(Luận văn thạc sĩ) Ảnh hưởng của Phật giáo đến văn hoá dân gian Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

----------------------------------

DƯƠNG QUANG ĐIỆN

(Thích Thanh Điện)

ẢNH HƯỞNG CỦA PHẬT GIÁO ĐẾN VĂN HOÁ

DÂN GIAN VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI – 2010

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

----------------------------------

DƯƠNG QUANG ĐIỆN

(Thích Thanh Điện)

ẢNH HƯỞNG CỦA PHẬT GIÁO ĐẾN VĂN HOÁ

DÂN GIAN VIỆT NAM

Chuyên ngành: Tôn giáo học

Mã số: 62.22.90

LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC

Giáo viên hướng dẫn

PGS.TS. DƯƠNG VĂN THỊNH

HÀ NỘI – 2010

3

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ........................................... 1

1. Lý do chọn đề tài.................................................................................1

2. Tình hình nghiên cứu đề tài.................................................................2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài .............................................4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................4

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu...........................................4

6. Đóng góp của luận văn........................................................................5

7. Ý nghĩa của luận văn...........................................................................5

8. Kết cấu của luận văn .............................. 5

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ PHẬT GIÁO VÀ

VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM ........................ 6

1.1. Khái lược chung về Phật giáo và văn hóa dân gian Việt Nam . 6

1.1.1. Tổng quan chung về Phật giáo .................... 6

1.1.2. Khái lược chung về văn hóa dân gian Việt Nam ....... 16

1.2. Sự tác động của Phật giáo đến văn hóa dân gian Việt Nam .. 21

Chương 2: MỘT SỐ ẢNH HƯỞNG CỦA PHẬT GIÁO ĐẾN VĂN HÓA

DÂN GIAN VIỆT NAM ............................... 36

2.1. Ảnh hưởng của Phật giáo đến văn học dân gian Việt Nam .. 37

2.1.1. Ảnh hưởng của Phật giáo đến ca dao, tục ngữ ........ 37

2.1.2. Ảnh hưởng của Phật giáo đến các tích truyện dân gian ... 45

2.2. Ảnh hưởng của Phật giáo đến tín ngưỡng, lễ hội và nghệ thuật

biểu diễn dân gian Việt Nam .......................... 60

4

2.2.1. Ảnh hưởng của Phật giáo đến tín ngưỡng, lễ hội dân gian . 60

2.2.2. Ảnh hưởng của Phật giáo đến nghệ thuật biểu diễn dân gian 75

2.3. Một số khuyến nghị nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế

ảnh hưởng tiêu cực của Phật giáo đến văn hóa dân gian Việt Nam 87

KẾT LUẬN ........................................ 93

TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................. 95

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Phật giáo du nhập và phát triển ở nước ta đã hơn 18 thế kỷ, một chiều

dài lịch sử khá đủ để Phật giáo dù truyền từ Ấn Độ vào hay từ Trung Hoa

sang được bản địa hóa, dân gian hóa tạo nên bản sắc riêng của Phật giáo Việt

Nam. Phật giáo đã thấm nhuần trong nếp sống, nếp nghĩ, tư duy và tình cảm

của người dân Việt Nam từ nhiều thế hệ và mọi tầng lớp.

Sự hội nhập của Phật giáo trong nền văn hóa dân tộc, đặc biệt là văn

hóa dân gian – một mảng văn hóa bình dị, dân dã, mộc mạc và quần chúng

của người Việt một cách rất tự nhiên thể hiện đặc trưng cơ bản nhất của Phật

giáo Việt Nam. Nhà nghiên cứu Nguyễn Duy Hinh cho rằng: “Đặc trưng cơ

bản của Phật giáo Việt Nam là tính dân gian là tính trội. Phật giáo được tiếp

nhận như một tôn giáo…Phật giáo Việt Nam tôn giáo hơn hệ tư tưởng, cho

nên thiên về bố thí cứu độ hơn là tìm giải thoát sinh tử…Vì là tôn giáo dân

gian, nên thâm nhập vào tâm hồn nhân dân sâu sắc khiến cho tựa hồ ai ai

cũng là tín đồ Phật giáo”[26;790].

