(Luận văn thạc sĩ) Bước đầu khảo sát hiện tượng tiêu điểm hóa cấu trúc chủ vị của câu Tiếng Việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

--------------------------------------

ĐÀO THỊ MINH NGỌC

BƢỚC ĐẦU KHẢO SÁT HIỆN TƢỢNG

TIÊU ĐIỂM HOÁ CẤU TRÚC CHỦ - VỊ

CỦA CÂU TIẾNG VIỆT

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Hà Nội - 2010

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

--------------------------------------

ĐÀO THỊ MINH NGỌC

BƢỚC ĐẦU KHẢO SÁT HIỆN TƢỢNG

TIÊU ĐIỂM HOÁ CẤU TRÚC CHỦ - VỊ

CỦA CÂU TIẾNG VIỆT

Chuyên ngành: NGÔN NGỮ HỌC

Mã số: 60.22.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:

PGS. TS. NGUYỄN HỒNG CỔN

Hà Nội - 2010

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU....................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài................................................................................................... 1

2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 3

4. Ý nghĩa của luận văn ........................................................................................... 3

5. Phƣơng pháp nghiên cứu và tƣ liệu ................................................................... 4

5.1. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................................... 4

5.2. Tƣ liệu khảo sát ............................................................................................................. 4

6. Cấu trúc của luận văn .................................................................................................... 5

CHƢƠNG 1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT................ 6

1.1.Tình hình nghiên cứu ........................................................................................ 6

1.1.1.Tình hình nghiên cứu cấu trúc thông tin trong ngôn ngữ học ................................. 6

1.1.1.1. Lý thuyết phân đoạn thực tại ............................................................................... 6

1.1.1.2. Cấu trúc thông tin theo ngữ pháp chức năng ....................................................... 6

1.1.2. Tình hình nghiên cứu cấu trúc thông tin trong Việt ngữ học ................................ 9

1.1.2.1. Về cấu trúc cú pháp ............................................................................................. 9

1.1.2.2. Về cấu trúc thông thông tin ............................................................................... 12

1.2. Các khái niệm liên quan đến đề tài ............................................................... 14

1.2.1.Cấu trúc thông tin .................................................................................................. 14

1.2.2.Các thành tố của cấu trúc thông tin ....................................................................... 15

1.2.2.1. Cơ sở thông tin................................................................................................... 15

1.2.2.2. Tiêu điểm thông tin............................................................................................ 17

1.2.3. Tiêu điểm hoá và phƣơng thức tiêu điểm hoá ...................................................... 20

1.2.3.1. Quan niệm về tiêu điểm hoá .............................................................................. 20

1.2.3.2. Phƣơng thức đánh dấu tiêu điểm ....................................................................... 21

1.2.4. Lý thuyết đánh dấu ............................................................................................... 26

1.2.4.1. Lý thuyết đánh dấu của Jakobson...................................................................... 26

1.2.4.2. Ứng dụng lý thuyết đánh dấu trong ngữ pháp chức năng.................................. 27

1.3. Tiểu kết ............................................................................................................ 29

CHƢƠNG 2. CÁC PHƢƠNG THỨC TIÊU ĐIỂM HOÁ................................. 30

2.1. Cơ sở xác định tiêu điểm thông tin................................................................ 30

2.1.1. Ngữ cảnh............................................................................................................... 30

2.1.2. Tiền giả định ......................................................................................................... 33

2.1.3. Tỉnh lƣợc............................................................................................................... 34

2.2. Các phƣơng thức tiêu điểm hoá cấu trúc chủ - vị của câu tiếng Việt........ 35

2.2.1. Tiêu điểm hóa bằng trọng âm ............................................................................... 35

2.2.2. Tiêu điểm hóa bằng tỉnh lƣợc cơ sở thông tin ...................................................... 36

2.2.2.1. Phát ngôn tỉnh lƣợc chủ ngữ.............................................................................. 37

2.2.2.2. Phát ngôn tỉnh lƣợc vị ngữ................................................................................. 38

2.2.2.3. Phát ngôn tỉnh lƣợc chủ - vị............................................................................... 38

2.2.3. Tiêu điểm hóa bằng hƣ từ..................................................................................... 39

2.2.3.1. Trợ từ tiêu điểm ................................................................................................. 39

