Các yếu tố ảnh hưởng tới quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam

BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG

NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG

NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG

CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI

QUY MÔ VỐN ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI

VÀO LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Hà Nội- Năm 2021

BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG

NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG

CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI

QUY MÔ VỐN ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI

VÀO LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở VIỆT NAM

Ngành: Kinh tế phát triển

Mã số: 9310105

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1: PGS. TS. Trần Thị Minh Châu

2: TS. Nguyễn Thị Xuân Hương

Hà Nội - Năm 2021

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện. Các

số liệu khảo sát và thống kê là hoàn toàn xác thực. Kết quả nghiên cứu trong

luận án chưa được ai công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác.

Tác giả

Nguyễn Thị Mai Hương

ii

LỜI CẢM ƠN

Tác giả chân thành cảm ơn Lãnh đạo và cán bộ Viện Nghiên cứu Quản lý

Kinh tế Trung ương đã tạo điều kiện tốt nhất, giúp đỡ để tác giả hoàn thành luận

án. Đặc biệt, xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành nhất đến giáo viên hướng

dẫn PGS.TS. Trần Thị Minh Châu và TS. Nguyễn Thị Xuân Hương đã tâm

huyết, tận tình hướng dẫn tôi có được kết quả nghiên cứu này. Tác giả xin gửi lời

cảm ơn tới các anh/chị tại các Sở Kế hoạch đầu tư các tỉnh, các doanh nghiệp

FDI trong lĩnh vực nông nghiệp đã tạo điều kiện gặp gỡ, khảo sát và các chuyên

gia trong các lĩnh vực liên quan đã đóng góp những thông tin vô cùng quý báu

và những ý kiến xác đáng, để tác giả có thể hoàn thành luận án trong thời gian

nhanh nhất.

Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới Ban lãnh đạo cơ quan, đồng nghiệp đã

luôn quan tâm và tạo mọi điều kiện trong quá trình học tập cũng như thực hiện

luận án.

Cuối cùng, tác giả xin trân trọng cảm ơn những người thân gia đình đã

động viên, hỗ trợ tác giả trong quá trình học tập và hoàn thành luận án!

Trân trọng cảm ơn./.

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Thị Mai Hương

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN....................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii

MỤC LỤC............................................................................................................ iii

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT............................................................................. viii

DANH MỤC CÁC BẢNG.....................................................................................x

DANH MỤC CÁC HÌNH................................................................................... xii

MỞ ĐẦU................................................................................................................1

1. Lý do nghiên cứu đề tài luận án .........................................................................1

2. Những điểm mới của luận án .............................................................................3

3. Kết cấu luận án...................................................................................................4

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU

CỦA LUẬN ÁN.....................................................................................................5

1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến quy mô

vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ...................................5

1.1.1. Các nghiên cứu lý thuyết..............................................................................5

1.1.2. Các nghiên cứu thực nghiệm......................................................................17

1.1.2.1. Các nghiên cứu về vai trò của vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài đối với

nước nhận đầu tư..................................................................................................17

1.1.2.2. Các nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến quy mô vốn đầu tư trực tiếp

nước ngoài nói chung...........................................................................................19

1.1.2.3. Các nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến quy mô vốn đầu tư trực

tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp...........................................................27

1.1.3. Những khoảng trống nghiên cứu................................................................32

1.2. Hướng nghiên cứu của luận án .....................................................................35

1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................35

1.2.2. Đối tượng, phạm vi và câu hỏi nghiên cứu................................................36

1.2.3. Cách tiếp cận và khung phân tích ..............................................................36

iv

1.2.4. Phương pháp nghiên cứu............................................................................38

1.2.4.1. Phương pháp thu thập số liệu..................................................................38

1.2.4.2. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu..................................................43

1.2.5. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .....................................................................47

CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ CÁC YẾU

TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUY MÔ VỐN ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC

NGOÀI VÀO LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP.......................................................50

2.1. Cơ sở lý luận về quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông

nghiệp ...................................................................................................................50

