Tổ chức lãnh thổ Nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

––––––––––––––––––

NGUYỄN THU HẰNG

TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP

TỈNH THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

THÁI NGUYÊN - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

––––––––––––––––––

NGUYỄN THU HẰNG

TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP

TỈNH THÁI NGUYÊN

Chuyên ngành: ĐỊA LÝ HỌC

Mã số: 60.31.95

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. PHÍ HÙNG CƢỜNG

THÁI NGUYÊN - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn này do chính bản thân tôi thực hiện, dƣới sự

hƣớng dẫn của TS. Phí Hùng Cƣờng. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong

luận văn là trung thực và chƣa sử dụng để bảo vệ một công trình khoa học

nào, mọi sự trích dẫn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả hoàn toàn chịu trách

nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn.

Tác giả

Nguyễn Thu Hằng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài của mình tôi đã nhận

đƣợc sự giúp đỡ quí báu của các tập thể và các cá nhân.

Trƣớc hết tôi xin chân thành cảm ơn tới các thầy cô giáo trong khoa địa

lí, khoa sau đại học trƣờng Đại học Sƣ Phạm Thái Nguyên.

Qua khóa luận này, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành và sâu sắc tới

TS. Phí Hùng Cƣờng, ngƣời đã tận tình giúp đỡ, hƣớng dẫn tôi trong suốt quá

trình nghiên cứu và thực hiện đề tài này.

Đồng thời, trong quá trình thực hiện đề tài tôi còn nhận đƣợc sự giúp

đỡ của trung tâm học liệu - Đại học Thái Nguyên, thƣ viện trƣờng Đại học

Sƣ phạm Hà Nội, Sở nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Thái Nguyên,

Chi cục thống kê tỉnh Thái Nguyên, Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên,

Liên minh HTX tỉnh Thái Nguyên… Tôi xin trân trọng ơn sự giúp đỡ vô

cùng quý báu đó.

Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn tới các bạn bè và ngƣời thân đã giúp

đỡ và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành khóa luận này.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2011

Học viên: Nguyễn Thu Hằng

K17 - Địa lí KT – XH

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

MỤC LỤC

Trang phụ bìa .....................................................................................................i

Lời cam đoan.....................................................................................................ii

Lời cảm ơn .......................................................................................................iii

Mục lục.............................................................................................................iv

Danh mục viết tắt ............................................................................................vii

Danh mục các bảng ........................................................................................viii

Danh mục các hình...........................................................................................ix

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài....................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài ................................................................... 1

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ............................................ 4

3.1. Mục tiêu ............................................................................................. 4

3.2. Nhiệm vụ............................................................................................ 4

4. Phạm vi nghiên cứu................................................................................... 4

5. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................... 5

5.1. Quan điểm.......................................................................................... 5

5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu.................................................................... 6

6. Cấu trúc của luận văn................................................................................ 6

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ

NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN...................................... 8

1.1. Cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ...................................... 8

1.1.1. Quan niệm về tổ chức lãnh thổ ....................................................... 8

1.1.2. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp......................................................... 9

1.1.3. Ý nghĩa của tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ................................... 10

1.1.4. Các nhân tố ảnh hƣởng tới tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ............ 12

1.1.5. Các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ................................ 18

1.2. Cơ sở thực tiễn về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp................................. 23

1.2.1. Khái quát tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam ...................... 23

1.2.2. Khái quát tình hình tổ chức lãnh thổ nông nghiệp của vùng

Đông Bắc ...................................................................................... 32

TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.................................................................................. 35

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

Chƣơng 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ HIỆN TRẠNG TỔ CHỨC

LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN .............. 35

2.1. Các nhân tố ảnh hƣởng tới tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh

Thái Nguyên ...................................................................................... 35

2.1.1. Vị trí địa lí ..................................................................................... 35

2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................... 35

2.1.3. Các nhân tố kinh tế - xã hội .......................................................... 41

2.1.4. Đánh giá chung ............................................................................. 45

2.2. Hiện trạng phát triển nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên.................... 46

2.2.1. Vị trí của ngành nông nghiệp đối với phát triển kinh tế - xã hội của

tỉnh Thái Nguyên .......................................................................... 46

