiên cứu về Thăng Long - Hà Nội, vấn đề thiết chế quản lý và

hoạt động quản lý đô thị qua các thời kỳ có đƣợc đề cập, tuy nhiên mới dừng lại

ở mức độ rất khái quát.

Đối với những nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử Thăng Long - Hà Nội, hai

tập sách: Lịch sử thủ đô Hà Nội (Trần Huy Liệu chủ biên) công bố lần đầu năm

1960 và Hà Nội - Thủ đô nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam (Trần Quốc

Vƣợng chủ biên, công bố năm 1984) viết về lịch sử Thăng Long - Hà Nội, có

phạm vi thời gian bao quát từ thời kỳ cổ đại đến khi trở thành Thủ đô của nƣớc

Việt Nam. Vấn đề tổ chức bộ máy, thiết chế quản lý đô thị Thăng Long cũng chỉ

đƣợc nhắc đến một cách sơ lƣợc, đặt trong tiến trình chung của toàn bộ lịch sử

Thăng Long - Hà Nội.

Năm 1993, công trình Thăng Long - Hà Nội thế kỷ XVII - XVIII - XIX (vốn

là một luận án Tiến sĩ bảo vệ năm 1984) của tác giả Nguyễn Thừa Hỷ đƣợc xuất

bản. Đây đƣợc coi là nghiên cứu chuyên sâu đầu tiên về Thăng Long - Kẻ Chợ

trong thời kỳ hƣng khởi của nền kinh tế hàng hoá và đô thị. Với công trình này,

thông qua nguồn tƣ liệu phong phú, diện mạo, kết cấu kinh tế - xã hội của một

thành thị trung đại đƣợc tác giả trình bày, phân tích đầy đủ và hệ thống. Tuy nhiên,

vì không phải là đối tƣợng nghiên cứu chính, vấn đề thiết chế quản lý đô thị tuy có

đƣợc tác giả đề cập nhƣng cũng chỉ sơ lƣợc trong khi trình bày về cấu trúc và quá

7

trình vận hành của các hoạt động kinh tế - xã hội đƣơng thời tại Thăng Long - Kẻ

Chợ.

Trong các nghiên cứu của học giả nƣớc ngoài về lịch sử Thăng Long - Hà

Nội, đáng chú ý có Luận án Tiến sĩ chuyên ngành nghiên cứu Ấn Độ và vùng Viễn

Đông của Phillipe Papin [1997]: Des "villages dans la ville" aux "villages

urbains". Ľ espace et les formes du poivoir à Ha-noi de 1805 à 1940 (Từ những

làng trong thành phố đến những ngôi làng đô thị hoá. Không gian và các hình thức

quyền lực ở Hà Nội từ 1805 đến 1940). Đây là giai đoạn lịch sử Thăng Long - Hà

Nội, lịch sử Việt Nam nói chung có nhiều biến động. Từ vị trí kinh đô thời Lê,

Thăng Long trở thành thủ phủ Bắc thành thời Tây Sơn và đầu thời Nguyễn, tỉnh

thành Hà Nội thời Minh Mạng và thủ phủ của Liên bang Đông Dƣơng thời thuộc

Pháp, bƣớc vào thời kỳ cận đại hoá, chuyển mình mạnh mẽ theo mô hình đô thị

phƣơng Tây. Bối cảnh đó đã tác động sâu sắc tới vấn đề tổ chức, quản lý hành

chính đô thị.

Ngoài ra còn có những nghiên cứu khác, gồm các tập sách và chuyên luận

công bố trên các tạp chí (Nghiên cứu lịch sử, Khảo cổ học, Xưa và Nay...) của

nhiều tác giả (Trần Quốc Vƣợng, Phan Huy Lê, Trần Huy Bá, Nguyễn Khắc Đạm,

Nguyễn Quang Ngọc, Nguyễn Thừa Hỷ, Nguyễn Vinh Phúc...). Những năm sáu

mƣơi, bẩy mƣơi của thế kỷ trƣớc, các tác giả quan tâm và tập trung làm rõ vấn đề

quy mô, vị trí và chức năng của hệ thống thành luỹ Thăng Long qua các thời kỳ,

triều đại. Từ khoảng những năm tám mƣơi cho đến nay, các vấn đề về dân cƣ, các

hoạt động kinh tế, sinh hoạt văn hoá, quản lý hành chính...bắt đầu đƣợc chú ý

nhiều hơn so với giai đoạn trƣớc đó.

