(Luận văn thạc sĩ) Biến đổi quan hệ dòng họ của người Tày ở xã Quang Lang, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

TẠ THỊ ANH

BIẾN ĐỔI QUAN HỆ DÒNG HỌ CỦA NGƢỜI

TÀY Ở XÃ QUANG LANG, HUYỆN CHI LĂNG,

TỈNH LẠNG SƠN TỪ NĂM 1986 ĐẾN NAY.

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Nhân học

Hà Nội-2017

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

-----------------------------------------------------

TẠ THỊ ANH

BIẾN ĐỔI QUAN HỆ DÒNG HỌ CỦA NGƢỜI

TÀY Ở XÃ QUANG LANG, HUYỆN CHI LĂNG,

TỈNH LẠNG SƠN TỪ NĂM 1986 ĐẾN NAY.

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Nhân học

Mã số: 60 31 03 02

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Thanh Bình

Hà Nội-2017

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành đề tài:“Biến đổiquan hệ dòng họ của người Tày ở xã

Quang Lang, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn từ năm 1986đến nay”, trong quá

trình đi thu thập tài liệu thực tế, tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiệt tình của

Ủy ban nhân dân xã, người dân địa phương và đặc biệt là cộng đồng dân tộc

Tày tại xã Quang Lang, đã cung cấp cho tôi một nguồn tài liệu, thông tin thực

tế vô cùng quý giá.

Tôi xin chân thành cảm ơn, sự giúp đỡ nhiệt tình của quý thầy cô giáo,

các bạn trong Khoa Nhân học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,

đặc biệt làTS.Nguyễn Thị Thanh Bình - người trực tiếp hướng dẫn, tận tình

giúp đỡ, chỉ bảo tôi hoàn thành đề tài luận văn thạc sĩ này.

Nhân đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành, sâu sắc nhất tới sự giúp

đỡ nhiệt tình, quý báu trên.

Hà Nội, ngày 07 tháng 05 năm 2017

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Nếu có gì sai

phạm tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Tác giả luận văn

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1.Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1

2. Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................... 2

3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu và địa bàn nghiên cứu........................... 3

4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu .............................................................. 4

5. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................ 5

6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn...................................................... 6

7. Kết cấu của luận văn................................................................................... 7

Chƣơng 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu và địa bàn nghiên cứu......... 8

1.1. Tổng quan nghiên cứu về dòng họ.......................................................... 8

1.1.1. Nghiên cứu về dòng họ và quan hệ dòng họ ở Việt Nam........................ 8

1.1.2. Nghiên cứu vềdòng họ của người Tày. ................................................. 12

1.2. Các khái niệm và cơ sở lý thuyết ............................................................ 14

1.2.1. Các khái niệm........................................................................................ 14

1.2.2. Cơ sở lý thuyết....................................................................................... 16

1.3. Khái quát về ngƣời Tày và địa bàn nghiên cứu .................................. 20

1.3.1. Vài nét về người Tày ở Việt Nam.......................................................... 20

1.3.2. Vài nét về người Tày xã Quang Lang ................................................... 22

1.4. Khái quát về điểm nghiên cứu chính.................................................... 30

1.4.1. Thôn Khun Phang, xã Quang Lang. .................................................... 30

1.4.2 . Thôn Làng Đăng, xã Quang Lang. ...................................................... 31

Tiểu kết chƣơng 1.......................................................................................... 33

Chƣơng 2: Dòng họ của ngƣời Tày ở xã Quang Lang............................... 34

2.1. Quan niệm về dòng họ của ngƣời Tày. ............................................... 34

2.2. Cấu trúc dòng họ................................................................................... 36

2.3. Tổ chức dòng họ ngƣời Tày xã Quang Lang...................................... 39

2.4. Vai trò của trƣởng họ và những ngƣời có uy tín trong dòng họ ...... 45

Tiểu kết chƣơng 2.......................................................................................... 49

Chƣơng 3: Biến đổi quan hệ dòng họ trong tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên

và các nghi lễ vòng đời từ năm 1986 đến nay. ............................................ 50

3.1 Biến đổi quan hệ dòng họ của ngƣời Tày trong tín ngƣỡng thờ cúng tổ

tiên................................................................................................................... 51

