Các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán quản trị chiến lược và sự tác động đến thành quả hoạt động của các doanh nghiệp sản xuất Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HCM

------------------------

LÊ THỊ MỸ NƯƠNG

CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THỰC HIỆN

KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHIẾN LƯỢC VÀ SỰ TÁC ĐỘNG

ĐẾN THÀNH QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC DOANH

NGHIỆP SẢN XUẤT VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

TP. Hồ Chí Minh - Năm 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HCM

------------------------

LÊ THỊ MỸ NƯƠNG

CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THỰC HIỆN

KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHIẾN LƯỢC VÀ SỰ TÁC ĐỘNG

ĐẾN THÀNH QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC DOANH

NGHIỆP SẢN XUẤT VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kế toán

Mã số: 9340301

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. TS Phạm Ngọc Toàn

2. PGS.TS Nguyễn Anh Hiền

TP. Hồ Chí Minh - Năm 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận án “Các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán

quản trị chiến lược và sự tác động đến thành quả hoạt động của doanh nghiệp

sản xuất Việt Nam” là nghiên cứu của riêng tôi.

Báo cáo kết quả trong luận án là trung thực, tác giả chưa công bố kết quả

của đề tài này trong bất kỳ đề tài nào khác.

Tác giả

Lê Thị Mỹ Nương

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong khoảng thời gian hoàn thành luận án tôi đã nhận được rất nhiều sự hỗ

trợ từ thầy cô, đồng nghiệp, người thân, bạn bè và các bạn cựu sinh viên

Đầu tiên tôi xin gửi lời cảm ơn đến quý thầy cô khoa Kế Toán trường ĐH Kinh

Tế TP.HCM đã nhiệt tình giảng dạy, chia sẻ và hướng dẫn phương pháp nghiên cứu.

Trong thời gian thực hiện đề tài này, tôi luôn nhận được sự động viên, hỗ trợ,

hướng dẫn nhiệt tình từ hai thầy TS. Phạm Ngọc Toàn và PGS.TS. Nguyễn Anh

Hiền. Em xin gửi đến hai thầy lời biết ơn sâu sắc nhất, cảm ơn hai thầy đã luôn giúp

đỡ em trong suốt thời gian qua.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến các anh/chị đang công tác tại viện đào

sau đại học, thư viện trường ĐH Kinh Tế TP.HCM luôn tạo điều kiện và hỗ trợ nhanh

chóng cho tôi trong suốt thời gian nghiên cứu.

Tôi cũng xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến quý chuyên gia, quý doanh nghiệp,

đồng nghiệp, bạn bè và các bạn cựu sinh viên trường Cao đẳng Công Thương

TP.HCM, Trường ĐH Sài Gòn, Trường ĐH Kinh Tế TP.HCM, Trường ĐH Ngân

Hàng, Trường ĐH Sư Phạm Kỹ Thuật TP.HCM, Trường ĐH Công Nghệ,… đã giúp

đỡ tôi trong suốt quá trình khảo sát thu thập dữ liệu

Cuối cùng, tôi xin gửi những tình cảm đặc biệt đến bố mẹ, ông xã, và các con.

Cảm ơn gia đình luôn hỗ trợ và là động lực để tôi hoàn thành luận án!

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN........................................................................................................... ii

MỤC LỤC................................................................................................................ iii

DANH SÁCH CÁC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................... vi

DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... vii

DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ............................................................................ ix

TÓM TẮT..................................................................................................................x

ABSTRACT............................................................................................................ xii

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .........................................................8

1.1 Tổng quan các nghiên cứu nước ngoài...........................................................8

Các nghiên cứu về KTQTCL ...........................................................................8

Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến KTQTCL.............................23

Nghiên cứu về ảnh hưởng của thực hiện KTQTCL đến thành quả. ..............28

1.2 Tổng quan các nghiên cứu trong nước.........................................................30

Các nghiên cứu về nội dung KTQTCL..........................................................30

Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến thực KTQTCL.....................32