Gần đây, trong quá trình triển khai đề tài khoa học KX09.02: Thăng Long -

Hà Nội với vai trò trung tâm chính trị, hành chính của đất nước - những bài học về

quản lý và phát triển do PGS.TS Vũ Văn Quân chủ trì, đã có một số khoá luận Cử

nhân khoa Lịch sử, Trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc

gia Hà Nội) nhƣ: Quy hoạch, tổ chức bộ máy và hoạt động quản lý hành chính

Đông Kinh thời Lê Sơ (1428 - 1527) của Phan Trắc Thành Động [2006], Tổ chức

và quản lý thành Thăng Long thời Lê - Trịnh (1592 - 1789) của Đinh Thị Mai

[2006]. Tuy nhiên, do giới hạn bởi phạm vi và quy mô của một khóa luận tốt

8

nghiệp, các khóa luận này cũng mới đề cập những nét chung, nổi bật của vấn đề tổ

chức, quản lý, đặc biệt là thiết chế quản lý đô thị Thăng Long.

Nhƣ vậy, dù đã có nhiều công trình nghiên cứu nhƣng những chuyên khảo

về Thăng Long - Kẻ Chợ giai đoạn XVI - XVIII chƣa thật nhiều, nhất là chƣa có

nghiên cứu nào chọn vấn đề thiết chế quản lý Thăng Long thời Mạc và Lê - Trịnh

làm đối tƣợng nghiên cứu trực tiếp và chuyên sâu.

3. Mục đích nghiên cứu

Với việc tập hợp, phân tích các nguồn tƣ liệu lịch sử, luận văn mong muốn

khắc hoạ một cách hệ thống vấn đề tổ chức và hoạt động quản lý đô thị Thăng

Long - Kẻ Chợ với vai trò trung tâm chính trị - hành chính đất nƣớc, dƣới tác động

của các nhân tố, các biến động về chính trị - kinh tế và xã hội của qua ba thế kỷ

XVI, XVII và XVIII.

Thông qua việc tìm hiểu vấn đề quản lý đô thị trong một giai đoạn lịch sử

kinh nghiệm và đề xuất các giải pháp, khuyến nghị, góp phần phục vụ công cuộc

xây dựng và quản lý đô thị Việt Nam nói chung và của Thủ đô Hà Nội hiện nay

nói riêng.

4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài thuộc lĩnh vực quản lý đô thị, trong đó, tập

trung vào việc tìm hiểu quá trình thiết lập và hoàn bị cơ cấu đơn vị hành chính và

bộ máy quản lý các cấp. Trong đó có các vấn đề từ đào tạo, tuyển chọn, bổ dụng

quan lại, nhiệm vụ, chức trách của các cấp quản lý, nguyên tắc tổ chức, giám sát

hoạt động quản lý. Cơ chế tự quản - tự trị trong một số lĩnh vực của đời sống kinh

tế, xã hội, văn hoá, tổ chức cộng đồng cƣ dân đô thị...

Những nội dung trên đƣợc thể hiện trong quá trình thực thi các lĩnh vực

quản lý đô thị Thăng Long - Kẻ Chợ (quản lý dân cƣ, hoạt động kinh tế, tài nguyên

môi trƣờng, quản lý trật tự an ninh đô thị...) tại Thăng Long - Kẻ Chợ ba thế kỷ

XVI, XVII và XVIII. Ngoài những năm đầu thế kỷ XVI dƣới triều Lê Sơ và cuối

thế kỷ XVIII dƣới triều Tây Sơn, đây là giai đoạn tƣơng đƣơng với thời kỳ nắm

quyền tại Thăng Long của nhà Mạc và nhà Lê - Trịnh.