3.2. Biến đổi quan hệ dòng họ trong các nghi lễ vòng đời........................ 58

3.2.1 Biến đổi quan hệ dòng họ trong cưới xin............................................... 58

3.2.2 Biến đổi quan hệ dòng họ trong tang ma............................................... 72

3.2.3 Biến đổi quan hệ dòng họ trong sinh đẻ ................................................ 83

Tiểu kết chƣơng 3.......................................................................................... 86

Chƣơng 4: Biến đổi quan hệ dòng họ trong hoạt động kinh tế và đời sống

xã hội từ năm 1986 đến nay.......................................................................... 87

4.1. Biến đổi quan hệ dòng họ trong hoạt động kinh tế............................. 87

4.1.1 Biến đổi quan hệ dòng họ trong sở hữu và sử dụng đất đai.................. 87

4.1.2 Biến đổi quan hệ dòng họ trong sản xuất nông nghiệp ......................... 93

4.1.3 Biến đổi quan hệ dòng họ trong dịch vụ, buôn bán và lao động làm thuê

......................................................................................................................... 98

4.2. Biến đổi quan hệ dòng họ trong đời sống xã hội ............................... 100

4.2.1.Biến đổi quan hệ dòng họ và hoạt động khuyến học ........................... 100

4.2.2. Biến đổi quan hệ dòng họ và chăm sóc trẻ em. .................................. 102

Tiểu kết chƣơng 4........................................................................................ 104

KẾT LUẬN.................................................................................................. 106

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 110

PHỤ LỤC..................................................................................................... 116

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 2.1: Số hộ gia đình thuộc các dòng họ trên địa bàn nghiên cứu ......................40

Bảng 3.1 Hỗ trợ trong đám cưới của gia đình ông Hoàng Văn T năm 2001.........67

Bảng 3.2 Hỗ trợ trong đám cưới con gái của ông Vi Văn Ph, năm 2014.................69

Bảng 3.3 Hỗ trợ trong tang ma của gia đình bà Vi Thị H năm 2002........................80

Bảng 3.4 Hỗ trợ trong đám tang của gia đình ông Lô Quốc Kh năm 2015..............81

Bảng 4.1: Danh sách thống kê số gia đình có trẻ em được anh em họ hàng nuôi

nấng, chăm sóc con cái giúp ......................................................................................102

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Dòng họ là một thành tố văn hóa của tộc người, yếu tố cơ bản trong cấu

trúc cộng đồng xã hội. Cho đến nay mọi giá trị kinh tế, văn hóa, xã hội đều in

đậm dấu ấn dòng họ. Vì vậy, dòng họ không chỉ đóng vai trò chủ đạo cố kết

các thành viên trong cộng đồng mà còn góp phần bảo lưu, tái tạo, trao truyền

các giá trị văn hóa tộc người. Quan niệm về dòng họ với những câu đúc kết từ

bao đời nay “một giọt máu đào hơn ao nước lã”, “Đắng cay cũng thể ruột rà,

ngọt ngào cho lắm cũng là người dưng” không chỉ ăn sâu trong tư tưởng của

người Kinh (Việt) mà ở cả nhiều tộc người sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam.

Hiện nay, trong bối cảnh đổi mới và hội nhập đang diễn ra mạnh mẽ ở

Việt Nam, cấu trúc, chức năng, vai trò của dòng họ đang có nhiều biến đổi

nhanh chóng. Đặc biệt là hiện tượng phục hưng nhiều các hoạt động có liên

quan đến dòng họ cho thấy giá trị quan trọng của dòng họ trong nhận thức của

cộng đồng. Vì vậy, nghiên cứu về dòng họ và những biến đổi của dòng họgóp

phần định hướng phát triển văn hóa, phát triển xã hội, đảm bảo tính đa dạng

văn hóa và giữ gìn bản sắc dân tộc. Đồng thời, tạo cơ sở khoa học cho việc

hoạch định và xây dựng chính sách phát triển đất nước trong sự nghiệp công

nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay.

