Vốn xã hội tác động đến việc làm và thu nhập của hộ gia đình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHẠM TẤN HÒA

VỐN XÃ HỘI TÁC ĐỘNG ĐẾN

VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA

HỘ GIA ĐÌNH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 10 năm 2021

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHẠM TẤN HÒA

VỐN XÃ HỘI TÁC ĐỘNG ĐẾN

VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA

HỘ GIA ĐÌNH

Chuyên ngành: Kinh tế học

Mã ngành: 62310105

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS. NGUYỄN VĂN PHÚC

Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 10 năm 2021

ii

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan rằng luận án “Vốn xã hội tác động đến việc làm và thu nhập của

hộ gia đình” là bài nghiên cứu của chính tôi.

Ngoại trừ những tài liệu tham khảo được trích dẫn trong luận án này, tôi cam

đoan rằng toàn phần hay những phần nhỏ của luận án này chưa từng được công bố

hoặc được sử dụng để nhận bằng cấp ở những nơi khác.

Không có sản phẩm/nghiên cứu nào của người khác được sử dụng trong luận

án này mà không được trích dẫn theo đúng quy định.

Luận án này chưa bao giờ được nộp để nhận bất kỳ bằng cấp nào tại các trường

đại học hoặc cơ sở đào tạo khác.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 04 tháng 10 năm 2021

Phạm Tấn Hòa

iii

TÓM TẮT

Vốn xã hội là một trong năm nguồn vốn sinh kế. Vốn xã hội là nguồn lực giúp

đảm bảo sinh kế bền vững. Thông qua việc tiếp cận nguồn lực xã hội, các cá nhân,

hộ gia đình có thể nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống vật chất lẫn tinh thần. Luận

án đã lược khảo các lý thuyết có liên quan đến chủ đề nghiên cứu mà tập trung chính

là một số lý thuyết kinh tế có liên quan, kết hợp với các lý thuyết vốn xã hội. Qua

lược khảo lý thuyết, tác giả nhận thấy vốn xã hội tiếp cận theo cấp độ trung mô (hộ

gia đình) chưa được các nhà nghiên cứu quan tâm thực hiện thỏa đáng. Điều này đã

mở ra hướng tiếp cận mới cho luận án. Do đó, luận án tập trung nghiên cứu “Vốn xã

hội tác động đến việc làm và thu nhập của hộ gia đình” nhằm lấp đầy khoảng trống

nghiên cứu. Song song với lược khảo lý thuyết, luận án cũng hệ thống và phân tích

những nghiên cứu có liên quan mật thiết với vốn xã hội, việc làm và thu nhập của hộ

gia đình. Kết quả lược khảo lý thuyết và các nghiên cứu trước đã giúp luận án hình

thành mô hình nghiên cứu.

Tuy nhiên, vốn xã hội được các nhà nghiên cứu nhận định là một bức tranh đa

sắc màu và đa khía cạnh. Để làm rõ mô hình và thang đo nghiên cứu, luận án đã tiến

hành thu thập ý kiến chuyên gia. Thang đo nghiên cứu sau khi hiệu chỉnh theo ý kiến

chuyên gia. Bảng hỏi khảo sát được hoàn chỉnh cuối cùng để thu thập dữ liệu tại 7

huyện/thị của vùng Đồng Tháp Mười (ĐTM) tỉnh Long An. Mẫu trong nghiên cứu

được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên hệ thống.

Kết quả thu thập dữ liệu đạt yêu cầu là 1.197 quan sát. Kết quả phân tích dữ

liệu cho thấy, dữ liệu đảm bảo độ tin cậy, tính đại diện và phù hợp với thực tiễn. Kết

quả phân tích mô hình SEM (CB-SEM) cho thấy, hầu hết các giả thuyết đề ra đều

được chấp nhận, trong đó có giả thuyết chấp nhập hoàn toàn và có giả thuyết chấp

nhập một phần. Kết quả nghiên cứu đã giúp khẳng định tính đúng đắn trong các lý

thuyết “sức mạnh của mối quan hệ yếu” của Granovertter, lý thuyết “lỗ hổng cấu

trúc” của Burt, “lý thuyết mạng lưới quan hệ xã hội” của Putnam. Đồng thời, kết quả

cũng cho thấy sự phù hợp nhất định trong lý thuyết của Portes về mặt trái của vốn xã

hội.

