Vận dụng phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề vào dạy học giải một số bài toán có lời văn trong chương trình môn toán lớp 5

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA TIỂU HỌC

----------

NGUYỄN THỊ TẦM SƠN

Vận dụng phương pháp phát hiện và giải

quyết vấn đề vào dạy học giải một số bài toán

có lời văn trong chương trình môn Toán lớp 5

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

SƯ PHẠM TIỂU HỌC

LỜI CẢM ƠN

2

Nhân dịp hoàn thành khóa luận, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô

khoa Giáo dục Tiểu học - Mầm non, trường Đại học Sư phạm - Đại học Đà Nẵng

đã trang bị cho tôi những kiến thức quý báu trong suốt quá trình học tập tại

trường.

Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới thầy Lê Tử Tín – giảng viên khoa

Giáo dục Tiểu học - Mầm non, người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình giúp đỡ

tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện khóa luận.

Nhân đây tôi cũng xin cảm ơn các thầy cô giáo cùng các em học sinh

trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi và Hoàng Văn Thụ đã giúp đỡ tôi để có được

những số liệu thực tế phục vụ cho nghiên cứu, hoàn chỉnh đề tài.

Cuối cùng, tôi gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới những người thân,

người bạn đã luôn bên cạnh động viên, giúp đỡ nhiệt tình suốt quá trình nghiên

cứu.

Mặc dù đã cố gắng rất nhiều nhưng do điều kiện thời gian còn hạn chế, lại là

bước đầu tập dượt nghiên cứu khoa học nên khóa luận này không thể tránh khỏi

thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của thầy cô

giáo, các bạn để đề tài được hoàn thiện hơn.

Xin trân trọng cảm ơn!

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2013

Sinh viên

Nguyễn Thị Tầm Sơn

3

PHẦN MỞ ĐẦU

1.Lí do chọn đề tài

Bước sang thế kỉ XXI, xu hướng của thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng

là tiến tới toàn cầu hoá và phát triển nền kinh tế tri thức, dựa trên nền tảng sáng tạo

khoa học và công nghệ. Sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa và hội nhập kinh

tế quốc tế một mặt góp phần phát triển kinh tế đất nước nhưng mặt khác cũng đặt ra

những yêu cầu lớn đối với con người trong xã hội ngày càng phát triển. Cùng với sự

đổi mới về kinh tế, văn hóa, xã hội thì con người không những phải có bản lĩnh,

dám nghĩ dám làm, chủ động sáng tạo mà còn cần phải có khả năng giải quyết vấn

đề gặp phải trong học tập, trong cuộc sống cá nhân, gia đình và cộng đồng. Để bắt

nhịp với xu thế của thời đại và đáp ứng yêu cầu của xã hội về nguồn nhân lực,

ngành giáo dục nói chung và giáo dục tiểu học nói riêng đang thực hiện yêu cầu đổi

mới toàn diện về cả nội dung chương trình và phương pháp dạy học, đặc biệt là

phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tính cực của học sinh. Điều đó được

thể hiện trong các văn kiện của Đảng và Nhà nước: “Phương pháp giáo dục phổ

thông phải phát huy tính tích cực, tự giác chủ động, tư duy sáng tạo của học sinh,

phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học,

khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn;

tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập của học sinh” ( Luật giáo

dục 2005, Chương II, mục 2, điều 28).

Một trong số những phương pháp dạy học theo hướng tích cực là phương pháp

dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề. Đây là phương pháp dạy học mới phù hợp

với định hướng lấy học sinh làm trung tâm. Thông qua phương pháp này, học sinh

vừa thu nhận được tri thức mới, vừa nắm được phương pháp chiếm lĩnh tri thức đó,

phát triển tư duy sáng tạo và được chuẩn bị một năng lực để thích ứng với đời sống

xã hội: phát hiện kịp thời và giải quyết hợp lí các vấn đề nảy sinh.