2.2.3.2. Tiểu từ................................................................................................................ 40

2.2.3.3. Tổ hợp trợ từ…tiểu từ........................................................................................ 40

2.2.4. Tiêu điểm hóa bằng thay đổi trật tự từ.................................................................. 41

2.2.4.1. Tiền đảo ............................................................................................................. 41

2.2.4.2. Hậu đảo.............................................................................................................. 44

2.2.4.3. Câu bị động........................................................................................................ 48

2.3. Các loại tiêu điểm thông tin ........................................................................... 51

2.3.1. Tiêu điểm khẳng định ........................................................................................... 51

2.3.1.1. Câu trả lời gồm phần cơ sở và tiêu điểm ........................................................... 51

2.3.1.2. Câu trả lời chỉ có tiêu điểm................................................................................ 57

2.3.2. Tiêu điểm hỏi........................................................................................................ 59

2.3.2.1. Câu hỏi gồm cả phần cơ sở và tiêu điểm hỏi..................................................... 60

2.3.2.2. Câu hỏi chỉ có tiêu điểm hỏi.............................................................................. 62

2.3.2.3. Câu hỏi chỉ có phần cơ sở.................................................................................. 62

2.3.3. Tiêu điểm tƣơng phản........................................................................................... 64

2.3.3.1. TĐTP thay thế: .................................................................................................. 65

2.3.3.2. TĐTP mở rộng:.................................................................................................. 66

2.3.3.3. TĐTP hạn định: ................................................................................................. 66

2.3.3.4. TĐTP lựa chọn: ................................................................................................. 66

2.3.3.5. TĐTP song song: ............................................................................................... 66

2.4. Tiểu kết .................................................................................................................... 67

CHƢƠNG 3: PHẠM VI TIÊU ĐIỂM HOÁ CẤU TRÚC CHỦ - VỊ ............... 68

3.1. Cấu trúc chủ - vị có tiêu điểm thông tin là vị từ .......................................... 68

3.1.1. Điều kiện xuất hiện của tiêu điểm thông tin là vị từ............................................. 68

3.1.1.1. Đối với những câu hỏi ....................................................................................... 69

3.1.1.2. Đối với những phát ngôn không phải là câu hỏi................................................ 70

3.1.2. Phƣơng tiện thể hiện tiêu điểm thông tin là vị từ ................................................. 71

3.1.2.1. Khả năng hoạt động của tiêu điểm vị từ ............................................................ 71

3.1.2.2. Phƣơng tiện thể hiện của tiêu điểm thông tin là vị từ........................................ 75

3.2. Cấu trúc chủ - vị có tiêu điểm thông tin là tham tố..................................... 79

3.2.1. Điều kiện xuất hiện của tiêu điểm thông tin là tham tố ........................................ 79

3.2.1.1. Đối với những câu hỏi nhằm tìm kiếm thông tin............................................... 79

3.2.1.2. Đối với những câu hỏi nhằm xác nhận tính chân thực thông tin....................... 79

3.2.2. Phƣơng tiện thể hiện tiêu điểm thông tin là tham tố............................................. 80

3.2.2.1. Khả năng hoạt động của tiêu điểm tham tố ....................................................... 80

3.2.2.2. Phƣơng tiện thể hiện của tiêu điểm thông tin tham tố ....................................... 84

3.3. Cấu trúc thông tin có tiêu điểm thông tin là câu ......................................... 91

3.3.1. Điều kiện xuất hiện của tiêu điểm thông tin là câu............................................... 91

3.3.1.1. Câu có TĐKĐ.................................................................................................... 91

3.3.1.2. Câu có TĐH....................................................................................................... 91

3.3.1.3. Câu có TĐTP ..................................................................................................... 92