Nghiên cứu tác động của thực hiện KTQTCL đến thành quả hoạt động.......34

1.3 Nhận xét các nghiên cứu trước và xác định lỗ hổng nghiên cứu ...............35

Nhận xét về các nghiên cứu trước..................................................................35

Xác định khe hổng nghiên cứu và hướng nghiên cứu của luận án ................37

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1........................................................................................39

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT ......................................................................40

2.1 Một số vấn đề chung về kế toán quản trị chiến lược...................................40

Định nghiã quản trị chiến lược.......................................................................40

Khái niệm KTQTCL ......................................................................................41

Vai trò KTQTCL............................................................................................47

iv

Nội dung của KTQTCL..................................................................................51

Kỹ thuật của KTQTCL...................................................................................52

2.2 Thành quả hoạt động của đơn vị ..................................................................62

2.3 Các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện KTQTCL .......................................65

Nhân tố bên ngoài doanh nghiệp....................................................................65

Nhân tố bên trong của doanh nghiệp..............................................................68

2.4 Các lý thuyết nền liên quan ...........................................................................74

Lý thuyết ngẫu nhiên......................................................................................74

Lý thuyết thể chế ............................................................................................79

Lý thuyết cấp trên (Upper echelons theory)...................................................81

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2........................................................................................82

CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................83

3.1 Khái quát phương pháp và quy trình nghiên cứu.......................................83

Phương pháp nghiên cứu................................................................................83

Qui trình nghiên cứu ......................................................................................84

3.2 Mô hình nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu và thang đo của các biến .....86

Mô hình nghiên cứu đề xuất...........................................................................86

Giả thuyết nghiên cứu ....................................................................................89

Thang đo của các biến....................................................................................94

3.3 Thiết kế nghiên cứu định tính và xây dựng thang đo .................................98

Nghiên cứu định tính......................................................................................99

Quy trình thực hiện ......................................................................................100

3.4 Thiết kế nghiên cứu định lượng ..................................................................102

Nghiên cứu định lượng sơ bộ.......................................................................102

Nghiên cứu định lượng chính thức...............................................................104

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................109

CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN...............................110

4.1 Kết quả nghiên cứu định tính......................................................................110

4.2 Kết quả nghiên cứu định lượng sơ bộ ..........................................................112

v

4.2.1 Kiểm định độ tin cậy của thang đo ...............................................................112

4.2.2 Kết quả phân tích EFA định lượng sơ bộ.......................................................114

4.3 Kết quả định lượng chính thức ...................................................................116

Thống kê mẫu nghiên cứu............................................................................116

Kiểm định thang đo ......................................................................................120

4.4 Kiểm định mô hình SEM và giả thuyết......................................................126

Kiểm định bằng mô hình SEM.....................................................................126

Kiểm định ước lượng mô hình nghiên cứu bằng Bootstrap.........................128

Kết quả kiểm định giả thuyết .......................................................................128

4.5 Bàn luận kết quả nghiên cứu.......................................................................130

Bàn luận kết quả chính từ nghiên cứu..........................................................130

Các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện KTQTCL.........................................132

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4......................................................................................139

CHƯƠNG 5 KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý ................................................................140

5.1 Kết luận .........................................................................................................140

5.2 Một số hàm ý quản trị..................................................................................141

Hàm ý về mặt lý thuyết ................................................................................141

Hàm ý về thực tiễn .......................................................................................143

5.3 Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu trong tương lai...............150

KẾT LUẬN CHƯƠNG 5......................................................................................152

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................153

DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ........................173

PHỤ LỤC

vi

DANH SÁCH CÁC TỪ VIẾT TẮT

Viết tắt

Chữ viết đầy đủ Dịch nghĩa (nếu có)

BCTC Báo cáo tài chính

DNSX Doanh nghiệp sản xuất

KTQT Kế toán quản trị

KTQTCL Kế toán quản trị chiến lược

SMA

Strategic management

accounting

Kế toán quản trị chiến lược

PPNC Phương pháp nghiên cứu

SXKD Sản xuất kinh doanh

QTCL Quản trị chiến lược

vii

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 2-1 Phân biệt cơ bản giữa KTQT truyền thống và KTQTCL..........................47