Người Tày là cộng đồng dân tộc có dân số đông nhất trong các dân tộc

thiểu số ở nước ta, với 1.626.392 người (theo Tổng điều tra dân số và nhà

ở năm 2009), phân bố tập trung ở các tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn,

Tuyên Quang, Hà Giang, Lào Cai, Thái Nguyên,…Người Tày sớm đã xây

dựng được nền văn hóa phong phú, đa dạng nhưng vẫn mang đậm bản sắc

văn hóa tộc người. Trong đó, dòng họ là vấn đề được người Tày rất coi

trọng.Nó không chỉ là yếu tố để duy trì, củng cố mối quan hệ giữa các gia

đình, mà còn liên quan chặt chẽ tới bản sắc văn hóa và ý thức về “cuội

nguồn” của tộc người.

2

Sau Đổi mới, dưới tác động của bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa

và hội nhập quốc tế, nền kinh tế xã hội của nước ta nói chung và tỉnh Lạng

Sơn nói riêng đã có những chuyển biến nhanh và mạnh. Từ đó thúc đẩy người

Tày hội nhập sâu vào nền kinh tế thị trường, tạo tiền đề cho sự giao lưu, hội

nhập văn hóa với các dân tộc khác ngày càng sâu sắc.Dòng họ của người Tày

cũng không nằm ngoài quy luật vận động chung ấy. Hiện nay, vấn đề quan hệ

dòng họ biến đổi như thế nào trong quá trình giao lưu, hội nhập là một mảng

trống lớn trong các nghiên cứu về người Tày. Việc củng cố quan hệ dòng họ

của người Tày qua các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội như thế nào, có hay

không sự cố kết dòng họ trong và ngoài cộng đồng vẫn chưa được quan tâm

nghiên cứu.

Nghiên cứu biến đổi dòng họ là một chủ đề quan trọng trong Nhân học

từ trước đến nay. Nghiên cứu về dòng họ của người Tày chính là nghiên cứu

giá trị văn hóa xã hội đặc trưng của tộc nguời, qua đó có đuợc cái nhìn về đời

sống, lịch sử phát triển và sự cố kết trong các mối quan hệ của tộc nguời.

Đồng thời, góp phần bảo lưu những nét đẹp có giá trị văn hóa tộc người, hạn

chế những mặt tiêu cực để xây dựng nền văn hóa vừa tiên tiến vừa đậm đà

bản sắc dân tộc.

Từ những lý do trên, tôi đã chọn đề tài:“Biến đổiquan hệ dòng họ của

người Tày ở xã Quang Lang, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn từ năm 1986

đến nay”.

2. Mục tiêu nghiên cứu

-Tìm hiểu các dòng họ và quan hệ dòng họ của người Tày ở xã Quang

Lang, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn.

- Xem xét sự biến đổi quan hệ dòng họ từ sau Đổi mới (1986) trong các

khía cạnh đời sống văn hoá, tín ngưỡng, hoạt động kinh tế và đời sống xã hội

ở địa phương.

- Xác định các yếu tố tác động đến sự biến đổi của dòng họ và quan hệ

dòng họ cũng như xu hướng biến đổi của các quan hệ đó trong bối cảnh hiện nay.

3

3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu và địa bàn nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là những hoạt động liên quan

đến dòng họ và quan hệ dòng họ của người Tày ở xã Quang Lang, huyện Chi

Lăng, tỉnh Lạng Sơn. Trong khuôn khổ hạn hẹp của một luận văn thạc sĩ và

phụ thuộc vào thực tế nghiên cứu cho thấy những yếu tố nào trong quan hệ

dòng họ của người Tày ở đây có sự biến đổi rõ rệt nhất, đề tài chỉ tập trung

vào quan hệ dòng họ ở một số khía cạnh của đời sống văn hoá tín ngưỡng, các

hoạt động kinh tếvà đời sống xã hội.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Không gian:

Luận văn tập trung vào mốiquan hệ dòng họ của các dòng họ người

Tày ở hai thôn Khun Phang và làng Đăng, xã Quang Lang, huyện Chi Lăng,

tỉnh Lạng Sơn.

Phạm vi thời gian:

Đề tài nghiên cứu về sự biến đổi trong quan hệ dòng họ của người Tày

từ sau Đổi mới (1986) đến nay. Tuy nhiên, để có thể thấy rõ được sự biến đổi

trong quan hệ dòng họ, nghiên cứu có tìm hiểu, đề cập tới thời kỳ trước đổi

mới trong khuôn khổ tài liệu thứ cấp cho phép.

