Tác động của vốn trí tuệ đến hiệu quả tài chính tại các Ngân hàng thương mại Việt Nam, 2022

1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƢỚC VIỆT NAM

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRẦN THỊ KHÁNH LINH

TÁC ĐỘNG CỦA VỐN TRÍ TUỆ ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH

TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2022

2

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƢỚC VIỆT NAM

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRẦN THỊ KHÁNH LINH

TÁC ĐỘNG CỦA VỐN TRÍ TUỆ ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH

TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI VIỆT NAM

Chuyên ngành: Tài chính ngân hàng

Mã số: 8340201

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THỊ HẰNG NGA

Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2022

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ với đề tài “Tác động của vốn trí tuệ đến

hiệu quả tài chính tại các ngân hàng thƣơng mại Việt Nam” là công trình nghiên

cứu khoa học của riêng tác giả dƣới sự hƣớng dẫn của TS. Nguyễn Thị Hằng Nga.

Các số liệu và nội dung trong luận văn là hoàn toàn trung thực, các trích dẫn đƣợc

ghi rõ nguồn gốc và kết quả của luận văn chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ

công trình nghiên cứu khoa học nào trƣớc đây.

Tp. HCM, ngày 20 tháng 11 năm 2022

Ngƣời thực hiện luận văn

TRẦN THỊ KHÁNH LINH

ii

LỜI CẢM ƠN

Đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và sự tri ân đến TS. Nguyễn Thị Hằng

Nga – giảng viên đã trực tiếp hƣớng dẫn tận tình và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình

thực hiện luận văn này.

Tôi chân thành gửi lời cảm ơn đến Quý Thầy Cô của Trƣờng Đại học Ngân

hàng Thành phố Hồ Chí Minh vì đã truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Khoa Sau đại học - Trƣờng Đại học Ngân hàng

Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong thời gian tôi học tập tại

trƣờng.

Cuối cùng, tôi xin đặc biệt cảm ơn đến gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã hỗ

trợ, ủng hộ và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này.

Trân trọng cảm ơn!

iii

TÓM TẮT LUẬN VĂN

Sự chuyển đổi từ nền kinh tế dựa trên tài nguyên vật chất sang nền kinh tế dựa

trên tri thức đã khiến các nhà hoạch định chính sách phải xem xét lại mức độ đầu tƣ

của họ vào nguồn lực trí tuệ. Thập kỷ qua đã chứng kiến số lƣợng ngày càng nhiều

các nghiên cứu liên kết hiệu quả của vốn trí tuệ với hiệu quả tài chính của các ngân

hàng. Tuy nhiên, các nghiên cứu này đã báo cáo các kết quả khác nhau, điều này

không chỉ khiến việc công bố thông tin về vốn trí tuệ bị hạn chế mà còn khiến các

nhà quản lý thiếu quyết đoán về các khoản đầu tƣ của họ vào vốn trí tuệ. Nghiên

cứu này cố gắng khám phá tác động của vốn tri thức đối với hoạt động tài chính

của các ngân hàng thƣơng mại cổ phần tại Việt Nam. Để tiến hành nghiên cứu, luận

văn sử dụng dữ liệu của 27 ngân hàng thƣơng mại cổ phần tại Việt Nam trong

khoảng thời gian từ năm 2010 đến năm 2021 và phƣơng pháp Hệ số giá trị gia tăng

trí tuệ (VAIC) đã đƣợc sử dụng để đo lƣờng các khía cạnh vô hình của các ngân

hàng. Kết quả cho thấy VAIC có mối liên hệ đáng kể với ROA, ROE. Trong số các

thành phần của VAIC thì HCE, CEE và RCE đều tác động thuận chiều tới ROA,

ROE, riêng SCE tác động ngƣợc chiều với ROA và ROE. Nghiên cứu cũng cho

thấy không có sự khác biệt trong tác động của vốn trí tuệ đến hiệu quả tài chính của

ngân hàng thƣơng mại trong giai đoạn nền kinh tế không bị và bị ảnh hƣởng bởi đại

dịch Covid-19.

Từ khóa: vốn trí tuệ, hiệu quả tài chính, VAIC, ngân hàng, Covid-19.

iv

ABSTRACT

The transformation from physical resource-based to knowledge-based

economies has led policy makers to rethink their investment levels in intellectual

resources. The past decade has witnessed an increasing number of studies linking

intellectual capital efficiency with financial performance of bank. These studies,

however, have reported divergent results, which not only make intellectual capital

disclosure limited but also left the managers indecisive about their investments in

intellectual capital. This study tries to explore the impact of intellectual capital on

the financial performance of bank in Vietnam. To conduct the research, this study

uses the data of 27 joint stock commercial banks in Vietnam in the period from

2010 to 2021 and the Value Added Intelligence Coefficient (VAIC) method to

measure the intangible aspects of banks. The results show that VAIC has a

significant relationship with ROA, ROE. Among the components of VAIC, HCE,

CEE and RCE effect positive on ROA and ROE, but SCE effect negative on ROA

and ROE. The study also showed that there was no difference in the impact of

intellectual capital on the financial performance of commercial banks during the

period when the economy was not or was affected by the Covid-19 pandemic.