Việc vận dụng phương pháp này vào dạy học Toán ở Tiểu học, đặc biệt là

giải toán có lời văn bằng cách tổ chức, hướng dẫn nhằm đưa học sinh vào các tình

huống có vấn đề để học sinh suy nghĩ tìm ra cách giải quyết, từ đó rút ra được kiến

thức cần đạt có ý nghĩa to lớn. Bởi vì Toán học có vị trí rất quan trọng trong cuộc

4

sống thực tiễn, là công cụ cần thiết cho các môn học khác và giúp học sinh nhận

thức được thế giới xung quanh. Đây là môn học góp phần hình thành và phát triển ở

học sinh khả năng tư duy, trí tuệ, những phẩm chất quan trọng của người lao động

trong xã hội hiện đại. Thêm vào đó, trong chương trình môn Toán ở Tiểu học, việc

giải các bài toán có lời văn được xem là “hòn đá thử vàng” của dạy học toán. Trong

giải toán, học sinh phải tư duy một cách tích cực và linh hoạt, huy động thích hợp

các kiến thức và kĩ năng đã có vào các tình huống khác nhau, trong nhiều trường

hợp phải biết phát hiện những điều kiện hay dữ kiện chưa được nêu ra một cách

tường minh, và phải biết suy nghĩ năng động, sáng tạo. Ở học sinh lớp 5, kiến thức

toán đối với các em không còn mới lạ, khả năng nhận thức của các em đã được hình

thành và phát triển ở các lớp trước, tư duy đang ở giai đoạn phát triển và đã bắt đầu

có chiều hướng bền vững. Tuy nhiên, giải toán đối với các em vẫn là một hoạt động

trí tuệ khó khăn, phức tạp. Việc hình thành kĩ năng giải toán khó hơn nhiều so với

kĩ năng tính vì bài toán là sự kết hợp đa dạng hoá nhiều khái niệm, quan hệ toán

học. Giải toán không chỉ là nhớ mẫu rồi áp dụng, mà đòi hỏi học sinh phải nắm chắc

khái niệm, quan hệ toán học, ý nghĩa của phép tính và khả năng độc lập suy luận

của học sinh, đòi hỏi biết làm tính thông thạo. Chính vì vậy, dạy và học tốt về giải

bài toán có lời văn có ý nghĩa quyết định thành công của dạy và học môn Toán.

Trong những năm qua, ngành Giáo dục đã cố gắng từng bước để cải tiến

phương pháp dạy học các môn học nói chung và môn Toán nói riêng. Có một số

không ít giáo viên (GV) có tâm huyết với nghề, vững vàng về chuyên môn nghiệp

vụ và nhạy cảm trước yêu cầu của xã hội đã thực hiện nhiều giờ dạy tốt, áp dụng

các phương pháp dạy học theo hướng đổi mới nhằm phát huy tính tích cực của học

sinh. Tuy nhiên nhiều giáo viên còn chưa nắm vững bản chất của phương pháp nên

còn ngại trong việc áp dụng.

Để hiểu rõ hơn về phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề, vận dụng

phương pháp này vào dạy học giải toán có lời văn ở lớp 5 một cách hiệu quả, chúng

tôi đi đến tìm hiểu đề tài: “Vận dụng phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề

vào dạy học giải một số bài toán có lời văn trong chương trình môn Toán lớp 5”.

Qua đó mong muốn góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn học này.

2.Lịch sử vấn đề

5

Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề còn có những tên gọi

khác như: “ Dạy học nêu vấn đề ”, “ Dạy học giải quyết vấn đề ” hay “ Dạy học

gợi vấn đề”. Trong cuốn Phương pháp dạy học môn Toán, NXB Đại học Sư phạm

Hà Nội, 2002 - Giáo sư Nguyễn Bá Kim đã sử dụng thuật ngữ “Dạy học phát hiện

và giải quyết vấn đề ”. Vì vậy, chúng tôi cũng xin chọn sử dụng thuật ngữ này trong

khóa luận của mình.

Tìm hiểu về vấn đề này đã có nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả trên

thế giới và Việt Nam. Từ những năm 50 của thế kỉ XX, nhà giáo dục học của Ba

Lan là V.Okon đã làm sáng tỏ rằng: phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề

thực sự là một phương pháp dạy học có tác dụng phát huy năng lực nhận thức của

học sinh, kích thích học sinh tích cực suy nghĩ, chủ động tìm tòi sáng tạo để giải

quyết vấn đề. Từ đó tăng khả năng thu nhận kiến thức mới một cách sâu sắc, xây

dựng được cho người học ý thức liên hệ, bồi dưỡng hứng thú thực hành và xu

hướng vận dụng kiến thức mới vào thực tiễn. Tuy nhiên, V.Okon mới chỉ dừng lại ở

việc ghi lại những thực nghiệm thu được trong quá trình dạy học nêu vấn đề mà ít

chú trọng xây dựng cơ sở lí luận khoa học cho phương pháp này.