iv

Luận án đã hoàn thành tất cả 5 mục tiêu nghiên cứu đề ra bằng phương pháp

nghiêu cứu khoa học. Kết quả nghiên cứu đã giúp giải tỏa phần nào những tranh luận

của các nhà nghiên cứu trước đây về vốn xã hội, cụ thể là các loại vốn xã hội khác

nhau có tác động đến việc làm, thu nhập và đa dạng hóa thu nhập của hộ gia đình

khác nhau. Đồng thời, luận án đã bổ sung một số thang đo vốn xã hội mới gắn với

việc làm và thu nhập của hộ gia đình. Những thang đo này đã được kiểm chứng bằng

dữ liệu đủ lớn nên đảm bảo tính đại diện cao. Cụ thể là những thang đo vốn xã hội

của hộ gia đình như: số thành viên tham gia vào các tổ chức Đảng, Nhà nước; số

thành viên tham gia vào các tổ chức chính trị xã hội, số người có thể hỗ trợ hộ gia

đình khi khó khăn (cho mượn tiền), các khoản đóng góp vào các hoạt động cộng

đồng, các hoạt động hội nhóm và các khoản giao tế của hộ gia đình. Phần lớn những

thang đo này chưa được ứng dụng trong các nghiên cứu trước đây. Bên cạnh đó, đề

tài còn phát hiện sự tác động mạnh mẽ, tích cực của đa dạng hóa thu nhập đến thu

nhập của hộ gia đình.

Dựa vào kết quả nghiên cứu, tác giả đã đề xuất những khuyến nghị nhằm tăng

thu nhập và tăng khả năng đa dạng hóa thu nhập của hộ gia đình cùng với việc tăng

vốn xã hội của cá nhân, hộ gia đình trên địa bàn nghiên cứu. Luận án đã hoàn thành

mục tiêu đề ra. Kết quả nghiên cứu đã phát hiện những điểm mới, đóng góp vào kho

tàng khoa học cũng như thực tiễn. Luận án góp phần lấp đầy khoảng trống trong

nghiên cứu liên quan đến vốn xã hội, việc làm, thu nhập và đa dạng hóa thu nhập của

hộ gia đình.

v

ABSTRACT

Social capital (SC) is one of the five components of livelihood capital. Social

capital is a resource that aids in the maintenance of long-term livelihoods. Individuals

and households can enhance their incomes as well as improve their material and

spiritual lives by having easy access to social "resources." The thesis looked at many

theories relevant to the research issue, with a particular emphasis on sociological

theories. It has categorized social capital and systematized theories in order to identify

research needs. The thesis reveals that social capital, which is conducted in

households at the meso-level, has not been appropriately considered by researchers,

based on the theoretical review. To cover research gaps, it focuses on the study of

"social capital affecting employment and household income." The study rigorously

assessed the closely linked studies on social capital, employment, and household

income in accordance with the theoretical review. A tentative analytical framework

has been constructed using the findings of the theoretical review and earlier studies

(research model proposed at the end of chapter 2).

Researchers, on the other hand, see social capital as a vivid and multi-faceted

image. The thesis surveyed specialists in order to gather their critical viewpoints in

order to define the study model and scale. Scale based on the judgments of

professionals. The survey questionnaire was finally completed in order to collect data

in 7 districts/towns of Long An province's Dong Thap Muoi region. The approach

used in the study is systematic randomization, which is a type of probability sampling

(classified into 3 stages, detailed in Chapter 3).