3.3.2. Phƣơng tiện thể hiện của tiêu điểm thông tin là câu............................................. 92

3.3.2.1. Khả năng hoạt động của tiêu điểm thông tin là câu........................................... 92

3.3.2.2. Phƣơng tiện thể hiện của tiêu điểm thông tin là câu.......................................... 93

3.3. Tiểu kết ............................................................................................................ 95

PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................ 96

TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................... 99

PHỤ LỤC.............................................................................................................. 103

CẤU TRÚC CHỦ - VỊ CÓ TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN LÀ VỊ TỪ................ 103

TƢ LIỆU TRÍCH DẪN....................................................................................... 123

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong thực tế sử dụng ngôn ngữ, chúng ta vẫn thƣờng gặp trƣờng hợp cùng

một nội dung phát ngôn nhƣng trong các ngữ cảnh khác nhau sẽ tạo ra những giá trị

thông tin khác nhau (đƣợc biểu hiện qua việc đặt câu hỏi). Ví dụ:

(1) Lan mua hai cuốn sách. (Ai mua hai cuốn sách?)

(2) Lan mua hai cuốn sách. (Lan mua gì?)

(3) Lan mua hai cuốn sách. (Lan làm gì?)

(4) Lan mua hai cuốn sách. (Có chuyện gì?)

Dễ nhận thấy đây là một hiện tƣợng ngôn ngữ phổ biến và có vai trò quan trọng đối

với hoạt động thực tiễn của tiếng Việt. Giới nghiên cứu ngôn ngữ học đã chú ý đến

hiện tƣợng này và gọi nó bằng thuật ngữ "sự phân đoạn thực tại". Tuy nhiên, khái

niệm phân đoạn thực tại mãi đến năm 1939 mới bắt đầu đƣợc quan tâm nhiều mà

khởi nguồn là Mathesius và các học giải thuộc trƣờng phái Praha. Sau đó, tƣ tƣởng

của nhóm ngôn ngữ học này đã đƣợc các nhà nghiên cứu tiếp thu và phát triển theo

nhiều hƣớng khác nhau nhƣ M.A. K. Halliday, S.Dik, J.Firbas, R.Dooley, Li &

Thompson....

Ở Việt Nam, trong những năm gần đây, với sự phát triển mạnh mẽ của ngữ

nghĩa học và ngữ dụng học, vấn đề nghiên cứu câu đã có những bƣớc phát triển

mạnh mẽ. Ngƣời ta quan tâm sâu sắc đến nhân tố con ngƣời trong ngôn ngữ, xem

giao tiếp ngôn ngữ là một dạng hoạt động của con ngƣời, trong đó con ngƣời sử

dụng ngôn ngữ nhƣ một chủ thể có ý thức phục vụ cho lợi ích của mình. Theo cách

tiếp cận nhƣ vậy, các nhà ngôn ngữ học đã chuyển trọng tâm nghiên cứu từ phân

tích câu theo cấu trúc cú pháp sang phân tích câu theo cấu trúc thông tin của nó. Lí

thuyết về cấu trúc thông tin cũng vì thế đã có sự phát triển trong hàng loạt các công

trình nghiên cứu của các tác giả (Trần Ngọc Thêm, Lý Toàn Thắng, Diệp Quang

Ban, Cao Xuân Hạo, Nguyễn Hồng Cổn...). Tham khảo, tiếp thu các công trình và

bài viết của những ngƣời đi trƣớc, chúng tôi nhận thấy hầu hết các tác giả đã ít

nhiều gợi mở cho ngƣời đọc hình dung về cấu trúc thông tin của câu. Song, hầu hết

họ chỉ lấy bản thân cấu trúc thông tin làm đối tƣợng nghiên cứu chứ không nghiên

cứu một cách trực tiếp và chuyên sâu. Những vấn đề xung quanh một cấu trúc

2

thông tin nhƣ các thành tố của cấu trúc thông tin, các kiểu cấu trúc thông tin…

đƣợc họ gợi nhắc một cách sơ lƣợc và có phần đơn giản hóa. Tìm hiểu toàn diện và

có độ sâu cần thiết thì phải nói tới tập hợp những bài viết của PGS. Nguyễn Hồng

Cổn trong công trình nghiên cứu của mình.