3.3. Địa bàn nghiên cứu

Đề tài chọn xã Quang Lang, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn làm địa

bàn nghiên cứu. Nằm ở khu vực phía Nam Lạng Sơn, đây là vùng sâu trong

nội địa của tỉnh. Người Tày ở huyện Chi Lăng nói chung ít tham gia các hoạt

động thương mại xuyên biên giới. Nông nghiệp, buôn bán nhỏ và dịch vụ là

nguồn sinh kế chính của đồng bào nơi đây. Gần đây, học viên có cơ hội tham

gia một đề tài nghiên cứu của Viện Dân tộc học về biến đổi kinh tế - xã hội

của người Tày tại xã Quang Lang. Học viên muốn chọn địa bàn này cho

nghiên cứu thực địa của luận văn để có thể kế thừa các tài liệu, hiểu biết

chung về đời sống kinh tế - xã hội của người Tày nơi đây, làm cơ sở để hiểu

4

rõ hơn quan hệ dòng họ của họ từ sau Đổi mới (1986). Tại điểm nghiên cứu,

chúng tôi đã chọn 2 làng người Tày, một làng ven thị trấn và đường quốc lộ

1A, một làng ở trong sâu hơn để so sánh mức độ biến đổi kinh tế - xã hội

cũng như biến đổi trong quan hệ dòng họ nơi đây.

4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu

4.1. Câu hỏi nghiên cứu

Sau năm 1986 đất nước ta bước vào công cuộc Đổi mới, dưới tác động

của nền kinh tế thị trường, đời sống văn hóa của nhân dân cả nước nói chung,

người Tày ở Lạng Sơn nói riêng đã có sự biến đổi mạnh mẽ. Trong đó, mối

quan hệ dòng họ vốn được xem như thành tố cốt lõi tạo nên xã hội người Tày,

nền tảng của thiết chế xã hội truyền thống, giữ vai trò quan trọng chi phối đến

đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội tộc người cũng đang dần biến đổi. Để làm rõ

quá trình biến đổi của dòng họ người Tày trong bối cảnh chung của đất nước,

cũng như để giải đáp cho vấn đề nghiên cứu được đặt ra, đề tài đưa ra một vài

câu hỏi cụ thể sau:

- Cấu trúc dòng họ và quan hệ dòng họ của người Tày tại địa bàn

nghiên cứu đã và đang vận hành như thế nào?

- Quan hệ dòng họ đóng vai trò như thế nào trong đời sống kinh tế,

văn hóa và xã hội của người Tày từ sau Đổi mới?

- Đâu là nguyên nhân và xu hướng của biến đổi trong quan hệ

dòng họ của người Tày?

4.2. Giả thuyết nghiên cứu

Nghiên cứu này giải thuyết rằng từ sau Đổi mới (1986), dưới tác động

của bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập nền kinh tế, đời sống

của người Tày ở Lạng Sơn đang dần được cải thiện. Từ đó nảy sinh nhu cầu

phục hồi lại các hình thức tổ chức sinh hoạt trong dòng họ, đồng thời, củng cố

lại cấu trúc dòng họ. Vai trò và vị trí của cá nhân trong dòng họ ngày càng

được tăng cường. Nhờ đó, giá trị cơ bản dòng họ dần được phục sinh sau thời

gian dài bị vùi lấp đi trong thời bao cấp. Dòng họ ngày càng đóng vai trò quan

5

trọng trong đời sống của người Tày. Nó như là chỗ dựa tinh thần, một nguồn

vốn xã hội cho cộng đồng trong nền kinh tế thị trường.

Mối quan hệ trong dòng họ của người Tày ngày càng được củng cố và

chuyển biến theo hướng tích cực. Con người có xu hướng cố kết lại với nhau

để ứng phó với thách thức trong bối cảnh nền kinh tế thị trường và quá trình

hiện đại hoá. Nhưng những mối quan hệ này lại dễ bị tác động bởi những

quan hệ kinh tế và lợi ích kinh tế mới. Vì vậy, cũng nảy sinh một số mâu

thuẫn giữa các gia đình, dòng họ và các thành viên trong cộng đồng do ảnh

hưởng của lối sống mới du nhập và tệ nạn xã hội trong cộng đồng ngày càng

gia tăng.