Có thể nói rằng, Phật giáo là một tổ hợp văn hóa góp phần tạo nên một

lát cắt trong nền văn hóa đa diện của Việt Nam. Chính điều này đã khẳng

định được sức mạnh trường tồn của một nền văn hóa rất Việt Nam, một nền

văn hóa đa dạng, tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc luôn đồng hành cùng

thế kỷ và trường tồn mãi với thời gian.

Ngày nay, trước xu thế toàn cầu hóa, hội nhập kinh tế quốc tế. Trước

những luồng tư tưởng văn hóa ngoại lai, việc nghiên cứu sự tích hợp của các

yếu tố văn hóa tạo nên văn hóa dân tộc trong đó đặc biệt là tôn giáo rất quan

trọng nhằm khẳng định căn tính văn hóa Việt. Điều này được Đảng và Nhà

nước ta rất quan tâm. Báo cáo chính trị Văn kiện đại hội IX và X Đảng ta

2

đều khẳng định: “Phát huy những giá trị tốt đẹp về văn hóa và đạo đức của

tôn giáo”. Vì vậy, việc nghiên cứu “Ảnh hưởng của Phật giáo đến văn hóa

dân gian Việt Nam” không chỉ góp phần làm sáng tỏ sự hội nhập của Phật

giáo vào nền văn hóa dân tộc nói chung mà cụ thể hơn là với văn hóa dân

gian nói riêng. Góp phần xây dựng một nền văn hóa Việt Nam đáp ứng nhu

cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa và hiện đại hóa.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Nghiên cứu về Phật giáo và sự hội nhập của Phật giáo đối với văn hóa

Việt Nam trong lịch sử và hiện tại có khá nhiều công trình nghiên cứu khác

nhau. Có thể kể đến một số tác giả tiêu biểu như:

Nghiên cứu về lịch sử Phật giáo và Phật giáo Việt Nam có thể kể đến

một số công trình điển hình sau đây: Phật học khái lược của Lưu Vô Tâm,

Nxb. Tôn giáo, năm 2002; Kimura Taiken với Nguyên Thủy Phật giáo tư

tưởng luận, Nxb. Tôn giáo, năm 2007; Việt Nam Phật giáo sử luận (2 tập)

của Nguyễn Lang, Nxb. Văn học, năm 2000; Lịch sử Phật giáo Việt Nam của

nhiều tác giả do Nguyên Tài Thư (chủ biên), Nxb. Khoa học xã hội, năm

1998; Tư tưởng Phật giáo Việt Nam của Nguyễn Duy Hinh, Nxb. Khoa học

xã hội, năm 1999; Lịch sử Phật giáo Việt Nam (2 tập) của Lê Mạnh Thát,

Nxb. TP. Hồ Chí Minh, năm 2001…. Xét ở góc độ khái quát chung nhất,

các công trình trên với nội dung đề cập đến những vấn đề về lịch sử Phật

giáo, và lịch sử Phật giáo Việt Nam, những tư tưởng và giáo lý cơ bản của

đạo Phật, quá trình truyền bá và các chặng đường phát triển của Phật giáo

Việt Nam, một số đặc điểm cơ bản của Phật giáo Việt Nam.

Nghiên cứu về mối quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa có thể kể đến

các tác phẩm: “Truyền thống văn hóa và Phật giáo Việt Nam” của tác giả

Minh Chi, Nxb. Tôn giáo năm 2003; “Sự tác động qua lại giữa văn hóa và

tôn giáo” của Lê Văn Lợi, Nxb. Đại học Quốc gia, năm 1999; Tôn giáo

3

trong mối quan hệ với văn hóa và phát triển ở Việt Nam của Nguyễn Hồng

Dương, Nxb. Khoa học xã hội, năm 2004; Tôn giáo và văn hóa của Trương

Sỹ Hùng, Nxb. Khoa học xã hội, năm 2007…. Đây là những công trình đề

cập một cách tổng thể nhất mối quan hệ giữa tôn giáo và văn hóa Việt Nam,

trong đó có mối quan hệ giữa Phật giáo và văn hóa Việt Nam cũng được đề

cập nhưng ở góc độ tổng quan nhất trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã

