(Luận văn thạc sĩ) Các giải pháp tăng thu nhập cho nông dân của Trung Quốc từ khi cải cách mở cửa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

---*---

NGUYỄN THANH GIANG

CÁC GIẢI PHÁP TĂNG THU NHẬP CHO

NÔNG DÂN Ở TRUNG QUỐC TỪ KHI

CẢI CÁCH MỞ CỬA ĐẾN NAY

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÂU Á HỌC

Hà Nội - 2009

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

---*---

NGUYỄN THANH GIANG

CÁC GIẢI PHÁP TĂNG THU NHẬP CHO

NÔNG DÂN Ở TRUNG QUỐC TỪ KHI

CẢI CÁCH MỞ CỬA ĐẾN NAY

Chuyên ngành: Châu Á học

Mã số: 60.31.50

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÂU Á HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Thế Anh

Hà Nội - 2009

i

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU……………………………………………………………………………………. 1

1. Lý do chọn đề tài………………………………………………………..... 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề....................................................................................................... 3

3. Cách tiếp cận.................................................................................................................................... 7

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 8

5. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu.................................................................... 8

6. Bố cục đề tài..................................................................................................................................... 8

CHƢƠNG 1: ĐẶC THÙ VÀ SỰ CẦN THIẾT CỦA VẤN ĐỀ TĂNG

THU NHẬP CHO NÔNG DÂN Ở TRUNG QUỐC ............................................... 9

1.1. Một số khái niệm và đặc thù vấn đề thu nhập của nông dân

Trung Quốc................................................................................................................................. 9

1.1.1. Một số khái niệm liên quan……………………………………………………..…... 9

1.1.2. Đặc thù vấn đề thu nhập của nông dân Trung Quốc………………….. 11

1.2. Sự cần thiết phải tăng thu nhập cho nông dân ở Trung Quốc……....... 14

1.2.1. Thu nhập của nông dân tăng chậm ảnh hưởng trực tiếp đến sự

tăng trưởng của nền kinh tế quốc dân...............................................................................

14

1.2.2. Thu nhập của nông dân tăng chậm ảnh hưởng đến sự ổn định

của xã hội......................................................................................................................................... 16

1.2.3. Nguyên nhân khiến cho thu nhập của nông dân Trung Quốc tăng

chậm ............................................................................................................................................ 18

ii

CHƢƠNG 2: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CƠ BẢN THÚC ĐẨY TĂNG

THU NHẬP CHO NÔNG DÂN CỦA TRUNG QUỐC.............................................. 25

2. 1. Thực hiện chế độ trách nhiệm khoán sản đến hộ gia đình ở nông

thôn Trung Quốc trong những năm đầu cải cách mở cửa.................................. 25

2.1.1. Sự ra đời của chế độ khoán sản đến hộ gia đình...................................... 25

2.1.2. Vai trò của chế độ khoán sản đến hộ trong việc tăng thu nhập

cho nông dân Trung Quốc ............................................................................................................. 27

2.2. Ổn định quan hệ khoán ruộng đất, bảo vệ quyền sử dụng đất khoán

của nông dân ........................................................................................................................................ 32

2.3. Phát triển xí nghiệp hƣơng trấn, giải quyết việc làm tại chỗ cho

sức lao động dƣ thừa ở nông thôn, chuyển dịch lao động nông nghiệp

sang lao động phi nông nghiệp.................................................................................................. 37

2.3.1. Một vài nét về quá trình hình thành và phát triển xí nghiệp

hương trấn của Trung Quốc................................................................................................................

37

2.3.2. Vai trò và đóng góp của xí nghiệp hương trấn trong việc tăng

thu nhập cho nông dân...........................................................................................................................

42

2.4. Tích cực chuyển dịch sức lao động dƣ thừa ở nông thôn ra

thành phố làm thuê, giải quyết tốt vấn đề ngƣời nông dân lƣu động............. 44

2.5. Tiến hành cải cách toàn diện chế độ thuế và phí ở nông thôn, giảm

nhẹ gánh nặng cho nông dân.......................................................................................................... 49

2.6. Tăng cƣờng mức độ trợ giúp từ các chính sách tăng thu nhập cho

ngƣời nông dân.................................................................................................................................... 54

iii

CHƢƠNG 3: NHẬN XÉT VỀ CÁC GIẢI PHÁP TĂNG THU NHẬP

CHO NÔNG DÂN Ở TRUNG QUỐC VÀ MỘT SỐ GỢI MỞ CHO

VIỆT NAM....................................................................................................................................