The data collection yielded a good result of 1,197 (removed 63 survey). The

results suggest that the data is accurate, representative, and useful. The findings of

the SEM model analysis (CB-SEM) demonstrate that the majority of the presented

hypotheses, including the fully accepted and partially accepted hypotheses, are

accepted. The correctness of Granovertter, Burt, Putnam, Alder, and Kwon's social

capital theories has been supported by research findings. At the same time, such

findings suggest that Portes' argument concerning the negative aspects of social

capital is accurate.

vi

All three research objectives were met by the thesis. The findings of the study

have helped to quell several prior debates about social capital, such as whether

different categories of social capital have varied effects on household employment,

income, and income diversification. Simultaneously, numerous additional social

capital scales related to employment and household income have been added to the

topic. These scales have been thoroughly tested and found to be highly representative.

The number of members participating in Party and State-owned organizations; the

number of members participating in socio-political organizations (SOs); the number

of people who can support the family in difficult times (lending money);

contributions to community activities, group activities, and household transactions

are all examples of household social capital scales. It's worth noting that most of these

scales haven't been used in earlier research. In addition, the study discovered that

income diversification has a significant and positive impact on household income.

The researcher has made recommendations based on the findings of the study

to enhance income, diversify family income, and increase the social capital of

individuals and households in the study region. The thesis has met all of its declared

goals. New elements of research have been uncovered, adding to current scientific

and practical knowledge. The thesis contributes to filling a research gap in the areas

of social capital, employment, income, and household income diversification.

vii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN........................................................................................................... ii

TÓM TẮT................................................................................................................ iii

DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ...............................................................................x

DANH MỤC BẢNG................................................................................................ xi

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT................................................................................ xiii

DANH MỤC TỪ TIẾNG ANH............................................................................ xvi

DANH MỤC MÃ HÓA BIẾN.............................................................................. xix

CHƯƠNG 1 ...............................................................................................................1

TỔNG QUAN ............................................................................................................1

1.1. Bối cảnh nghiên cứu...........................................................................................1

1.1.1. Về lý thuyết......................................................................................................1

1.1.2. Về thực tiễn......................................................................................................5

1.2. Mục tiêu nghiên cứu...........................................................................................9

1.3. Câu hỏi nghiên cứu ..........................................................................................10

1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...................................................................10

1.5. Khoảng trống nghiên cứu và điểm mới của luận án.....................................12

1.6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án....................................................14

1.7. Kết cấu luận án.................................................................................................16

CHƯƠNG 2 .............................................................................................................18

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHUNG PHÂN TÍCH TÁC ĐỘNG CỦA.....................18

VỐN XÃ HỘI ĐẾN VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA HỘ GIA ĐÌNH..........18

2.1. Các khái niệm ...................................................................................................18

2.1.1. Vốn xã hội ......................................................................................................18

2.1.2. Việc làm và sự hài lòng về việc làm .............................................................19

2.1.3. Thu nhập và thu nhập hộ gia đình ..............................................................21

2.1.4. Đa dạng hóa thu nhập và các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu

nhập của hộ gia đình...............................................................................................23

2.1.5. Phân loại vốn xã hội......................................................................................24

2.2. Các lý thuyết về vốn xã hội, việc làm và thu nhập ........................................30

viii

2.2.1. Lý thuyết về vốn xã hội.................................................................................30

2.2.2. Những điểm thống nhất và khác biệt trong các lý thuyết.........................39

2.2.3. Các lý thuyết về vốn xã hội và việc làm ......................................................42

2.2.4. Các lý thuyết về việc làm và thu nhập ........................................................43

2.2.5. Lý thuyết khung sinh kế bền vững ..............................................................45

2.3. Các nghiên cứu trước liên quan đến vốn xã hội, việc làm và thu nhập ......49

2.3.1. Các nghiên cứu về vốn xã hội với việc làm và sự hài lòng về việc làm ....50

2.3.2. Các nghiên cứu về VXH gắn với thu nhập, thu nhập của HGĐ ..............58

2.3.3. Các nghiên cứu về vốn xã hội gắn với đa dạng hóa thu nhập của HGĐ .63

2.4. Tổng hợp công cụ đo lường vốn xã hội ..........................................................69

2.5. Mô hình và giả thuyết nghiên cứu ..................................................................72

2.5.1. Mô hình nghiên cứu......................................................................................72

2.5.2. Giả thuyết nghiên cứu ..................................................................................73

Tóm tắt chương 2 ....................................................................................................94