Bảng 3-1 Ảnh hưởng các nhân tố tác động đến thực hiện SMA và tác động của thực

hiện KTQTCL đến thành quả....................................................................................88

Bảng 3-2 Nhận thức về sự không chắn chắn của môi trường ...................................94

Bảng 3-3 Nhân tố cơ cấu tổ chức..............................................................................95

Bảng 3-4 Chiến lược công ty ....................................................................................96

Bảng 3-5 Nhân tố văn hóa công ty............................................................................96

Bảng 3-6 Nhân tố trình độ nhân viên KTQT ............................................................96

Bảng 3-7 Nhân tố công nghệ của doanh nghiệp sản xuất .........................................97

Bảng 3-8 Thang đo thực hiện SMA trong doanh nghiệp SX Việt Nam...................97

Bảng 3-9 Thang đo thành quả ...................................................................................98

Bảng 4-1 Độ tin cậy thang đo Cronbach’s Alpha ...................................................112

Bảng 4-2 Ma trận xoay của nhân tố độc lập ...........................................................115

Bảng 4-3 Ma trận xoay của nhân tố phụ thuộc thực hiện SMA..............................115

Bảng 4-4 Ma trận xoay nhân tố thành quả ..............................................................116

Bảng 4-5 Giới tính...................................................................................................116

Bảng 4-6 Độ tuổi.....................................................................................................116

Bảng 4-7 Kinh nghiệm............................................................................................117

Bảng 4-8 Trình độ ...................................................................................................117

Bảng 4-9 Vị trí ........................................................................................................118

Bảng 4-10 Loại hình DNSX....................................................................................118

Bảng 4-11 Vốn điều lệ ............................................................................................119

Bảng 4-12 Lĩnh vực sản xuất ..................................................................................119

Bảng 4-13 Khu vực .................................................................................................119

Bảng 4-14 Tổng hợp độ tin cậy cronbach’s của thang đo nghiên cứu....................120

Bảng 4-15 Ma trận xoay phân tích EFA .................................................................122

Bảng 4-16 Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến nghiên cứu..............125

Bảng 4-17 Hệ số tin cậy tổng hợp của các nhân tố trong mô hình tới hạn.............126

viii

Bảng 4-18 Kết quả ước lượng mối quan hệ giữa các nhân tố trong mô hình lý thuyết

(chưa chuẩn hóa).....................................................................................................127

Bảng 4-19 Kết quả ước lượng bằng Bootstrap với N = 500 ...................................128

Bảng 4-20 Kết quả kiểm định giả thuyết nghiên cứu .............................................129

ix

DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ

Hình 2-1 Khung nghiên cứu Gordon và Miller (1976).............................................77

Hình 2-2 Mô hình ngẫu nhiên trong đề tài tổ chức của Weill và Olson (1989) .......78

Hình 3-1 Quy trình nghiên cứu .................................................................................85

Hình 3-2 Mô hình nghiên cứu của luận án................................................................87

Hình 4-1 Kết quả phân tích nhân tố khẳng định mô hình tới hạn...........................124

Hình 4-2 Kết quả SEM mô hình lý thuyết ..............................................................127

x

TÓM TẮT

Trong môi trường kinh doanh hiện đại, sự cạnh tranh diễn ra mạnh mẽ ở tất cả

các lĩnh vực sản xuất, việc vận dụng kế toán quản trị chiến lược (KTQTCL) cung cấp

thông tin hỗ trợ lãnh đạo trong việc ra quyết định chiến lược vì sự phát triển bền vững

của doanh nghiệp. Tại Việt Nam, KTQTCL được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến

trong thời gian đây. Tuy nhiên, các đề tài chủ yếu chỉ tập trung vào lý thuyết, khái

niệm, nội dung của KTQTCL. Vì vậy, vấn đề cấp bách hiện tại rất cần một nghiên

cứu thực nghiệm về các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện KTQTCL, nhằm tăng cường

khả năng vận dụng thành công KTQTCL trong thời kỳ hội nhập. Đồng thời, đề tài

cũng cung cấp chứng minh việc thực hiện KTQTCL có thực sự làm tăng thành quả

của doanh nghiệp sản xuất (DNSX) Việt Nam.