62

3.1. Những thành tựu cơ bản trong việc tăng thu nhập cho nông dân..... 62

3.1.1. Mức thu nhập của nông dân tăng lên, đời sống được cải thiện… 62

3.1.2. Bước đầu giải quyết được vấn đề xoá đói giảm nghèo…………........ 65

3.1.3. Kết cấu nguồn thu nhập ngày càng đa dạng, nông dân có nhiều

cơ hội lựa chọn việc làm ở các ngành nghề phi nông nghiệp................................ 66

3.2. Một số vấn đề còn tồn tại trong việc tăng thu nhập cho nông dân

của Trung Quốc hiện nay.......................................................................................................

69

3.2.1. Hạn chế của việc thực hiện chính sách tăng thu nhập cho nông dân 69

3.2.2. Sự gia tăng khoảng cách chênh lệch thu nhập giữa cư dân

thành thị và cư dân nông thôn............................................................................................... 73

3.2.3. Những khó khăn trong việc giải quyết vấn đề tăng thu nhập

và việc làm cho số lao động ra thành phố làm thuê ............................................ 77

3.3. Một số gợi mở cho Việt Nam................................................................................. 81

KẾT LUẬN ................................................................................................................................................... 87

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................. 90

1

LỜI MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trung Quốc là một nước nông nghiệp lớn, dân số nông dân đông. Hàng

ngàn năm qua vấn đề nông dân luôn là vấn đề quan trọng hàng đầu của nước

này. Lịch sử mấy nghìn năm của Trung Quốc cho thấy, nông dân hiền hoà

hay giận dữ đã quyết định sự tồn vong, hưng suy của các triều đại; nông dân

hăng hái hay thờ ơ đã quyết định xã hội đi lên hay ngưng trệ; nông dân ủng hộ

hay chống đối đã quyết định sinh mệnh chính trị của các nhà cầm quyền;

nông dân đi theo hay quay lưng lại đã quyết định sự thành công hay thất bại

của các chính sách. Thực tế đã chứng minh, trong thời kỳ đấu tranh cách

mạng, chính nông dân là đội quân chủ lực giúp cách mạng Trung Quốc thành

công. Thời kỳ đầu cải cách mở cửa, với phương châm cải cách bắt đầu từ

nông thôn của Đặng Tiểu Bình, ĐCS Trung Quốc trả lại cho nông dân quyền

định đoạt ruộng đất, tài sản, quyền tự do sản xuất và kinh doanh, nông dân vui

mừng đã lập nên những thành tựu kinh tế đáng khâm phục. Nhưng kể từ sau

Hội nghị Trung ương 3 khoá XII (tháng 10-1984), ĐCS Trung Quốc quyết

định chuyển trọng tâm cải cách từ nông thôn ra thành thị, ngay lập tức sản

xuất nông nghiệp bị chậm lại, sản lượng lương thực giảm sút, giá cả tăng

nhanh, tốc độ tăng trưởng thu nhập của nông dân liên tục giảm xuống, chênh

lệch thu nhập giữa cư dân thành thị và nông thôn ngày càng mở rộng...

Nhận thức được vai trò và tầm quan trọng của nông nghiệp, nông thôn

và nông dân đối với sự phát triển của nền kinh tế quốc dân, Đại hội XVI ĐCS

Trung Quốc (năm 2002) khi đưa ra mục tiêu xây dựng toàn diện xã hội khá

giả đã nêu rõ: “Xây dựng nông nghiệp hiện đại, phát triển kinh tế nông thôn,

tăng thu nhập cho nông dân là nhiệm vụ trọng đại của xây dựng toàn diện

xã hội khá giả”. Trong đó, việc tăng thu nhập cho nông dân được coi là hạt

2

nhân của công tác nông dân. Bởi vì “không có khá giả của nông dân, thì

không thể có khá giả của nhân dân cả nước” [66], như Tổng Bí thư Giang

Trạch Dân đã từng nhấn mạnh ở Hội nghị Trung ương 8 khoá XIII ĐCS

Trung Quốc (tháng 11 – 1991), vì chỉ có tăng thu nhập cho nông dân mới có

thể thúc đẩy nông nghiệp phát triển, giúp cho nông thôn phát triển và ổn định

lâu dài, rút ngắn khoảng cách chênh lệch giữa thành thị và nông thôn.