hội như tư tưởng, văn hóa vật thể, phi vật thể… Và ảnh hưởng của Phật giáo

đến văn hóa dân gian cũng được đề cập nhưng chưa có sự bóc tách, phân tích

một cách chuyên sâu và hệ thống thành một vấn đề.

Ngoài ra trên một số tạp chí nghiên cứu mà điển hình là Tạp chí Triết

học, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo cũng có một số bài đề cập tới vấn đề Phật

giáo trong mối quan hệ với văn hóa Việt Nam, chẳng hạn như bài: “Tìm hiểu

những đặc trưng của Phật giáo trong quá trình hội nhập với văn hóa Việt

Nam” của Trần Văn Trình, Tạp chí Nghiên cứu Phật học số 6, năm 1999;

“Triết học nghệ thuật Việt Nam trong quá trình tiếp thu tư tưởng Phật giáo”

của Vũ Khiêu, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 5 năm 2006; “Vài suy nghĩ

về sự hội nhập của Phật giáo vào nền văn hóa Việt Nam”, Tạp chí Nghiên

cứu Tôn giáo, số 4, năm 2004….

Tổng quan chung về tình hình có thể thấy, nhìn chung các tác phẩm

đều nghiên cứu hoặc có đề cập đến mối quan hệ giữa Phật giáo với văn hóa

dân tộc nhưng ở tầm bao quát rộng mà chưa có một công trình nào cụ thể,

chuyên sâu nghiên cứu về "Ảnh hưởng của Phật giáo đến văn hóa dân gian

Việt Nam" một cách có hệ thống. Vì vậy, chúng tôi hy vọng với đề tài của

mình sẽ góp phần làm sáng tỏ hơn nữa ảnh hưởng của Phật giáo đến văn hóa

Việt Nam trên một số lĩnh vực cụ thể như văn học dân gian, tín ngưỡng và lễ

hội dân gian, âm nhạc, diễn xướng và sân khấu dân gian. Khẳng định tính

chất dân gian trong Phật giáo chính là khẳng định căn tính riêng biệt và độc

4

đáo của Phật giáo Việt Nam. Khẳng định nguồn cội hội nhập của Phật giáo

với văn hóa dân tộc.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài

3.1. Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở lý luận mác xít về tôn giáo và

văn hóa, luận văn phân tích, làm sáng tỏ những ảnh hưởng của Phật giáo đến

văn hóa dân gian Việt Nam thông qua một số lĩnh vực biểu hiện cụ thể trong

ca dao, tục ngữ, tín ngưỡng, nghệ thuật sân khấu dân gian của người Việt

Nam.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích trên, luận văn có

nhiệm vụ:

Thứ nhất: Trình bày tổng quan về Phật giáo và văn hóa dân gian.

Thứ hai: Phân tích những ảnh hưởng của Phật giáo đến một số loại

hình văn hóa dân gian Việt Nam. Qua đó đưa ra một số khuyến nghị nhằm

phát huy những giá trị của Phật giáo trong văn hóa dân gian Việt Nam

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu: Những ảnh hưởng của Phật giáo đối với

văn hóa Việt Nam.

4.2. Phạm vi nghiên cứu:Luận văn chỉ nghiên cứu những ảnh hưởng

của Phật giáo đối với văn hóa dân gian Việt Nam trên một số lĩnh vực cụ thể

như: Văn học dân gian; Tín ngưỡng, lễ hội dân gian; âm nhạc, diễn xướng và

sân khấu dân gian.