2.2.2. Khái quát chung ............................................................................ 47

2.2.3. Các ngành chủ yếu ........................................................................ 48

2.3. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên......... 57

2.3.1. Hộ gia đình.................................................................................... 57

2.3.2. Trang trại....................................................................................... 61

2.3.3. Hợp tác xã ..................................................................................... 76

2.3.4.Vùng chuyên canh.......................................................................... 85

2.3.5. Tiểu vùng nông nghiệp ................................................................. 88

2.4. Đánh giá chung .................................................................................... 91

2.4.1. Thành tựu ...................................................................................... 91

2.4.2. Hạn chế.......................................................................................... 91

TIỂU KẾT CHƢƠNG 2.................................................................................. 41

Chƣơng 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP CHO VIỆC TỔ CHỨC LÃNH THỔ

NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020...............42

3.1. Định hƣớng phát triển .......................................................................... 42

3.1.1. Cơ sở của việc định hƣớng............................................................ 42

3.1.2. Định hƣớng phát triển nông nghiệp và tổ chức lãnh thổ nông nghiệp.... 45

3.2. Các giải pháp chủ yếu .......................................................................... 55

3.2.1. Qui hoạch quản lí và phát triển đất đai ......................................... 55

3.2.2. Phát triển cơ sở hạ tầng................................................................. 56

3.2.3. Giải pháp về vốn ........................................................................... 57

3.2.4. Phát triển nguồn nhân lực ............................................................. 57

3.2.5. Giải pháp về phát triển thị trƣờng................................................. 58

3.2.6. Giải pháp bảo vệ môi trƣờng sinh thái.......................................... 59

TIỂU KẾT CHƢƠNG 3.................................................................................. 61

KẾT LUẬN..................................................................................................... 62

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 64

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vii

DANH MỤC VIẾT TẮT

CNH : Công nghiệp hóa

CSHT : Cơ sở hạ tầng

CSVCKT : Cơ sở vật chất kĩ thuật

ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long

ĐBSH : Đồng bằng sông Hồng

HĐH : Hiện đại hóa

HTTCLTNN : Hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp

HTX : Hợp tác xã

HTXNN : Hợp tác xã nông nghiệp

KDTH : Kinh doanh tổng hợp

KHKT : Khoa học kĩ thuật

KT - XH : Kinh tế - xã hội

TCLT : Tổ chức lãnh thổ

TCLTNN : Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp

TDMNPB : Trung du miền núi phía Bắc

TP : Thành phố

TX : Thị xã

TT : Trang trại

TTHNN : Thể tổng hợp nông nghiệp

XHCN : Xã hội chủ nghĩa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Biến động sử dụng đất nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên giai đoạn

2005 - 2009................................................................................... 37

Bảng 2.2. Tăng trƣởng ngành nông nghiệp giai đoạn 2000 - 2010 ................ 47

Bảng 2.3. Cơ cấu giá trị sản xuất nông, lâm, thủy sản tỉnh Thái Nguyên giai

đoạn 2000 - 2010.......................................................................... 47

Bảng 2.4. Cơ cấu diện tích, giá trị sản xuất các nhóm cây trồng chính của tỉnh

Thái Nguyên, giai đoạn 2000 – 2009 ........................................... 49

Bảng 2.5. Số lƣợng gia cầm tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2009 .......... 54

Bảng 2.6. Kết quả sản xuất lâm nghiệp của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2009....55

Bảng 2.7. Tình hình sản xuất ngành thủy sản của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn

2000 - 2010................................................................................... 56

Bảng 2.8. Xu hƣớng chuyển dịch cơ cấu thu nhập hộ nông thôn tỉnh Thái

Nguyên so với cả nƣớc giai đoạn 2001 - 2006............................. 59

Bảng 2.9. Số lƣợng trang trại tỉnh Thái Nguyên so với vùng Đông Bắc năm 2006 ........64

Bảng 2.10. Số lƣợng trang trại phân theo loại hình và địa phƣơng tỉnh Thái

Nguyên năm 2010......................................................................... 64

Bảng 2.11. Cơ cấu loại hình trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo loại hình

và địa phƣơng, năm 2010 ............................................................. 66

Bảng 2.12. Diện tích đất bình quân/trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo loại

hình, giai đoạn 2006 - 2010.......................................................... 67