Gần đây, Hội nghị Trung ương 3 khoá XVII ĐCS Trung Quốc (tháng

10 - 2008) đã nêu rõ: “cơ sở nông nghiệp của Trung Quốc vẫn còn lạc hậu,

cần phải tăng cường; sự phát triển của nông thôn Trung Quốc vẫn còn trì trệ,

cần phải trợ giúp; tăng thu nhập cho nông dân vẫn còn khó khăn, cần phải

đẩy nhanh”. Hội nghị cũng chỉ ra, một trong những nhiệm vụ mục tiêu cơ bản

của cải cách phát triển nông thôn Trung Quốc đến năm 2020 đó là, “thu nhập

thuần bình quân đầu người nông dân tăng gấp đôi so với năm 2008, mức tiêu

dùng được nâng cao đáng kể, hiện tượng nghèo đói tuyệt đối cơ bản được xoá

bỏ”[60]. Qua đó có thể thấy vấn đề tăng thu nhập cho nông dân hiện đang

được ĐCS Trung Quốc hết sức quan tâm và coi trọng, nó được coi là mục tiêu

và nhiệm vụ quan trọng nhất, then chốt nhất của công cuộc xây dựng nông

thôn mới XHCN ở nước này.

Việt Nam và Trung Quốc đều là hai nước nông nghiệp có nhiều điểm

tương đồng về văn hoá, lịch sử, chính trị và kinh tế. Nhiều vấn đề của “tam

nông” (nông nghiệp, nông thôn, nông dân) mà Trung Quốc đang phải đối mặt

và giải quyết, trong đó có vấn đề tăng thu nhập cho nông dân cũng chính là vấn

đề nan giải trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá của Việt Nam hiện

nay. Vì vậy, nghiên cứu các giải pháp tăng thu nhập cho nông dân của Trung

Quốc trong 30 năm cải cách mở cửa có giá trị tham khảo quí báu cho Việt Nam

trong quá trình đổi mới mở cửa đất nước. Với những lý do nêu trên, tác giả

quyết định chọn “Các giải pháp tăng thu nhập cho nông dân của Trung

Quốc từ khi cải cách mở cửa đến nay” làm đề tài nghiên cứu cho Luận văn

3

Thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Nghiên cứu về vấn đề tăng thu nhập cho nông dân đã trở thành đề tài hấp

dẫn không chỉ đối với các học giả mà còn cả với những nhà hoạch định chính

sách của nhiều quốc gia và khu vực trên thế giới.

- Tình hình nghiên cứu trong nước:

Trong giai đoạn hiện nay “nông nghiệp phát triển, nông thôn ổn định,

nông dân tăng thu nhập” được coi là nhiệm vụ quan trọng để thực hiện mục

tiêu xây dựng nông thôn mới XHCN của Đảng và Chính phủ Trung Quốc. Vì

thế nó trở thành đề tài thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của các học giả

Việt Nam. Những tài liệu nghiên cứu liên quan đến vấn đề tam nông trong đó

có tăng thu nhập cho nông dân cũng tương đối phong phú và đa dạng. Tiêu

biểu là các công trình như:

“Vấn đề tam nông ở Trung Quốc: Thực trạng và giải pháp” do Đỗ Tiến

Sâm chủ biên (2008) [18], công trình đã khái quát và hệ thống về thực trạng và

những giải pháp cho vấn đề “tam nông” của Trung Quốc hiện nay, trong đó

cũng đã ít nhiều đề cập đến một số chính sách, giải pháp để tăng thu nhập cho

nông dân trong giai đoạn hiện nay; “Một số vấn đề về hiện đại hoá nông nghiệp

Trung Quốc” do Nguyễn Minh Hằng chủ biên (2003) [6], cuốn sách bàn về

quá trình và các giải pháp thực hiện chuyển đổi từ một nền nông nghiệp truyền

thống lạc hậu sang nền nông nghiệp hiện đại của Trung Quốc, tuy nhiên vấn đề

tăng thu nhập cho nông dân mới chỉ được lồng ghép vào trong các nội dung của

cuốn sách; “Xí nghiệp hương trấn ở nông thôn Trung Quốc” của tác giả Đỗ

Tiến Sâm (1994)[16], từ góc độ công nghiệp hoá nông thôn, tác giả đã luận giải

những thành tựu của xí nghiệp hương trấn đối với công cuộc cải cách và phát

triển nông thôn Trung Quốc, trong đó có nói đến vai trò của xí nghiệp hương

trấn trong việc chuyển dịch cơ cấu việc làm ở nông thôn, góp phần tăng thu

nhập từ các ngành nghề phi nông nghiệp cho nông dân…

4

Bên cạnh các công trình nêu trên, trong các tạp chí nghiên cứu chuyên

ngành cũng như các cuộc hội thảo, nhiều tác giả cũng đã có bài viết bàn về

quá trình và những thành tựu của cải cách nông thôn, qua đó cho thấy những

đổi thay to lớn của bộ mặt nông thôn nói chung và đời sống của người nông

dân, trong đó có cả những thành tựu trong công tác tăng thu nhập cho nông

dân như: “Cải thiện đời sống kinh tế nông thôn: Thành tựu lớn của Trung

Quốc trong thời kỳ cải cách mở cửa” của tác giả Phùng Thị Huệ [10] in trong

Kỷ yếu hội thảo Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa 55 năm xây dựng và phát