5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

5.1. Cơ sở lý luận: Luận văn đựơc xây dựng trên cơ sở vận dụng các

nguyên lý, quan điểm mác xít như: quan điểm duy vật lịch sử về tôn giáo và

văn hóa.

5

Luận văn cũng tiếp thu những kết quả của các công trình nghiên cứu

trong và ngoài nước về Phật giáo và văn hóa Việt Nam.

5.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng phương pháp của

Tôn giáo học và Triết học, phương pháp lôgíc và lịch sử, phân tích và tổng

hợp, đối chiếu và so sánh.

6. Đóng góp của luận văn

Luận văn phân tích một số ảnh hưởng của Phật giáo đến văn hóa dân

gian Việt Nam biểu hiện trên một số lĩnh vực như: Văn học dân gian; Tín

ngưỡng, lễ hội dân gian; âm nhạc, diễn xướng và sân khấu dân gian Việt

Nam nhằm khẳng định tính chất riêng có của Phật giáo Việt Nam , vai trò

của Phật giáo đối với đời sống văn hóa của người Việt Nam.

7. Ý nghĩa của luận văn

Ý nghĩa lý luận: Luận văn góp phần vào việc phân tích làm sáng tỏ

những ảnh hưởng của Phật giáo đối với văn hóa dân gian Việt Nam trên một

số lĩnh vực cụ thể như: Văn học dân gian; Tín ngưỡng, lễ hội dân gian; âm

nhạc, diễn xướng và sân khấu dân gian. .

Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho công

tác nghiên cứu và giảng dạy về tôn giáo nói chung, Phật giáo và văn hóa Việt

Nam nói riêng, cho việc hoạch định chính sách đối với tôn giáo của Đảng và

Nhà nước.

8. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và mục lục,

nội dung chính của luận văn gồm 02 chương 05 tiết.

6

Chương 1:

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ PHẬT GIÁO VÀ

VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM

1.1. Khái lược chung về Phật giáo và văn hóa dân gian Việt Nam

1.1.1. Tổng quan chung về Phật giáo

Phật giáo là một trong ba tôn giáo thế giới ra đời vào khoảng thế kỷ thứ

VI, TCN ở Ấn Độ. Thế kỷ III, II TCN Phật giáo được coi là quốc giáo ở Ấn

Độ, sau đó được truyền bá, lan tỏa sang các nước lân cận và khu vực. Ngày

nay Phật giáo có mặt ở nhiều nước trên thế giới.

Phật giáo ra đời trong điều kiện kinh tế xã hội Ấn Độ có sự chuyển

biến sâu sắc. Ấn Độ là một quốc gia có lịch sử lâu đời và nền văn minh phát

triển sớm, từ thiên niên kỷ thứ III TCN, đó là nền văn minh tiền Vêda. Từ

khoảng 1500 năm TCN, do những biến động xã hội Ấn Độ đã chuyển sang

một nền văn minh mới là nền văn minh Vêda. Phật giáo ra đời trong nền văn

minh này.

Phật giáo ra đời trong bối cảnh nền kinh tế Ấn Độ có sự phát triển

mạnh mẽ, tạo nên những biến động lớn về mặt xã hội.

Về kinh tế: Thế kỷ VI (TCN) Ấn Độ đã là quốc gia phát triển. Công cụ

sản xuất bằng sắt phổ biến. Xã hội đã có sự phân công lao động giữa nông

nghiệp, thủ công và thương nghiệp. Sự phát triển của sản xuất, sự xuất hiện

chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất là nguyên nhân khiến cho sự phân hóa và

mâu thuẫn giai cấp ở Ấn Độ trở nên sâu sắc.

Chế độ đẳng cấp, sự phân hóa giai cấp, đẳng cấp khắc nghiệt là một

đặc điểm của xã hội Ấn Độ. Xã hội tồn tại 4 đẳng cấp:

Tăng lữ (Brahma) hay còn gọi là đẳng cấp Bà la môn. Đây là đẳng cấp

cao nhất, thống trị đời sống tinh thần xã hội, có đặc quyền chính trị xã hội,