Keywords: Intellectual capital, Financial performance, VAIC, Banks, Covid￾19.

v

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT VÀ KÝ HIỆU

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT

Từ viết tắt Cụm từ tiếng Việt

NHTM Ngân hàng Thƣơng mại

NHTMCP Ngân hàng Thƣơng mại Cổ phần

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH

Từ viết tắt Cụm từ tiếng Anh Cụm từ tiếng Việt

CAP Capital Vốn chủ sở hữu

CEE Capital Employed Effciency Hệ số hiệu quả vốn vật chất

D Depreciation Khấu hao

DEP Deposit Tiền gửi

HCE Human Capital Effciency Hiệu quả sử dụng vốn con ngƣời

ICE Intellectual Capital Effciency Hiệu quả sử dụng vốn trí tuệ

LC Labour Cost Chi phí nhân viên

LOAN Loan Cho vay

OP Operation Lợi nhuận hoạt động thuần

RCE Relational Capital Effciency Hiệu quả sử dụng vốn quan hệ

R&D Research and Development Nghiên cứu và phát triển

ROA Return on Assets Tỉ suất sinh lợi trên tổng tài sản

vi

Từ viết tắt Cụm từ tiếng Anh Cụm từ tiếng Việt

ROE Return on Equity Tỉ suất sinh lợi trên vốn chủ sở hữu

SCE Structural Capital Effciency Hiệu quả sử dụng vốn cấu trúc

SIZE Size Quy mô

VA Value Added Giá trị gia tăng

VAIC Value Added Intelectual

Coefficient

Hệ số giá trị gia tăng trí tuệ

vii

MỤC LỤC

DANH MỤC BẢNG BIỂU........................................................................................x

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ...................................xi

CHƢƠNG 1. PHẦN MỞ ĐẦU...............................................................................1

1.1. Lý do chọn đề tài..............................................................................................1

1.2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................2

1.2.1. Mục tiêu tổng quát ...........................................................................................2

1.2.2. Mục tiêu cụ thể.................................................................................................3

1.3. Câu hỏi nghiên cứu ..........................................................................................3

1.4. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................3

1.5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................4

1.5.1. Đối tƣợng nghiên cứu ......................................................................................4

1.5.2. Phạm vi nghiên cứu .........................................................................................4

1.6. Đóng góp của luận văn ....................................................................................5

1.6.1. Về mặt lý thuyết...............................................................................................5

1.6.2. Về mặt thực tiễn...............................................................................................5

1.7. Kết cấu của luận văn........................................................................................6

CHƢƠNG 2. TỔNG QUAN VỀ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA VỐN TRÍ

TUỆ ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH TẠI CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI

VIỆT NAM ...........................................................................................................7

2.1. Vốn trí tuệ ........................................................................................................7

2.1.1. Định nghĩa về vốn trí tuệ .................................................................................7

2.1.2. Các lý thuyết liên quan đến vốn trí tuệ ............................................................9

2.1.3. Các thành phần của vốn trí tuệ.......................................................................11

2.1.3.1. Vốn con ngƣời ...........................................................................................11

2.1.3.2. Vốn cấu trúc...............................................................................................12

viii

2.1.3.3. Vốn quan hệ...............................................................................................12

2.2. Hiệu quả tài chính tại các ngân hàng thƣơng mại Việt Nam.........................13

2.2.1. Khái niệm hiệu quả tài chính .........................................................................13

2.2.2. Các chỉ tiêu đo lƣờng hiệu quả tài chính của NHTM....................................14

2.3. Tác động của vốn trí tuệ đến hiệu quả tài chính tại các ngân hàng ...............15

2.4. Tác động của vốn trí tuệ đến hiệu quả tài chính trong thời kỳ Covid-19......24

2.5. Đo lƣờng vốn trí tuệ.......................................................................................27

2.5.1. Tổng quan về đo lƣờng vốn trí tuệ.................................................................27

2.5.2. Mô hình VAIC...............................................................................................28

2.6. Tổng quan các nghiên cứu thực nghiệm trƣớc đây liên quan đến đề tài .......30

2.6.1. Các nghiên cứu liên quan tại nƣớc ngoài.......................................................31

2.6.2. Các nghiên cứu liên quan trong nƣớc ............................................................33

2.6.3. Khoảng trống nghiên cứu...............................................................................33

CHƢƠNG 3. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................................................36

3.1. Quy trình nghiên cứu .....................................................................................36

3.2. Dữ liệu............................................................................................................38