triển, “Lý luận và thực tiễn cải cách và phát triển nông thôn Trung quốc 30

năm qua” của Phó Trưởng ban Tuyên truyền Trung ương ĐCS Trung Quốc

Trác Vệ Hoa [8] tại Hội thảo Lý luận lần thứ 4 giữa ĐCS Việt Nam và ĐCS

Trung Quốc - Những vấn đề lý luận và thực tiễn về nông nghiệp, nông dân,

nông thôn – Kinh nghiệm Việt Nam, kinh nghiệm Trung Quốc; bài viêt “Vài nét

về tiến trình cải cách nông thôn Trung Quốc từ cải cách mở cửa đến nay” của

Nguyễn Xuân Cường trên Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc năm 2005 [3]…

Ngoài ra còn có các công trình và bài viết đề cập trực tiếp vào thực trạng

và các vấn đề nổi cộm của tam nông Trung Quốc như “Tìm hiểu những giải

pháp giải quyết vấn đề: nông nghiệp, nông thôn và nông dân Trung Quốc hiện

nay” của Bùi Thị Thanh Hương, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số

1, 2007 [11]; “Nông dân Trung Quốc: Thực trạng bất đối xứng so với người

dân thành thị" của tác giả Hoàng Thế Anh, đăng trên Tạp chí Nghiên cứu

Trung Quốc số 1 năm 2008 [1].

Nhìn chung, các công trình đều có ít nhiều đề cập đến những giải pháp

tăng thu nhập cho nông dân ở từng giai đoạn nhất định. Tuy nhiên các công

trình này chưa tổng kết một cách có hệ thống và trực tiếp quá trình cũng như

những giải pháp tăng thu nhập cho nông dân của Trung Quốc từ khi cải cách

mở cửa đến nay. Mặc dù vậy, các công trình nghiên cứu nêu trên ở một chừng

mực nhất định đã phác hoạ ra bức tranh đa dạng về vấn đề thu nhập của nông

5

dân Trung Quốc, là những công trình khoa học đáng quý, có tác dụng gợi mở

lớn để tác giả kế thừa và phát triển trong quá trình thực hiện Luận văn tốt

nghiệp Thạc sĩ của mình.

- Tình hình nghiên cứu ở Trung Quốc:

Vấn đề tăng thu nhập cho nông dân do tầm quan trọng của nó đối với

sự phát triển kinh tế xã hội đã thu hút được sự quan tâm của các cấp lãnh đạo,

quản lý cũng như nhiều nhà nghiên cứu khoa học Trung Quốc.

Những thảo luận học thuật của Trung Quốc về vấn đề thu nhập của

nông dân bắt đầu từ khoảng những năm 1993, 1994, và luôn là đề tài thu hút

nhiều học giả quan tâm nghiên cứu. Đặc biệt những năm đầu thế kỷ XXI, do

Trung ương ĐCS Trung Quốc ngày càng coi trọng vấn đề thu nhập của nông

dân, nó càng trở thành tiêu điểm nghiên cứu lí luận. Tổng quan các thảo luận

học thuật này, chủ yếu tập trung vào các phương diện: Một là, hình thức

biểu hiện chủ yếu của vấn đề thu nhập của nông dân; hai là, các nguyên

nhân cơ bản tạo nên vấn đề thu nhập của nông dân; ba là, kiến nghị đối sách

giải quyết vấn đề thu nhập của nông dân.

Về các hình thức biểu hiện chủ yếu của vấn đề thu nhập của nông dân,

các học giả tập trung phân tích theo 2 hướng đó là thu nhập của nông dân tăng

trưởng chậm chạp và tăng trưởng không ổn định như: Trương Húc Hồng

trong bài “Hiện trạng thu nhập nông dân nước ta (Trung Quốc) và đối sách

của nó” (2001) [33]; Cao Chí Anh, “Phân tích sự tăng trưởng không ổn định

trong thu nhập thuần bình quân đầu người gia đình nông thôn” (2001) [28];

GS. Cốc Nguyên Dương, “Tình trạng “tam nông” Trung Quốc: Thành tựu, vấn

đề và thách thức” (2007) [4]...

Về các nguyên nhân cơ bản tạo nên vấn đề thu nhập của nông dân, các

tác giả Lưu Huệ, “Những suy nghĩ và kiến nghị về việc giải quyết vấn đề thu

nhập của nông dân”(1999) [34]; Mã Hiểu Hà, “Đẩy nhanh điều chỉnh kết cấu

nhị nguyên thành thị nông thôn, thúc đẩy tăng thu nhập cho nông dân” (2001)