Lý thuyết về cấu trúc thông tin khơi dậy một vấn đề quan trọng trong nghiên

cứu các hiện tƣợng giao tiếp ngôn ngữ: đó là ngƣời nói muốn lƣu ý đến điều gì và

muốn ngƣời nghe chú ý, tiếp nhận đến phần thông tin nào đƣợc cho là quan trọng.

Dễ nhận thấy sự đánh giá, lựa chọn thông tin khác nhau của ngƣời nói trong những

hoàn cảnh nhận thức khác nhau có thể làm cho một sự kiện đƣợc diễn đạt bởi cùng

một nội dung mệnh đề, cùng một cấu trúc cú pháp nhƣ nhau nhƣng đƣợc thể hiện

bằng những cấu trúc thông tin khác nhau. Từ đó đã gợi mở cho chúng tôi một đề tài

nghiên cứu khá thú vị: đó là ngƣời Việt đã sử dụng những đơn vị ngôn ngữ sẵn có

nhƣ thế nào để truyền đạt thông tin và đặc biệt là phần thông tin đƣợc nhấn mạnh.

Trong cấu trúc thông tin có một bộ phận chứa đựng thông tin coi là quan trọng nhất

và đƣợc gọi là tiêu điểm thông tin. Cùng một nội dung phát ngôn nhƣng thông tin

tiêu điểm hoá lại rơi vào các thành tố cú pháp khác nhau để tạo ra những giá trị

thông tin khác nhau. Chúng tôi nhận thấy điều quan trọng nhất khi tiến hành phân

tích cấu trúc thông tin của một phát ngôn là phải nhận diện đƣợc giá trị thông tin

nằm ở bộ phận nào của phát ngôn (nhận diện tiêu điểm thông tin). Do đó, vấn đề

cấu trúc thông tin của câu nói chung và thông tin mang tính tiêu điểm hoá của câu

nói riêng đã đặt ra cho chúng tôi những câu hỏi nhƣ: Tiêu điểm thông tin đƣợc

nhận diện nhƣ thế nào? Phƣơng tiện nào làm nổi bật những thông tin đƣợc cho là

quan trọng đó? Cấu trúc thông tin và cấu trúc cú pháp của câu có mối quan hệ ra

sao? Xuất phát từ những câu hỏi trên, chúng tôi muốn đi sâu vào hiện tƣợng tiêu

điểm hóa cấu trúc chủ - vị - một phƣơng thức thể hiện sự tập trung thông tin để hy

vọng những kết quả của luận văn sẽ phần nào hữu ích trong việc sử dụng ngôn ngữ

nhằm tạo ra những hiệu quả giao tiếp nhất định.

2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu chủ yếu của chúng tôi là các hiện tƣợng tiêu điểm hoá

cấu trúc chủ - vị tiếng Việt trong đó tập trung vào những vấn đề sau:

- Quan niệm về cấu trúc thông tin nói chung; tiêu điểm hóa và tiêu điểm thông tin

nói riêng trong ngôn ngữ học và trong Việt ngữ học.

3

- Các phƣơng thức đánh dấu và những mô hình tiêu điểm hóa trong cấu trúc thông

tin của câu tiếng Việt.

- Vị trí đánh dấu tiêu điểm thông tin của câu tiếng Việt trên cơ sở cấu trúc chủ - vị.

Tuy nhiên do khuôn khổ và trình độ hạn hẹp của một luận văn cao học nên đề tài

chỉ giới hạn phạm vi là những phát ngôn đơn phần (câu đơn) mà chƣa đủ khả năng

để xem xét vấn đề tiêu điểm hoá ở các phát ngôn song phần (câu ghép) của tiếng

Việt.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Khi thực hiện đề tài, chúng tôi mong muốn đạt đƣợc những mục đích sau:

- Xác nhận hiện tƣợng tiêu điểm có vai trò quan trọng trong cấu trúc thông

tin khi sử dụng câu với tƣ cách nhƣ 1 đơn vị thông tin trong giao tiếp.