Quan hệ dòng họ có vai trò quan trọng trong cả đời sống tín ngưỡng và

đời sống kinh tế. Sự tương trợ, giúp đỡ này có ý nghĩa về cả vật chất lẫn tinh

thần. Quan hệ dòng họ và mạng lưới họ hàng là mạng lưới xã hội, một nguồn

vốn xã hội được xây dựng và sử dụng cho lợi ích từng gia đình. So với mạng

lưới khác như cộng đồng thôn bản, bạn bè, quan hệ dòng họ đóng vai trò quan

trọng hơn.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Phương pháp chủ đạo được sử dụng trong nghiên cứu này là điền dã dân

tộc học.Để thu thập được thông tin đầy đủ, chính xác và có giá trị khoa học,

mang tính chân thực cao tác giả luận văn đã vận dụng một số kỹ năng sau:

Quan sát: với mục đích hình dung được cảnh quan, môi trường cư trú,

cách bố trí làng bản, lối sống sinh hoạt và sự giao tiếp của các gia đình, dòng

họ người Tày, giúp tác giả thu thập được những thông tin ban đầu về đối

tượng nghiên cứu, định hướng chính xác cho những vấn đề mục tiêu nghiên

cứu đặt ra.

Quan sát tham dự: đây là phương pháp quan trọng và hữu dụng cho đề

tài nghiên cứu. Với phương châm ba cùng “cùng ăn, cùng ở, cùng làm”, tác

giả thâm nhập và hòa đồng với cộng đồng trong thời gian khoảng 2 tháng tại

địa bàn nghiên cứu. Việc quan sát tham dựđược thực hiện chủ yếu trong việc

6

sinh hoạt, hội họp cộng đồng, dòng họ, gia đình và các tổ chức đoàn thể;

trong các nghi lễ, tập tục của các gia đình, dòng họ và cộng đồng làng

bản.Qua việc tiếp xúc trực tiếp với cộng đồng, phương pháp này giúp tác giả

phản ánh đầy đủ hơn quan điểm của chủ thể về vai trò của dòng họ trong đời

sống tộc người từ sau Đổi mới đến nay.

Phỏng vấn sâu: cùng với việc quan sát tham dự, tác giả kết hợp thực

hiện phương pháp phỏng vấn sâu bán cấu trúc. Đây là kỹ năng cơ bản để tác

giả thu thập thông tin cho luận văn. Tác giảđã tiến hành phỏng vấn60 người,

bao gồm đủ mọi thành phần trong cộng đồng: nam, nữ, người già, trung niên,

thanh niên, học sinh…. Sự đa dạng về giới, độ tuổi như vậy cho phép thu

được nguồn thông tin đa chiều về liên quan đến dòng họ và quan hệ trong

dòng họ của người Tày ở địa bàn nghiên cứu.

Luận văncũng sử dụng phương pháp thống kê, phân tích, so sánh và

tổng hợp để hệ thống hóa các nguồn tài liệu sơ cấp và thứ cấp thu được trong

quá trình điều tra, nghiên cứu. Phân tích và so sánh để đánh giá thực trạng

biến đổi, vị trí, vai trò của dòng họ và mối quan hệ trong dòng họ của người

Tày sau Đổi mới đến nay.

Ngoài ra, luận văn kế thừa một số kết quả định lượng của đề tài “Biến

đổi kinh tế - xã hội của người Tày ở một xã vùng Đông Bắc” của Viện Dân

tộc học mà học viên đã có cơ hội tham gia năm 2016. Được sự cho phép của

chủ nhiệm đề tài, học viên sử dụng kết quả xử lý 140 phiếu điều tra hộ gia

đình liên quan đến đời sống kinh tế, xã hội của người Tày hai thôn Khun

Phang và Làng Đăng, xã Quang Lang, huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn.

6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn

6.1. Ý nghĩa khoa học

Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần bổ sung thêm tư liệu thực tế

về dòng họ và biến đổi quan hệ dòng họ của người Tày ở một địa phương cụ

thể vùng Đông Bắc.