Đến những năm 70 của thế kỉ XX, nhà lí luận học người Nga M.I Mackmutov

đã chính thức đưa ra những cơ sở lí luận của phương pháp trên cơ sở kế thừa bởi

dạy học Algorit hóa và Ơrixtic, đưa phương pháp này trở thành phương pháp dạy

học tích cực. Ngoài ra, M.N Xcatlin, Lecne, N.A Pôlơnicôva cũng đã nghiên cứu về

phương pháp này ở các khía cạnh khác nhau. A.M Machiuskin cũng đã nghiên cứu

phương pháp này trong công trình: “Các tình huống có vấn đề trong tư duy và

trong dạy học” (Lê Nguyên Long dịch), NXB Giáo dục, Moskva, 1972.

Ở Việt Nam, cùng với sự đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực,

lấy học sinh làm trung tâm thì phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề cũng đã

được các nhà nghiên cứu quan tâm. Phan Trọng Ngọ trong cuốn: “Dạy học và

phương pháp dạy học trong nhà trường” đã đề cập đến phương pháp dạy học phát

hiện và giải quyết vấn đề. Nguyễn Bá Kim với Phương pháp dạy học môn Toán,

NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, 2002. Riêng tác giả Nguyễn Kì đã nghiên cứu việc

áp dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề ở Tiểu học, bước đầu

tiến hành thực nghiệm ở một số môn Toán, Tự nhiên xã hội, Đạo đức. Ngoài ra,

Sinh viên Nguyễn Thị Phương học khóa 08 của trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng

6

đã tìm hiểu về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề vào dạy học số

học lớp 4, 5 trong khóa luận tốt nghiệp của mình.

Nhìn chung, các tác giả đã có nhiều đóng góp vào việc tìm hiểu về cơ sở lí

luận cũng như thực tiễn của phương pháp. Các tác giả đã nêu ra ở mức khái quát, áp

dụng trong dạy học ở nhà trường phổ thông và đại học. Tuy nhiên, chưa có công

trình nào đề cập đến việc vận dụng phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề vào

dạy học giải toán có lời văn ở Tiểu học. Đây là những tài liệu tham khảo cho chúng

tôi trong quá trình tiến hành nghiên cứu đề tài: “Vận dụng phương pháp phát hiện

và giải quyết vấn đề vào dạy học giải một số bài toán có lời văn trong chương

trình môn Toán lớp 5”.

3.Mục đích nghiên cứu

Mục đích nghiên cứu của đề tài là dựa trên nội dung sách giáo khoa (SGK),

sách giáo viên, sách bài tập về môn Toán lớp 5 và một số tài liệu tham khảo khác để

tìm hiểu những vấn đề sau:

-Tìm hiểu nội dung và phương pháp dạy học giải một số bài toán có lời văn

trong chương trình môn Toán lớp 5.

-Tìm hiểu về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề.

-Vận dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề vào dạy học

giải một số bài toán có lời văn trong chương trình môn Toán lớp 5 nhằm góp phần

nâng cao chất lượng dạy học môn Toán ở Tiểu học.

- Khi nghiên cứu đề tài này, một mục đích nữa không kém phần quan trọng là

củng cố và nâng cao năng lực chuyên môn của bản thân, có hiểu biết sâu sắc về nội

dung và phương pháp dạy học giải toán có lời văn trong chương trình SGK Toán 5

để phục vụ cho công tác giảng dạy sau này.

4.Khách thể và đối tượng nghiên cứu

4.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Toán ở tiểu học.

4.2. Đối tượng nghiên cứu: Phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề trong dạy

học giải toán có lời văn ở lớp 5.