2.1.1. Các khái niệm có liên quan ........................................................................50

2.1.1.1. Khái niệm và phân loại vốn đầu tư .........................................................50

2.1.1.2. Đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ..........................53

2.1.1.3. Khái niệm quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài trong nông nghiệp........54

2.1.2. Đặc trưng của đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp ........................................55

2.1.3. Vai trò của vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ...........58

2.1.3.1. Vai trò trực tiếp .......................................................................................58

2.1.3.2. Vai trò gián tiếp.......................................................................................60

2.2. Mô hình nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến quy mô vốn đầu tư nước

ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp Việt Nam ..........................................................61

2.2.1. Mô hình lý thuyết.......................................................................................61

2.2.2. Mô hình đề xuất về các yếu tố ảnh hưởng tới quy mô vốn đầu tư trực tiếp

nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam..............................................63

2.2.2.1. Quan điểm thiết kế mô hình nghiên cứu .................................................63

2.2.2.2. Mô hình đề xuất ......................................................................................64

2.3. Kinh nghiệm một số nước về mở rộng quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước

ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp của một số nước trên thế giới...........................72

2.3.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc....................................................................72

2.3.2. Kinh nghiệm của Thái Lan.........................................................................73

v

2.3.3. Kinh nghiệm của Indonesia........................................................................77

2.3.4. Kinh nghiệm của Malaysia.........................................................................79

2.3.5. Kinh nghiệm của Israel ..............................................................................81

2.3.6. Bài học rút ra cho Việt Nam ......................................................................84

CHƯƠNG 3 NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUY MÔ VỐN ĐẦU TƯ

TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI VÀO LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở VIỆT NAM

..............................................................................................................................88

3.1. Quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp Việt Nam

giai đoạn 2010 - 2019...........................................................................................88

3.1.1. Quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp Việt

Nam theo dự án đầu tư .........................................................................................88

3.1.2. Quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp phân

theo tiểu ngành .....................................................................................................92

3.1.3. Quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp theo

hình thức đầu tư....................................................................................................94

3.1.4. Quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp theo

đối tác đầu tư........................................................................................................95

3.1.5. Quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp theo địa

phương..................................................................................................................96

3.2. Khái quát đặc điểm các yếu tố ảnh hưởng tới quy mô vốn FDI vào lĩnh vực

nông nghiệp ở Việt Nam ......................................................................................97

3.2.1. Cơ sở hạ tầng, dịch vụ................................................................................97

3.2.2. Điều kiện tự nhiên....................................................................................101

3.2.3. Môi trường kinh tế vĩ mô .........................................................................103

3.2.4. Môi trường xã hội.....................................................................................103

3.2.5. Thể chế, chính sách..................................................................................106

3.3. Đo lường mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến quy mô vốn đầu tư trực tiếp

nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam............................................107

vi

3.3.1. Mô tả mẫu khảo sát ..................................................................................107

3.3.2. Phân tích thống kê mô tả các thang đo về các yếu tố ảnh hưởng của mô

hình nghiên cứu..................................................................................................109

3.3.3. Kiểm định mô hình nghiên cứu................................................................112

3.3.3.1. Đánh giá thang đo bằng hệ số tin cậy Cronbach Alpha........................112

3.3.3.2. Đánh giá thang đo bằng phân tích nhân tố khám phá (EFA)................113

3.3.3.3. Đánh giá thang đo bằng phân tích nhân tố khẳng định (CFA) .............115

3.3.3.4. Kết quả kiểm định mô hình bằng phân tích cấu trúc tuyến tính (SEM)....117

3.3.3.5. Kết quả kiểm định mô hình bằng phương pháp bootstrap....................120

3.4. Thảo luận kết quả phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến quy mô vốn đầu tư

trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam..............................120