- Đề tài góp phần miêu tả, phân tích các mô hình tiêu điểm hoá của cấu trúc

câu tiếng Việt nhằm rút ra những những đặc thù của cấu trúc thông tin bên cạnh

cấu trúc chủ - vị và đề - thuyết.

Từ đó chúng tôi cần phải giải quyết những vấn đề sau:

- Điểm lại những ý kiến về cấu trúc thông tin và tiêu điểm của các công trình

nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam.

- Khảo sát và miêu tả các hiện tƣợng tiêu điểm của câu tiếng Việt.

- Phân loại các kiểu cấu trúc tiêu điểm của câu qua đó thấy đƣợc sự phong

phú của cấu trúc thông tin tiếng Việt.

4. Ý nghĩa của luận văn

Về mặt lí luận, luận văn đã đi sâu vào việc nghiên cứu một cách tƣơng đối

tỉ mỉ và có hệ thống về vấn đề tiêu điểm. Với việc miêu tả một cách hệ thống nhƣ

vậy, chúng tôi hy vọng sẽ có những đóng góp nhất định vào lí thuyết cấu trúc thông

tin nói riêng và cấu trúc câu tiếng Việt nói chung.

Về mặt thực tiễn, trên thực tế, nhƣ mọi ngƣời đều biết, bối cảnh ngôn ngữ

học hiện nay đang đòi hỏi phải đẩy mạnh việc nghiên cứu một cách sâu sắc, toàn

diện và có hệ thống hơn những vấn đề liên quan đến cấu trúc thông tin của câu

tiếng Việt. Qua khảo sát trên ngữ liệu cụ thể về hiện tƣợng tiêu điểm hóa, chúng tôi

đã rút ra một số nhận xét trong thực tế giao tiếp của ngƣời Việt Nam. Bên cạnh đó,

là ngƣời tham gia trực tiếp công việc giảng dạy ngôn ngữ cho sinh viên khoa Ngữ

văn Trƣờng Đại học Hải Phòng, trong quá trình dạy học, chúng tôi nhận thấy nhiều

4

thắc mắc của sinh viên có liên quan đến sự nhận diện bộ phận nào trong một cấu

trúc chủ - vị đƣợc đánh dấu là nổi bật về mặt thông tin. Khi đó, ngƣời học đã vấp

phải khó khăn trong việc phân tích và miêu tả ngữ nghĩa - ngữ dụng của phát ngôn.

Hơn nữa, việc chỉ ra những đặc điểm về hình thức, ngữ nghĩa, chức năng của các

kiểu loại cấu trúc tiêu điểm còn nhằm phục vụ cho một số lĩnh vực liên quan đến

cấu trúc tiêu điểm thông tin nhƣ báo chí, văn học…để góp phần tạo nên hiệu quả

cao của các lĩnh vực đó. Xuất phát từ những lí do nhƣ trên, chúng tôi thấy đây là

một địa hạt cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn để có một cái nhìn toàn diện về hiện

tƣợng này.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu và tƣ liệu

5.1. Phƣơng pháp nghiên cứu

Để tìm ra hiện tƣợng tiêu điểm hoá thông tin, luận văn này đã chọn cách tiếp

cận khoa học là: quy nạp kết hợp với diễn dịch.

Bên cạnh phƣơng pháp nghiên cứu chủ yếu là miêu tả, chúng tôi còn áp dụng

phƣơng pháp:

- Phƣơng pháp phân tích câu trên cơ sở lí thuyết chức năng.

- Phƣơng pháp phân tích cấu trúc thông tin của câu theo quan điểm lí thuyết

về cấu trúc thông tin.

Từ những phƣơng pháp trên, chúng tôi đã tiến hành các bƣớc:

- Ghi chép, thu thập các phát ngôn có chứa hiện tƣợng tiêu điểm trong 20 tác

phẩm văn học cũng nhƣ các cuộc giao tiếp hàng ngày.

- Thống kê, xác lập một danh sách các hiện tƣợng tiêu điểm đã thu đƣợc.