9

Về giới hạn không gian hành chính, Thăng Long giai đoạn này gồm hai

huyện Quảng Đức (thời Nguyễn đổi là Vĩnh Thuận) và Vĩnh Xƣơng (sau đổi là

Thọ Xƣơng) thuộc phủ Phụng Thiên, tƣơng đƣơng với địa bàn các quận trung tâm

của Thủ đô Hà Nội hiện nay: Ba Đình, Hoàn Kiếm, Hai Bà Trƣng và Đống Đa và

Tây Hồ.

5. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu

5.1 Các nguồn tài liệu

Thăng Long là trung tâm chính trị - hành chính, trung tâm kinh tế, văn hóa

của cả nƣớc, tài liệu thƣ tịch biên chép, phản ánh các sự kiện, các lĩnh vực hoạt

động của đời sống diễn ra hoặc liên quan đến kinh đô phong phú, đa dạng hơn so

với nhiều địa phƣơng khác. Tuy nhiên, do những biến động lịch sử, so với thời

Nguyễn và các giai đoạn sau đó, nguồn tƣ liệu phản ánh vấn đề thiết chế quản lý

đô thị còn lại không nhiều và đầy đủ.

Tài liệu thƣ tịch cổ tham khảo và trích dẫn trong luận văn gồm nhiều loại: các

bộ chính sử, văn bản pháp luật, văn bia, các tác phẩm chí, tác phẩm văn học... do các

sử quan, học giả đƣơng thời tập hợp, biên soạn trong thời Lê - Trịnh và thời Nguyễn.

Đại Việt sử ký toàn thư, là bộ chính sử do Ngô Sỹ Liên và các sử thần triều

Lê biên soạn theo thể biên niên, dựa trên bộ Đại Việt sử ký của Lê Văn Hƣu soạn

thời Trần và Đại Việt sử ký của Phan Phu Tiên biên soạn giữa thế kỷ XV.., chép

lịch sử dân tộc từ kỷ Hồng Bàng trong truyền thuyết đến hết năm 1675, đƣợc khắc

in lần đầu vào năm Chính Hoà 18 (1697). Đây là bộ quốc sử lớn và sớm nhất của

nƣớc ta còn lại đến ngày nay. Giá trị của Đại Việt sử ký toàn thư là ở chỗ, công

trình đã cung cấp một nguồn sử liệu gốc cơ bản nhất về lịch sử dân tộc, không

riêng cho sử học mà còn rất nhiều ngành khoa học xã hội khác.

Về kết cấu, bộ sử ký đƣợc chia thành 2 phần: Ngoại kỷ gồm 5 quyển, phần

Bản kỷ 19 quyển. Phần Bản kỷ lại chia thành 3 phần: Bản kỷ toàn thƣ, Bản kỷ thực

lục và Bản kỷ tục biên. Trong luận văn này, chúng tôi tham khảo và trích dẫn các

ghi chép của Đại Việt sử ký toàn thư từ quyển 14 thuộc Bản kỷ thực lục đến hết

quyển 19 phần Bản kỷ tục biên.

10

Khâm định Việt sử thông giám cương mục, do Quốc sử quán triều Nguyễn

biên soạn trong 25 năm (1856 - 1881), in xong năm Kiến Phúc 1 (1884). Đây là bộ

thông sử đồ sộ, chép lịch sử Việt Nam từ thời dựng nƣớc đến năm 1789. Sách gồm

52 quyển, chia thành 2 phần: Tiền biên và Chính biên. Khi biên soạn, Cương mục

chủ yếu dựa vào ghi chép của Đại Việt sử sứ ký toàn thư, đồng thời có bổ sung

thêm sự kiện từ ghi chép của một số tài liệu dã sử, thi văn tập của Việt Nam và sử

Trung Quốc. Ngoài ra, Cương mục còn có thêm nhiều phần khảo cứu và chú giải

địa danh rất giá trị, là sự bổ sung và tiếp nối quan trọng của Đại Việt sử ký toàn thư.