3.4.1. Về cơ sở hạ tầng và dịch vụ .....................................................................121

3.4.2. Về điều kiện tự nhiên ...............................................................................123

3.4.3. Về môi trường kinh tế vĩ mô....................................................................124

3.4.4. Về môi trường xã hội ...............................................................................125

3.4.5. Về thể chế chính sách...............................................................................126

CHƯƠNG 4 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG QUY MÔ VỐN ĐẦU TƯ

TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI VÀO LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP Ở VIỆT NAM

............................................................................................................................130

4.1. Bối cảnh của Việt Nam trong thu hút và tăng cường quy mô vốn đầu tư trực tiếp

nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam giai đoạn 2021 - 2030 ..................130

4.1.1. Yếu tố bên trong.......................................................................................130

4.1.2. Yếu tố bên ngoài ......................................................................................131

4.2. Quan điểm và định hướng thu hút đầu tư và tăng quy mô vốn đầu tư trực

tiếp nước ngoài vào lĩnh vực nông nghiệp Việt Nam........................................136

4.2.1. Quan điểm thu hút đầu tư và tăng quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài

vào lĩnh vực nông nghiệp Việt Nam ..................................................................136

vii

4.2.2. Định hướng thu hút đầu tư và tăng quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài

vào lĩnh vực nông nghiệp Việt Nam ..................................................................136

4.3. Giải pháp mở rộng quy mô vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào lĩnh vực

nông nghiệp Việt Nam .......................................................................................139

4.3.1. Nhóm giải pháp về nâng cấp, đồng bộ hóa cơ sở hạ tầng........................139

4.3.2. Nhóm giải pháp về bảo vệ môi trường tự nhiên. .....................................142

4.3.3. Nhóm giải pháp về ổn định kinh tế vĩ mô................................................143

4.3.4. Nhóm giải pháp về cải thiện môi trường xã hội.......................................145

4.3.5. Nhóm giải pháp về đổi mới thể chế chính sách. ......................................145

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ............................................................................150

TÀI LIỆU THAM KHẢO

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

PHỤ LỤC

viii

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt (tiếng Anh)

ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (Association of Southeast

Asian Nations)

CFA : Phân tích nhân tố khẳng định (Confirmatory Factor Analysis)

CFI : Chỉ số hiệu chỉnh (Comparative Fit Index)

EFA : Phương pháp phân tích nhân tố khám phá (Exploratory Factor

Analysis)

FDI : Đầu tư trực tiếp nước ngoài (Foreign Direct Investment)

FGLS : Mô hình ước lượng bình phương tối thiểu (General linear

regression model)

FIC : Ủy ban đầu tư nước ngoài Malaysia (Foreign Investment

Commission)

GDP : Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product)

GFI : Chỉ số độ phù hợp (Goodness of fix index)

GM : Mô hình Lực hấp dẫn (Gravity model)

GMM : Mô hình moments tổng quát (Generalized Method of Moments)

IMF : Quỹ tiền tệ quốc tế (International Monetary Fund)

KCN : Khu công nghiệp

MIDA : Cơ quan phát triển đầu tư Malaysia (Malaysian Investment

Development Agency)

MIGA : Cơ quan bảo hộ đầu tư đa phương Indonesia (Multilateral

Investment Guarantee Agency)

MNEs : Các công ty đa quốc gia (Multinational enterprises)

ODA : Vốn hỗ trợ phát triển chính thức (Official Development

Assistance)

OECD : Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (Organization for

ix

Economic Cooperation and Development)

OLI : Lợi thế sở hữu - Lợi thế địa điểm - Lợi thế nội bộ hóa

(Ownership specific advantages – Location advantages –

Internalization advantages)

OLS : Phương pháp bình phương nhỏ nhất (Ordinary Least Squared)

R&D : Nghiên cứu và phát triển (Research & development)

SEM : Mô hình phân tích cấu trúc tuyến tính (Structural Equation

Modeling)

SEZs : Khu vực kinh tế đặc biệt (Special Economic Zones)

SME : Doanh nghiệp nhỏ và vừa (Small and Medium Enterprise)

SSA : Tiểu vùng Sahara Châu Phi (Sub Saharan Africa)