- Phân tích, miêu tả rồi phân loại danh sách đã thu đƣợc đó thành những

nhóm có những đặc điểm chung. Sau đó chúng tôi rút ra đƣợc những mô hình cấu

trúc chung cho từng nhóm.

Ngoài ra chúng tôi còn sử dụng các thủ pháp nghiên cứu nhƣ: cải biên, so sánh,

thống kê… khi cần thiết để khẳng định đƣợc độ chính xác của các kiểu loại tiêu

điểm đã phân loại.

5.2. Tƣ liệu khảo sát

Tƣ liệu mà chúng tôi dựa vào khảo sát là những phát ngôn đơn phần (câu

đơn) trong tác phẩm văn học của cả giai đoạn văn học hiện thực và văn học hiện

5

đại. Hiện tƣợng tiêu điểm hoá cấu trúc chủ - vị của câu nói chung trong tiếng Việt

là phạm vi quá rộng so với đề tài nên luận văn này chúng tôi chỉ tập trung chủ yếu

tìm hiểu ở ngôn ngữ đối thoại và một phần rất nhỏ là ngôn ngữ đơn thoại thuộc 20

tác phẩm kể trên. Số lƣợng tƣ liệu thu thập đƣợc gồm khoảng hơn 5000 phiếu ghi

lại các phát ngôn có chứa hiện tƣợng tiêu điểm.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài Phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm có 3 chƣơng đƣợc sắp xếp

nhƣ sau:

Chƣơng 1: Tình hình nghiên cứu và cơ sở lí thuyết của cấu trúc thông tin.

Chƣơng 2: Các phƣơng thức tiêu điểm hoá cấu trúc chủ - vị câu tiếng Việt.

Chƣơng 3: Phạm vi tiêu điểm hoá cấu trúc chủ - vị câu tiếng Việt.

6

CHƢƠNG 1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT

1.1. Tình hình nghiên cứu

1.1.1. Tình hình nghiên cứu cấu trúc thông tin trong ngôn ngữ học

1.1.1.1. Lý thuyết phân đoạn thực tại

Trong các công trình nghiên cứu những năm gần đây thƣờng hay nói tới

thuật ngữ "sự phân đoạn thực tại câu" (Actual Division of the Sentence), "phối

cảnh chức năng của câu" (Functional Sentence Perspective). Tuy khác nhau về tên

gọi nhƣng chúng đều cùng thuộc về lý thuyết phân đoạn thực tại câu. Ngƣời đặt

nền móng cho lý thuyết này là A.Weil (1818 - 1909) - nhà ngôn ngữ học Pháp.

Những ý tƣởng của ông đã đƣợc V.Mathesius (1882 - 1945) phát triển và đề xuất ra

thuật ngữ "phân đoạn thực tại câu". Theo bài viết của ông, "các yếu tố cơ bản của

phân đoạn thực tại câu là điểm xuất phát [hay là cơ sở], tức là cái mà, trong tình

huống đã cho, là cái đã biết hoặc chí ít cũng dễ dàng hiểu đƣợc và ngƣời nói xuất

phát từ đó, và hạt nhân của phát ngôn, tức là cái mà ngƣời nói thông báo về điểm

xuất phát của phát ngôn." (dẫn theo Diệp Quang Ban [1, 25 - 32])

Sau V.Mathesius, một số nhà nghiên cứu mà đại diện là nhà ngôn ngữ học

Tiệp Khắc J.Firbas chủ trƣơng bổ sung thêm một thành phần thứ ba vào sự phân

đoạn là "chuyển đề" (transition) với chức năng là phần chuyển tiếp từ chủ đề sang

thuật đề (hoặc ngƣợc lại).

Trái với xu hƣớng trên là quan điểm của R.Dooley khi tiến hành phân tích

cấu trúc câu của tiếng Guarani (1982). Theo ông, phần duy nhất bắt buộc phải có

trong câu là hạt nhân dụng pháp và phần này ít nhất phải chứa đựng một cái lõi hay

tâm (core). Đó là một cái lõi mang tính thông báo cao độ, phần xung quanh chỉ là

một cái khung (frame) mà nội dung là một tiền giả định đƣợc chia sẻ giữa ngƣời

nói và ngƣời nghe (ngƣời hỏi và ngƣời trả lời). Do vậy, cấu trúc thông báo của câu

sẽ chỉ có một trung tâm hay còn gọi là tiêu điểm.