Mục tiêu: Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện KTQTCL, tác động của

thực hiện KTQTCL đến thành quả trong DNSX Việt Nam.

Phương pháp: Tác giả sử dụng PPNC hỗn hợp: (1) PPNC định tính phỏng vấn

chuyên gia và (2) PPNC định lượng khảo sát 124 DNSX trong PPNC định lượng sơ

bộ và khảo sát 301 DNSX Việt Nam để phục vụ quá trình PPNC định lượng chính

thức.

Kết quả cung cấp bằng chứng mối quan hệ cho thấy sáu nhân tố bao gồm: văn

hóa công ty, chiếc lược kinh doanh, cơ cấu tổ chức phân cấp quản lý, trình độ nhân

viên, công nghệ, nhận thức về thị trường kinh doanh tác động trực tiếp đến thực hiện

KTQTCL trong đó văn hóa tổ chức tác động mạnh nhất. Đồng thời, nghiên cứu cũng

cung cấp bằng chứng thực nghiệm về sự tác động của KTQTCL đến thành quả hoạt

động tại DNSX ở Việt Nam.

Kết luận và hàm ý: Đề tài này cung cấp sự hiểu biết cho lãnh đạo DNSX về KTQTCL

và lợi ích KTQTCL mang lại cho DNSX trong việc cung cấp thông tin chiến lược.

Đề tài cung cấp nghiên cứu thực nghiệm về mối liên hệ tác động thực hiện KTQTCL

và thành quả, qua đó bổ sung thêm bằng chứng lợi ích của thực hiện KTQTCL ở các

nước đang phát triển như Việt Nam. Đồng thời, đề tài cũng thực hiện xác định các

xi

nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện KTQTCL trong điều kiện Việt Nam nhằm tăng khả

năng thực hiện thành công KTQTCL.

Từ khóa: Kế toán quản trị chiến lược, KTQTCL, thành quả hoạt động, doanh nghiệp

sản xuất Việt Nam.

xii

ABSTRACT

The reason for the topic: In a modern business environment, competition is strong

in all fields of manufacturing industry, and the application of strategic management

accounting (SMA) helps provide helpful information for managers to make strategic

decisions towards the sustainable development of the Business. In Vietnam, SMA has

become a topical issue recently. However, extant studies mainly focus on theoretical

aspects, concept sand the content of SMA. Therefore, it is important to do an

empirical research on determinants of the implementation of SMA in order to raise

the likelihood of success of SMA deveplopment for firmsin the economic integration

period. At the same time, the thesis also provides evidence that the implementation

of SMA tends to increase the performance of Vietnamese manufacturing firms.

Research objectives: examine the factors affecting SMA implementation and the

impact of SMA implementation on the operating performance of manufacturing

firmsin Vietnam.

Research methodology: The author uses a mixed method: (1) qualitative method

isapplied in surveying expertsand (2) quantitative method, Both in pilot study and

final survey of 301 manufacturing firms.

Research results: The thesis provides evidence suggesting the direct impact of six

factors, including corporate culture, Businessstrategy, organizational structure or

management hierarchy, employee qualifications, technology, awarenessof

uncertainty of the Business environment, on the implementation of SMA, and

corporate culture has the strongest impact. At the same time, the study also provides

empirical evidence on the impact of SMA on the operating performance of

Vietnamese manufacturing firms.

Conclusion and implications: The current thesis provides managers of

manufacturing firms knowledge about SMA and the Benefits SMA Brings to

Businesses through providing strategic information. The project provides empirical

evidence on the link between SMA implementation and operating performance,

thereby supplementing evidence on the benefits of SMA implementation in

xiii

developing countrieslike Vietnam. At the same time, the thesis identifies factor

saffecting SMA implementation in Vietnamese context to increase the ability to

implement SMA successfully.

Key words: Strategic management accounting, SMA, operating performance,

manufacturing firms