TLSX : Tư liệu sản xuất

TNC : Tập đoàn xuyên quốc gia (Transnational Corporation)

UNCTAD : Hội nghị Liên Hiệp Quốc về Thương mại và Phát triển (United

Nations Conference on Trade and Development)

USD : Đồng đô la Mỹ (United States dollar)

VECM : Mô hình tự hồi quy vector (Vector Error Correction Model)

WIPO : Tổ chức sở hữu trí tuệ thế giới (World Intellectual Property

Organization)

x

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Yếu tố điều kiện “Đẩy – Kéo” của FDI...............................................12

Bảng 1.2. Phân bố quy mô mẫu điều tra theo vùng kinh tế ở Việt Nam ............41

Bảng 1.3. Quy mô mẫu của từng tỉnh ..................................................................42

Bảng 2.1. Các biến quan sát trong mô hình nghiên cứu đề xuất..........................70

Bảng 3.1. Số dự án và số vốn FDI đầu tư vào Việt Nam (2010-2019)................90

Bảng 3.2. Cơ cấu vốn FDI đầu tư ở Việt Nam trong các ngành kinh tế..............92

Bảng 3.3. Vốn FDI trong lĩnh vực nông nghiệp phân theo hình thức đầu tư .....94

Bảng 3.4. Vốn FDI trong lĩnh vực nông nghiệp phân theo đối tác đầu tư...........96

Bảng 3.5. Vốn FDI trong lĩnh vực nông nghiệp phân theo địa phương ..............97

Bảng 3.6. Hạ tầng giao thông đường bộ ở Việt Nam năm 2019..........................98

Bảng 3.7. Tăng trưởng GDP của Việt Nam giai đoạn 2010 – 2019 ..................103

Bảng 3.8. Lao động làm việc hàng năm trong các ngành kinh tế ở Việt Nam giai

đoạn (2010 – 2019) ............................................................................................104

Bảng 3.9. Năng suất lao động, tiền lương ở Việt Nam và một số quốc gia năm

2018....................................................................................................................105

Bảng 3.10. Chỉ số phát triển con người ở Việt Nam giai đoạn 2010 - 2018 .....105

Bảng 3.11. Chính sách quản lý đầu tư nước ngoài ............................................106

Bảng 3.12. Địa phương các doanh nghiệp FDI Nông nghiệp được khảo sát ....108

Bảng 3.13. Kết quả khảo sát các DN FDI trong lĩnh vực nông nghiệp .............109

ở Việt Nam theo đối tác đầu tư ..........................................................................109

Bảng 3.14. Thống kê giá trị trung bình và độ lệch chuẩn của các thang đo ......110

Bảng 3.15. Kết quả đánh giá chất lượng thang đo bằng hệ số CA (lần cuối)....112

Bảng 3.16. Hệ số tải nhân tố, chỉ số Eigenvalue................................................114

và tổng phương sai trích EFA lần sau cùng .......................................................114

Bảng 3.17. Kết quả độ tin cậy tổng hợp và phương sai trích của thang đo .......116

Bảng 3.18. Kết quả độ hội tụ của các thang đo..................................................116

xi

Bảng 3.19. Kiểm định quan hệ nhân quả của các yếu tố của nghiên cứu..........118

Bảng 3.20. Kiểm định mối quan hệ nhân quả các khái niệm mô hình cuối ......119

Bảng 3.21. Kết quả ước lượng mô hình bằng bootstrap với n = 1000...............120

Bảng 3.22. Hệ số chuẩn hóa của mô hình lý thuyết...........................................120

Bảng 3.23. Thực hiện thủ tục hành chính của doanh nghiệp FDI qua các năm 128

Bảng 4.1: Ma trận SWOT ..................................................................................135

xii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1. Các yếu tố ảnh hưởng tới quyết định đầu tư quốc tế theo mô hình OLI

................................................................................................................................9

Hình 1.2. Các yếu tố ảnh hưởng môi trường đầu tư ............................................10