Lịch triều tạp kỷ (Hậu Lê lịch triều tạp kỷ), do Ngô Cao Lãng biên soạn,

gồm 6 quyển, chép từ năm Dƣơng Đức 1 (1672) đến năm Chiêu Thống 3 (1789),

cũng đƣợc xem là bộ sử nối tiếp của Đại Việt sử ký toàn thư. Lịch triều tạp kỷ đƣợc

biên soạn theo thể biên niên, tuy nhiên, giá trị về mặt sử liệu của nó ở chỗ công

trình là một nguồn sử liệu khá phong phú, trên nhiều lĩnh vực chính trị, luật pháp,

kinh tế, văn hoá, các sinh hoạt xã hội... đƣợc tác giả trình bày khá cụ thể, giúp cho

ngƣời nghiên cứu có đƣợc những nhận thức phong phú, đầy đủ hơn về giai đoạn

lịch sử này.

Việt sử cương mục tiết yếu, do Đặng Xuân Bảng biên soạn, bắt đầu từ thời

kỳ Hùng Vƣơng dựng nƣớc, kết thúc khi nhà Tây Sơn chấm dứt (1802). Công trình

này tập trung vào việc ghi chép điển chƣơng chế độ của các triều đại, về địa danh

lịch sử, sự biến động về lãnh thổ qua các thời kỳ lịch sử.

Bên cạnh các bộ chính sử biên soạn theo thể biên niên còn có các nguồn sử

liệu quan trọng, cung cấp nhiều thông tin liên quan đến các chế độ điển chƣơng,

luật lệ, quy chế quan lại...trong giai đoạn này nhƣ: Quốc triều hình luật, Hồng Đức

thiện chính thư, Lê triều chiếu lịnh thiện chính, Lê triều quan chế, Lê triều cựu

điển, Lê triều hội điển.

Quốc triều hình luật (Lê triều hình luật, Luật Hồng Đức) - bộ luật hình quan

trọng và chính thống nhất của triều Lê, gồm 13 chƣơng, cộng lại có 722 điều, phân

làm 6 quyển. Quốc triều hình luật là bộ luật xƣa nhất, đầy đủ nhất của nƣớc ta hiện

nay còn lƣu giữ đƣợc. Bên cạnh những điều luật quy định chung, Quốc triều hình

luật có nhiều điều khoản áp dụng riêng cho việc tổ chức bộ máy quản lý và hoạt

11

động trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội, quản lý an ninh trật tự tại

kinh thành.

Bổ sung cho Quốc triều hình luật là Lê triều quan chế, chƣa rõ tác giả của

bộ sách này. Về niên đại biên soạn, căn cứ vào nội dung sách có nhắc đến niên

hiệu Cảnh Hƣng (1740 - 1786), có thể xác định sách đƣợc biên soạn sớm nhất là

vào cuối thế kỷ XVIII hoặc đầu thế kỷ XIX. Về nội dung, Lê triều quan chế chép

các quy định về chức tƣớc, phẩm trật của quan văn, võ ở triều đình và địa phƣơng.

Đây là một tài liệu tham khảo bổ ích, cung cấp những chi tiết mà các sách chép về

quan chế đời Lê chƣa đề cập đến hoặc đề cập nhƣng chƣa cụ thể, chi tiết.

Lê triều chiếu lịnh thiện chính gồm tập hợp các văn bản chiếu lệnh, sắc dụ

quy định và liên quan đến các chế độ điển chƣơng, luật lệ, quy chế quan lại, luật

pháp...ban hành từ năm Vĩnh Tộ 7 (1625) đến niên hiệu Chính Hoà (1680 - 1705)

đời Lê Hy Tông. Nội dung các chiếu lệnh, sắc dụ chép trong Lê triều chiếu lịnh

thiện chính gồm những quy định cụ thể, các điều cấm răn, quy định thƣởng phạt áp

dụng cho nhiều lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội, từ tổ chức bộ máy

quan lại, việc duyệt tuyển, khảo khoá, việc tô thuế, tài dụng, định chế cho hình pháp,

khoa cử đến các lĩnh vực của đời sống sinh hoạt hàng ngày. Chính vì vậy, đây là một

tài liệu rất có giá trị giúp cho việc tìm hiểu các chủ trƣơng, biện pháp cũng nhƣ hiệu

quả quản lý đất nƣớc của chính quyền Lê - Trịnh.