Dù có những xu hƣớng khác nhau nhƣ vậy nhƣng đa số các tác giả thống

nhất một quan niệm chung là xếp cấu trúc thông báo vào bình diện cú pháp.

1.1.1.2. Cấu trúc thông tin theo ngữ pháp chức năng

Lý thuyết do Mathesius và nhóm ngôn ngữ học Praha đề xƣớng đƣợc nhiều

nhà nghiên cứu tiếp thu và phát triển theo những chiều hƣớng khác nhau. Cho đến

7

nay, cách phân tích câu theo quan điểm ngữ pháp chức năng đã phát triển và ngày

càng có ảnh hƣởng đến giới ngôn ngữ học Việt Nam nói chung và giới nghiên cứu

ngữ pháp tiếng Việt nói riêng.

S. Dik (1981) tạo nền tảng lý thuyết cho ngữ pháp chức năng bằng cách giới

thiệu về hệ hình chức năng qua việc trả lời một số câu hỏi về chức năng của ngôn

ngữ tự nhiên. S. Dik cho rằng ngữ pháp chức năng xem ngôn ngữ nhƣ là một "công

cụ giao tiếp xã hội". Chức năng chính của ngôn ngữ tự nhiên là "thiết lập giao tiếp"

giữa những ngƣời sử dụng ngôn ngữ. Giao tiếp có thể đƣợc xem nhƣ là một mô

hình tƣơng tác tác động qua đó ngƣời sử dụng ngôn ngữ tạo nên một sự thay đổi

nào đó trong thông tin dụng học của ngƣời cùng giao tiếp. Nhƣ vậy, ngữ pháp chức

năng đề cao tầm quan trọng của dụng học, một khi nó nghiên cứu mối quan hệ giữa

ngôn ngữ, ngƣời sử dụng ngôn ngữ (ngƣời nói và ngƣời nghe) và bối cảnh giao

tiếp.

Dik cũng đã phân biệt trong dụng học có 4 chức năng khác nhau đối với bản thân

kết cấu vị ngữ: chủ đề (theme), hậu đề (tail), đề (topic), tiêu điểm (focus). Hai chức

năng dụng học dƣới đây nằm ngoài khung vị ngữ:

- Chủ đề (theme): chủ đề chỉ định toàn bộ diễn ngôn có liên quan đến điều

mà kết cấu vị ngữ đi sau biểu thị một sự quan yếu.

- Hậu đề (tail): hậu đề biểu thị, nhƣ một "hậu ý" đối với kết cấu vị ngữ,

những thông tin làm rõ hay bổ nghĩa cho nó.

Hai chức năng dụng học còn lại nằm trong khung vị ngữ:

- Đề (topic): đề biểu thị những thực thể mà kết cấu vị ngữ xác định điều gì

đó "về" nó trong bối cảnh đã biết.

- Tiêu điểm (focus): tiêu điểm biểu thị những thông tin đƣợc xem là quan

trọng hay nổi bật nhất trong bối cảnh đã biết. [10,35]

Bên cạnh quan niệm của S.Dik, một công trình có tầm ảnh hƣởng sâu rộng

khi nói tới ngữ pháp chức năng là "An Introduction to Functional Grammar"(Dẫn

luận Ngữ pháp chức năng) đƣợc xuất bản lần đầu tiên vào 1985 của M.A.K.

Halliday. Ông cho rằng câu đƣợc dùng với 3 siêu chức năng khác nhau: câu trong

văn bản ứng với siêu chức năng văn bản (textual), câu trong giao tiếp ứng với siêu

chức năng liên nhân (interpersonal), câu dùng làm cái biểu hiện ứng với siêu chức

năng quan niệm (ideational). Theo đó ứng với mỗi chức năng có một cách tổ chức