Hình 1.3. Mô hình động cơ chiến lược của nước đầu tư và nước nhận đầu tư....16

Hình 1.4. Khung phân tích nghiên cứu ................................................................38

Hình 2.1. Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến quy mô vốn FDI trong lĩnh vực

nông nghiệp ở Việt Nam......................................................................................64

Hình 3.1. Vốn FDI và số dự án FDI đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp ở Việt

Nam giai đoạn 2010-2019....................................................................................88

Hình 3.2. Cơ cấu vốn FDI trong lĩnh vực nông nghiệp .......................................93

Hình 3.3. Đối tượng khảo sát theo vị trí công việc............................................107

Hình 3.4. Cơ cấu các doanh nghiệp FDI nông nghiệp.......................................108

Hình 3.5. Kết quả CFA của các thang đo trong mô hình nghiên cứu................115

Hình 3.6. Kết quả phân tích SEM của mô hình nghiên cứu chuẩn hóa .............118

Hình 3.7. Kết quả phân tích SEM của mô hình nghiên cứu chuẩn hóa cuối cùng

............................................................................................................................119

Hình 3.8. Kết quả đánh giá chất lượng cơ sở hạ tầng của Việt Nam với 1 số

nước trong khu vực ............................................................................................123

Hình 3.9. Hình thức tiếp cận và sử dụng đất đai của các doanh nghiệp FDI trong

lĩnh vực nông nghiệp..........................................................................................124

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do nghiên cứu đề tài luận án

Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đã và đang trở thành xu hướng nổi bật

của thời đại toàn cầu hóa, khu vực hóa (Dasun Yoo and Felix Reimann, 2017).

FDI là một trong những công cụ quan trọng trong thúc đẩy phát triển kinh tế của

nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt là các quốc gia đang phát triển (Miao Wang,

2009). Thực tế cho thấy, FDI có tác động tích cực đối với cả nước đầu tư lẫn nước

nhận đầu tư. Đặc biệt, đối với các nước nhận đầu tư đang trong quá trình công

nghiệp hóa. FDI không những bổ sung vốn và mở rộng thị trường nước ngoài để

thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, mà còn góp phần nâng cao trình độ khoa học công

nghệ trong nước, tạo việc làm, thu nhập cho người lao động.

Tuy nhiên, lịch sử phát triển FDI nhiều năm qua cũng cho thấy, ngành nông

nghiệp ít nhận được sự quan tâm của các nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài. Trong

khi đó, ở các nước nhận đầu tư đang thực hiện công nghiệp hóa, vai trò của ngành

nông nghiệp trong quá trình tăng trưởng và phát triển còn rất lớn, nhất là trong

cung cấp nguyên liệu và lương thực, thực phẩm giá thấp cho các ngành kinh tế

khác. Tốc độ và chất lượng tăng trưởng nông nghiệp đóng góp phần nền tảng trong

tăng trưởng bền vững của các nước đang quá trình công nghiệp hóa. Hiệu quả phát

triển nông nghiệp còn là chìa khóa giải quyết vấn đề nghèo đói ở nông thôn. Đã có

nhiều công trình nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến việc thu hút FDI vào lĩnh

vực nông nghiệp. Theo nghiên cứu của Zingwena Taurai (2014) thì các yếu tố

tăng trưởng kinh tế, lạm phát, chi tiêu chính phủ, độ mở cửa của nền kinh tế là

những yếu tố có ảnh hưởng tích cực đến quy mô vốn FDI vào nông nghiệp và

tăng trưởng nông nghiệp của Zimbabwe. Khác với Zingwena Taurai, Deepak

Kumar Adhana (2016) lại chỉ ra rằng một trong những yếu tố quyết định đến việc

đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp của các nhà ĐTNN vào Ấn Độ là kích thước thị

trường, cơ sở hạ tầng và chất lượng lao động. Theo kết quả phân tích của

Santangelo Grazia D (2017), quy mô thị trường, tính sẵn có của lực lượng lao động,

chi phí lao động, cơ sở hạ tầng, công nghệ có tác động quy mô vốn FDI vào lĩnh vực