Bảng 2.13. Vốn sản xuất kinh doanh bình quân/ trang trại tỉnh Thái Nguyên

phân theo loại hình và địa phƣơng năm 2010 .............................. 72

Bảng 2.14. Giá trị hàng hóa và hiệu quả sản xuất của trang trại tỉnh Thái

Nguyên phân theo địa phƣơng năm 2010 .................................... 74

Bảng 2.15. Số lƣợng HTX nông, lâm, thủy sản phân theo ngành và địa

phƣơng của tỉnh Thái Nguyên năm 2010..................................... 78

Bảng 2.16. Số lƣợng HTX tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2001 – 2010 ............ 79

Bảng 2.17. Trình độ cán bộ HTX tỉnh Thái Nguyên năm 2010 ..................... 81

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ix

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010.................. 47

Hình 2.2. Cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên giai đoạn

2000 - 2010 (theo giá hiện hành).................................................. 48

Hình 2.3. Số lƣợng trâu, bò, lợn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010.... 53

Hình 2.4. Số lƣợng trang trại của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 .. 62

Hình 2.5. Số lƣợng loại hình trang trại tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2010..... 63

Hình 2.6. Cơ cấu loại hình trang trại tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2010 ..... 66

Hình 2.7. Cơ cấu trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo qui mô sử dụng đất

năm 2010 ...................................................................................... 69

Hình 2.8. Cơ cấu lao động thƣờng xuyên của trang trại tỉnh Thái Nguyên phân

theo trình độ chuyên môn năm 2010............................................ 71

Hình 2.9. Cơ cấu trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo qui mô vốn đầu tƣ

năm 2010 ...................................................................................... 72

Hình 2.10. Số lƣợng HTX tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2001 - 2010 ............. 77

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Tổ chức lãnh thổ đƣợc hiểu là nghệ thuật sử dụng lãnh thổ một cách

đúng đắn và hiệu quả, đó là quá trình tìm kiếm một tỉ lệ và quan hệ hợp lí về

phát triển KT - XH. Trong xu thế phát triển hội nhập vấn đề TCLT nhƣ là một

chính sách kinh tế dài hạn nhằm sử dụng hiệu quả các nguồn lực phát triển

kinh tế, hƣớng tới sự tăng trƣởng kinh tế nhanh, giải quyết các vấn đề xã hội

và đảm bảo sự phát triển bền vững.

Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp là một hình thức của tổ chức KT -XH

trong những năm gần đây đã mang lại những kết quả đáng kể trong quá trình

phát triển KT - XH của nƣớc ta. Điều này cho thấy việc TCLT nói chung và

TCLTNN nói riêng của nƣớc ta đã phát huy đƣợc vai trò nhất định trong việc

khai thác, sử dụng hợp lí các lợi thế của mỗi khu vực trong nƣớc.

Thái Nguyên là tỉnh thuộc vùng Trung du miền núi nƣớc ta có điều

kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên phong phú, điều kiện kinh tế - xã hội

và môi trƣờng thuận lợi cho việc TCLTNN hiệu quả cao. Tuy nhiên do những

đặc điểm nhất định về cả lí luận và thực tiễn nên việc TCLTNN của tỉnh vẫn

chƣa thực sự phát huy hết vai trò lợi thế của mình. Với những lí do đó tác giả

lựa chọn hƣớng nghiên cứu “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái

Nguyên”.

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài

Tổ chức lãnh thổ là vấn đề quan trọng đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà

khoa học trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam.

2.1. Trên thế giới

- Các nhà Địa lí Xô Viết (K.I. Ivanov, V.G. Kriuchkov) và các nhà Địa

lí các nƣớc tƣ bản đã đƣa ra nhiều công trình nghiên cứu liên quan tới vấn đề

TCLTNN mà cho đến nay các kết quả của các quá trình nghiên cứu đó vẫn

đƣợc ứng dụng rộng rãi trong quá trình phát triển KT - XH của các nƣớc. [15]

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

- G. Thunen (ngƣời Đức, 1826) đã đƣa ra lí thuyết phát triển các vành

đai nông nghiệp, dƣới ảnh hƣởng của thành phố xem địa tô chênh lệch nhƣ là

một nhân tố chìa khóa dẫn đến sự phân chia lãnh thổ đồng nhất của một quốc

gia thành các vùng sử dụng đất khác nhau. Ông là ngƣời đầu tiên đƣa ra các

yếu tố không gian của các hiện tƣợng KT - XH, lí thuyết này có tác dụng rất

lớn, ý nghĩa quan trọng của nó là việc lập luận cho việc xác định vai trò của

một trung tâm cho thấy ý tƣởng ban đầu về TCLT. [7]

2.2. Ở Việt Nam

Ở nƣớc ta vấn đề TCLT đƣợc đặc biệt chú ý trong thời gian gần đây.