5.Giả thuyết khoa học

Nếu giáo viên biết vận dụng phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề vào

dạy học giải các bài toán có lời văn một cách linh hoạt và hợp lý thì sẽ phát huy

7

được tính tích cực, năng lực giải quyết vấn đề của học sinh và chất lượng dạy học

giải toán có lời văn sẽ được nâng cao.

6.Nhiệm vụ nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu

6.1. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu về cơ sở lí luận của phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết

vấn đề; Vận dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề vào dạy học

giải một số bài toán có lời văn trong chương trình môn Toán lớp 5.

- Điều tra khảo sát thực trạng vận dụng phương pháp phát hiện và giải quyết

vấn đề vào dạy học môn Toán ở lớp 5.

- Thực nghiệm sư phạm và rút ra kết luận.

6.2. Phạm vi nghiên cứu

-Về nội dung kiến thức: một số dạng toán có lời văn ở lớp 5.

-Về phạm vi khảo sát: + trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi và trường Tiểu

học Hoàng Văn Thụ, TP Đà Nẵng.

+ bài dạy học trên lớp và các bài kiểm tra khảo sát học sinh.

7.Phương pháp nghiên cứu

7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận

- Nghiên cứu các văn bản, nghị quyết, chỉ thị và Luật giáo dục.

- Nghiên cứu về lý luận dạy học, tâm lí học và các phương pháp dạy học toán,

tài liệu tham khảo liên quan đến phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn

đề.

- Nghiên cứu SGK, SGV Toán 5 về các dạng bài toán có lời văn.

7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn

-Phương pháp quan sát.

-Phương pháp thống kê toán học.

-Phương pháp quy nạp.

-Phương pháp điều tra bằng Anket.

-Phương pháp thực nghiệm sư phạm.

8.Cấu trúc khóa luận

Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, các danh mục tài liệu tham khảo,

phụ lục, phần nội dung khóa luận gồm 3 chương:

Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn

8

Chương 2: Vận dụng phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề vào dạy học

giải một số bài toán có lời văn trong chương trình môn Toán lớp 5

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

PHẦN NỘI DUNG

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

1.1. Cơ sở lí luận

1.1.1. Cơ sở tâm lí học

1.1.1.1.Đặc điểm của hoạt động nhận thức

a.Tri giác

Tri giác của học sinh Tiểu học mang tính đại thể, ít đi sâu vào chi tiết và nặng

về tính không chủ định. Do đó, các em phân biệt các đối tượng còn chưa chính xác,

dễ mắc sai lầm, lẫn lộn, thường gắn với hành động, với hoạt động thực tiễn. Học

sinh cần phải cầm, nắm, sờ mó sự vật thì các em mới tri giác tốt được. Biết được

đặc điểm đó, trong quá trình dạy học người giáo viên nên vận dụng các điều sau:

“Trăm nghe không bằng một thấy, trăm hay không bằng tay quen”, “Học phải đi

đôi với hành”...

b.Chú ý

Chú ý có chủ định của học sinh Tiểu học còn yếu, khả năng điều chỉnh chú ý

một cách có ý chí chưa ổn định. Học sinh đầu bậc Tiểu học thường chú ý khi có

động cơ gần. Đến cuối bậc Tiểu học thì các em đã có thể duy trì chú ý có chủ định

ngay cả khi chỉ có động cơ xa. Giáo viên cần tìm cách làm cho giờ học hấp dẫn,

sinh động để tạo nhu cầu, hứng thú, lôi cuốn sự chú ý của học sinh. Tuy nhiên, giáo

viên cũng cần rèn luyện cho học sinh không chỉ quen làm những việc mình hứng

thú, hấp dẫn mà còn làm những việc đòi hỏi sự kiên nhẫn, suy nghĩ.

c. Trí nhớ

Học sinh Tiểu học có trí nhớ trực quan – hình tượng phát triển chiếm ưu thế

hơn trí nhớ từ ngữ - logic, vì ở lứa tuổi này hoạt động của hệ thống tín hiệu thứ nhất

của các em tương đối chiếm ưu thế.

Tuy nhiên, ở cuối cấp học, trí nhớ của các em đã dần thoát khỏi các biểu tượng

cụ thể mà được thay bằng các khái niệm. Đến lớp 5 cùng với sự phát triển chức

năng sinh lý của bộ não, chúng được khái quát thành các khái niệm.

d.Tư duy