Một công trình quan trọng khác là Lịch triều hiến chương loại chí của Phan

Huy Chú, bộ sách gồm 49 quyển. Tác giả dùng phƣơng pháp biên soạn theo thể

“chí”, các nội dung đƣợc tập hợp, phân loại, sắp xếp theo 10 loại chí, gồm: Dư địa

chí, Nhân vật chí, Quan chức chí, Lễ nghi chí, Khoa mục chí, Quốc dụng chí, Hình

luật chí, Binh chế chí, Văn tịch chí và Bang giao chí. Trong từng loại "chí", các tƣ

liệu, sự kiện - nhất là thời Hậu Lê - đƣợc Phan Huy Chú trình bày khoa học, phản

ánh đƣợc tƣơng đối đầy đủ các mặt của đời sống chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội

của đất nƣớc, trong đó có Thăng Long.

Ngoài ra, các tác phẩm văn học sử viết theo lối tùy bút, ký nhƣ: Vũ trung tuỳ

bút của Phạm Đình Hổ, Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác, Hoàng Lê nhất thống

chí của Ngô gia văn phái... là những tƣ liệu quý, góp phần bổ sung cho nguồn tƣ

liệu chính thống. Qua những tác phẩm này, đời sống xã hội Thăng Long thời kỳ Lê

12

- Trịnh, từ các sinh hoạt diễn ra trong phủ chúa, đời sống thƣờng nhật của tầng lớp

công hầu, nho sĩ và dân chúng, không gian thành Thăng Long cách đây hơn hai

trăm năm... đƣợc phác họa một cách sinh động.

Trong quá trình thực hiện, chúng tôi còn tham khảo và trích dẫn một số tài

liệu Hán Nôm khác nhƣ văn bia, hƣơng ƣớc. Hiện bia ký có niên đại thế kỷ XVI -

XVIII ở Hà Nội, nhất là khu vực thuộc hai huyện Quảng Đức, Vĩnh Xƣơng/Thọ

Xƣơng còn không nhiều (một phần trong số này đã đƣợc tuyển dịch và công bố

trong Tuyển tập văn bia Hà Nội (2 tập) và Văn khắc Hán Nôm Việt Nam). Thông

tin cung cấp từ tƣ liệu này khá phong phú.

Bên cạnh các tài liệu thƣ tịch cổ do các tác giả trong nƣớc biên soạn, phải kể

đến các tập du ký của nhiều tác giả nƣớc ngoài từng đến Thăng Long trong hai thế

kỷ XVII - XVIII, có thể kể đến: Jean Baptiste Tavernier với Tập du ký mới và kỳ

thú về vương quốc Đàng Ngoài, W. Dampier: Một chuyến du hành sang Bắc Kỳ

năm 1688, Charles B. Maybon: Một thương điếm Anh ở Đông Kinh (Tonkin) trong

thế kỷ XVII (1672 - 1679) và Người châu Âu ở An Nam. Dựa trên những sự việc,

nhân vật bản thân tiếp xúc hoặc chứng kiến, các thƣơng nhân, giáo sĩ truyền đạo

đến từ châu Âu trong các ghi chép của mình đã cung cấp những hiểu biết về lịch

sử, văn hoá - xã hội của Đàng Ngoài nói chung cũng nhƣ Thăng Long thời kỳ Lê -

Trịnh nói riêng.

5.2 Phương pháp nghiên cứu

Từ nội dung, mục đích nghiên cứu, với việc tập hợp các nguồn tƣ liệu, luận

văn sử dụng phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic để tổng hợp, so sánh, đối

chiếu các nguồn tƣ liệu nhằm tái hiện, nhận thức sâu sắc hơn về vấn đề cơ cấu, tổ

chức quản lý đô thị, từ chính sách đào tạo, tuyển dụng, các lĩnh vực quản lý và

hiệu quả quản lý Thăng Long - Kẻ Chợ trong ba thế kỷ XVI - XVIII

6. Đóng góp của luận văn

- Vấn đề tổ chức và quản lý đô thị Thăng Long - Kẻ Chợ thông qua các

nguồn tƣ liệu đƣợc trình bày một cách toàn diện, hệ thống, qua đó góp phần nhận

diện Thăng Long ở một giai đoạn phát triển phồn thịnh.