Trong đó có các công trình nghiên cứu nổi bật nhƣ:

- Giáo trình Địa lí kinh tế xã hội đại cương, (2005) Nguyễn Minh Tuệ

(chủ biên) đã đề cập tới những nét cơ bản nhất về TCLTNN và liên hệ tới

TCLTNN ở Việt Nam. Những nội dung về TCLTNN đƣợc đề cập trong giáo

trình đã góp phần vô cùng quan trọng cho tác giả trong quá trình làm đề tài, là cơ

sở để phân tích và nghiên cứu các nhân tố ảnh hƣởng cũng nhƣ các

HTTCLTNN. [16]

- GS. TS Lê Thông (1986), các hình thức TCLTNN trên thế giới, NXB

Giáo dục, Hà nội đã đƣa ra các vấn đề lí luận về TCLTNN, phân tích các

nhân tố ảnh hƣởng tới TCLTNN, đặc trƣng cơ bản của các hình thức này. [13]

- Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam(2008) của Đặng Văn Phan.

Đây là công trình khoa học đầu tiên viết riêng về TCLTNN Việt Nam. Trong

công trình này tác giả cụ thể nghiên cứu về TCLTNN Việt Nam, nghiên cứu

và phân tích cụ thể các yếu tố liên quan trong quá trình phát triển nông

nghiệp, các HTTCLTNN …giúp cho ngƣời nghiên cứu có cái nhìn bao quát

về TCLTNN của một vùng lãnh thổ nhất định. [8]

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

- Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Hà Tĩnh (2010) của Nguyễn Thị Đông

Sƣơng, luận văn thạc sĩ khoa học địa lí, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội . Trong

đề tài này tác giả đã tổng quan những đặc trƣng cơ bản nhất về quan niệm, đặc

điểm các nhân tố ảnh hƣởng đến TCLTNN. Luận văn có ý nghĩa quan trọng cho

tác giả trong quá trình nghiên cứu lí luận về TCLTNN. [10]

- Thực trạng và giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế trang trại

trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên (2007) của Lí Văn Toàn luận văn thạc sĩ kinh

tế, trƣờng đại học kinh tế và quản trị kinh doanh Thái Nguyên . Trong luận

văn này tác giả đã tổng quan và xây dựng các lí luận về kinh tế trang trại, đặc

điểm nhân tố ảnh hƣởng và các mô hình phát triển trang trại. Đề tài đóng góp

cho tác giả trong quá trình nghiên cứu thực tiễn phát triển trang trại trên địa

bàn tỉnh Thái Nguyên. [11]

- Thực trạng và giải pháp nhằm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở

tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn hiện nay (2009) của Bùi Giang Long luận văn

thạc sĩ kinh tế, trƣờng Đại học Tinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên. Luận

văn đã tổng quan lí luận về HTX, đặc điểm và các loại hình HTX trên thế giới và

Việt Nam, có vận dụng vào địa bàn tỉnh Thái Nguyên. [4]

Ngoài ra còn có các công trình nghiên cứu khác nhƣ: Tổ chức lãnh thổ

trồng và chế biến sắn ở các tỉnh Đông Nam Bộ (2004) của Trịnh Thanh Sơn , luận

án tiến sĩ kinh tế, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội; “Tổ chức lãnh thổ nông

nghiệp trung du miền núi phía bắc (2008) của Nguyễn Thị Liễu, luận văn thạc

sĩ địa lí trƣờng đại học sƣ phạm Hà Nội…

Các công trình nghiên cứu đề cập đến tổ chức lãnh thổ nông nghiệp

tỉnh Thái Nguyên nhƣ: “Báo cáo tổng hợp quy hoạch tổng thể phát triển nông

nghiệp, nông thôn tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và định hướng đến năm

2030”[23], UBNN tỉnh Thái Nguyên (2007), Báo cáo tổng hợp quy hoạch

tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020, Thái

Nguyên tháng 5 năm 2007 [24]…