CHƯƠNG 3 .............................................................................................................95

PHƯƠNG PHÁP VÀ DỮ LIỆU NGHIÊN CỨU.................................................95

3.1. Qui trình thực hiện nghiên cứu.......................................................................95

3.2. Nghiên cứu định tính .......................................................................................97

3.2.1. Tiêu chuẩn lựa chọn chuyên gia ..................................................................97

3.2.2. Thiết kế nghiên cứu định tính......................................................................98

3.2.3. Kết quả thu thập ý kiến chuyên gia...........................................................100

3.3. Thang đo nghiên cứu chính thức ..................................................................103

3.4. Dữ liệu và phương pháp thu thập dữ liệu....................................................104

3.4.1. Phương pháp chọn mẫu và cỡ mẫu ...........................................................104

3.4.2. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu.....................................................................106

3.4.3. Thu thập dữ liệu..........................................................................................108

3.4.4. Cách tính chỉ số đa dạng hóa .....................................................................109

3.5. Nghiên cứu định lượng ..................................................................................110

Tóm tắt chương 3 ..................................................................................................115

CHƯƠNG 4 ...........................................................................................................116

KẾT QUẢ PHÂN TÍCH DỮ LIỆU.....................................................................116

ix

4.1. Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu ..................................................................116

4.1.1. Đặc điểm mẫu dữ liệu .................................................................................116

4.1.2. Đặc điểm HGĐ trong mẫu nghiên cứu......................................................117

4.1.3. Vốn xã hội của hộ gia đình tại địa bàn nghiên cứu..................................121

4.1.4. Thống kê mô tả các thang đo VXH của cá nhân......................................126

4.2. Kiểm định thang đo........................................................................................127

4.2.1. Kết quả Cronbach’s Alpha (CRA) ............................................................127

4.2.2. Kết quả EFA ................................................................................................128

4.2.3. Kết quả CRA sau EFA................................................................................130

4.3. Phân tích nhân tố khẳng định (CFA)...........................................................130

4.4. Kết quả phân tích SEM .................................................................................133

4.4.1. Vốn xã hội cá nhân tác động trực tiếp đến thu nhập và đa dạng hóa thu

nhập của HGĐ.......................................................................................................133

4.4.2. Vốn xã hội cá nhân tác động gián tiếp đến thu nhập và đa dạng hóa thu

nhập của HGĐ.......................................................................................................134

4.4.3. Vốn xã hội của hộ gia đình tác động đến thu nhập và đa dạng hóa thu

nhập của hộ gia đình.............................................................................................136

4.4.4. Kết quả mô hình tổng và các kiểm định mô hình ....................................137

4.5. Thảo luận kết quả nghiên cứu ......................................................................144

4.5.1. Các biến đạt mức ý nghĩa thống kê theo yêu cầu.....................................144

4.5.2. Các biến không có ý nghĩa thống kê..........................................................155

Tóm tắt chương 4 ..................................................................................................157

CHƯƠNG 5 ...........................................................................................................159

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ.......................................................................159

5.1. Kết luận...........................................................................................................159

5.2. Các khuyến nghị.............................................................................................161

5.3. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo.......................................................165

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................167

PHỤ LỤC 1:...........................................................................................................191

PHỤ LỤC 2: Bảng hỏi khảo sát...........................................................................209

PHỤ LỤC 3: Mẫu khảo sát theo địa bàn............................................................211

PHỤ LỤC 4: Kết quả thống kê mô tả và kiểm định thang đo..........................220

PHỤ LỤC 5: Kết quả phân tích CFA & CB-SEM ............................................296

x

DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ

Hình 2.1: Phân loại vốn xã hội........................................................................... 26

Hình 2.2: Khung phân tích sinh kế (IDS, 1996; Scoones, 1998)....................... 46

Hình 2.3: Khung sinh kế của DFID (1999, 2007).............................................. 48

Hình 2.4: Mô hình nghiên cứu ........................................................................... 73

Hình 3.1: Sơ đồ qui trình nghiên cứu................................................................. 96

Hình 3.2: Qui trình thực hiện nghiên cứu định tính........................................... 99

Hình 3.3: Qui trình phân tích dữ liệu ............................................................... 111

Hình 4.1: Mẫu nghiên cứu phân theo địa bàn ................................................. 116

Hình 4.2: Kết quả phân tích CFA .................................................................... 132

Hình 4.3: VXH cá nhân tác động trực tiếp đến thu nhập và ĐDHTN của HGĐ ..... 133

Hình 4.4: VXH cá nhân tác động gián tiếp đến thu nhập và ĐDHTN của HGĐ..... 135

Hình 4.5: VXH của HGĐ tác động trực tiếp đến thu nhập và ĐDHTN của HGĐ .. 136

Hình 4.6: Kết quả phân tích SEM.................................................................... 139

Hình 4.7: Sơ đồ tóm tắt kết quả nghiên cứu (các biến có ý nghĩa thống kê)... 157

xi

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1: Tỷ lệ thất nghiệp và thiếu việc làm của lao động tỉnh Long An ................ 6

Bảng 1.2: Lao động từ 15 tuổi trở lên tại tỉnh Long An giai đoạn 2016-2020 ........... 7

Bảng 2.1: Tổng hợp các loại vốn xã hội ................................................................... 30

Bảng 2.2: Tổng hợp khung lý thuyết vốn xã hội....................................................... 38

Bảng 2.3: Các khía cạnh và thang đo VXH theo kết quả của các nghiên cứu trước 69

Bảng 2.4: Tóm tắt các giả thuyết nghiên cứu ........................................................... 89

Bảng 3.1: Thang đo và căn cứ thiết kế thang đo..................................................... 104

Bảng 3.2: Tỷ lệ lực lượng lao động/qui mô dân số................................................. 106

Bảng 3.3: Tỷ lệ lực lượng lao động có việc làm phân theo khu vực kinh tế .......... 107

Bảng 3.4: Tỷ lệ thất nghiệp phân theo địa phương ................................................. 107

Bảng 3.5: Tỷ lệ thiếu việc làm phân theo địa phương ............................................ 108

Bảng 3.6: Các phương pháp đo lường đa dạng hóa ................................................ 110

Bảng 3.7: Tổng hợp các chỉ số dùng để kiểm định độ phù hợp của mô hình......... 112

Bảng 4.1: Tỷ lệ phụ thuộc phân theo địa bàn.......................................................... 118

Bảng 4.2: Mức thu nhập bình quân/người của HGĐ phân theo địa bàn................. 119

Bảng 4.3: Diện tích đất sản xuất của HGĐ phân theo địa bàn................................ 120

Bảng 4.4: Vốn xã hội của HGĐ phân theo giới tính của đối tượng phỏng vấn...... 122

Bảng 4.5: Vốn xã hội của hộ gia đình phân theo địa bàn ....................................... 125

Bảng 4.6: Kết quả kiểm định độ tin cậy của thang đo (CRA) ................................ 128

Bảng 4.7: Kết quả EFA các nhóm biến độc lập...................................................... 129

Bảng 4.8: Kết quả EFA nhóm biến việc làm .......................................................... 129

Bảng 4.9: Tổng hợp kết quả sau EFA thang đo VXH, việc làm của cá nhân......... 131

Bảng 4.10: Tổng hợp kết quả phân tích CFA ......................................................... 132

Bảng 4.11: Mối quan hệ trực tiếp giữa VXH cá nhân với thu nhập và ĐDHTN của

HGĐ ........................................................................................................................ 134

xii

Bảng 4.12: Mối quan hệ gián tiếp giữa VXH cá nhân với thu nhập và ĐDHTN của

HGĐ ........................................................................................................................ 135

Bảng 4.13: Mối quan hệ giữa VXH của HGĐ, thu nhập và ĐDHTN của HGĐ.... 137

Bảng 4.14: Các chỉ số đo lường độ phù hợp của mô hình ...................................... 138

Bảng 4.15: Mức độ tác động của các biến có ý nghĩa thống kê ............................. 140

Bảng 4.16: Kết quả kiểm định giả thuyết................................................................ 142