3.3. Phƣơng pháp ƣớc lƣợng.................................................................................39

3.4. Tính toán VAIC .............................................................................................41

3.5. Các biến trong nghiên cứu .............................................................................43

3.6. Mô hình nghiên cứu........................................................................................46

CHƢƠNG 4. NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..................................50

4.1. Thống kê mô tả ..............................................................................................50

4.2. Kết quả nghiên cứu ........................................................................................52

4.3. Thảo luận kết quả nghiên cứu........................................................................69

CHƢƠNG 5. HÀM Ý QUẢN TRỊ........................................................................78

5.1. Hàm ý quản trị ...............................................................................................78

ix

5.2. Hạn chế của nghiên cứu.................................................................................81

5.3. Hƣớng nghiên cứu trong tƣơng lai.................................................................81

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................i

PHỤ LỤC 1 ............................................................................................................ xiii

x

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 2.1. Định nghĩa về vốn trí tuệ ...........................................................................8

Bảng 3.1. Tóm tắt các biến trong mô hình nghiên cứu ............................................45

Bảng 4.1. Thống kê mô tả các biến ..........................................................................50

Bảng 4.2. Thống kê hệ số tƣơng quan giữa các biến ...............................................51

Bảng 4.3. Thống kê chỉ số VIF của các biến............................................................52

Bảng 4.4. Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của các mô hình (1), (2) ......53

Bảng 4.5. Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của mô hình (3)....................54

Bảng 4.6. Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của mô hình (4)....................56

Bảng 4.7. Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của mô hình (5)....................58

Bảng 4.8. Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của mô hình (6)....................59

Bảng 4.9: Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của mô hình (7) ...................60

Bảng 4.10. Kết quả hồi quy mô hình bằng ƣớc lƣợng GLS (7)...............................63

Bảng 4.11. Kết quả hồi quy Pooled OLS, FEM, REM của mô hình (8)..................65

Bảng 4.12. Kết quả hồi quy mô hình (8) bằng ƣớc lƣợng GLS...............................68

Bảng 4.13. Tổng hợp các kết quả nghiên cứu (từ mô hình (1) đến mô hình (8)) ....70

Bảng 4.14. Tổng hợp các kết quả nghiên cứu (từ mô hình (1‟) đến mô hình (8‟))..71

Bảng 4.15. Tổng hợp tác động của vốn trí tuệ, thành phần của vốn trí tuệ đến hiệu

quả tài chính tại các NHTM Việt Nam ....................................................................75

xi

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ

Sơ đồ 3.1. Quy trình nghiên cứu ..............................................................................37

1

CHƢƠNG 1. PHẦN MỞ ĐẦU

1.1. Lý do chọn đề tài

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ với trọng tâm là khoa học – công

nghệ đã làm thay đổi căn bản phƣơng thức sản xuất và tác động sâu rộng đến nền

kinh tế tại Việt Nam, góp phần thúc đẩy mạnh mẽ xu hƣớng chuyển dịch sang nền

kinh tế tri thức. Đối với nền kinh tế tri thức, bên cạnh các nguồn lực truyền thống là

tài sản hữu hình thì tài sản vô hình cũng giữ vai trò quyết định trong việc tạo ra lợi

thế cạnh tranh và là nền tảng để duy trì giá trị bền vững cho các doanh nghiệp.

Trong giai đoạn hiện nay, các doanh nghiệp đã và đang ngày càng tập trung vào

vấn đề làm sao sử dụng có hiệu quả nhất các tài sản vô hình, đặc biệt là chú trọng

đến việc nhận diện, đo lƣờng, sử dụng vốn trí tuệ.

Ngành ngân hàng với bản chất là một ngành kinh tế thâm dụng tri thức, cung

cấp sản phẩm thông qua dịch vụ tài chính, do đó, các nhà quản lý của ngân hàng

cũng quan tâm đến vấn đề quản trị vốn trí tuệ trong hoạch định chính sách kinh

doanh. Thực tế, các yếu tố cấu thành của vốn trí tuệ đƣợc thể hiện khá rõ nét trong

hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Đầu tiên, vì nhiệm vụ quan trọng nhất của

ngân hàng là phải duy trì tình trạng cân đối giữa nhu cầu và khả năng có đƣợc

nguồn vốn trong mọi điều kiện nhằm đảm bảo sự ổn định, vững chắc về tài chính

cho ngân hàng nên lực lƣợng lao động của ngân hàng là nguồn nhân lực chất lƣợng

cao, họ đƣợc trang bị kiến thức và kinh nghiệm cần thiết để xử lý các nghiệp vụ

phát sinh. Ngoài ra, các quy trình, thủ tục và cấu trúc nội bộ khác nhau trong các

ngân hàng cũng cung cấp môi trƣờng thuận lợi cho nhân viên làm việc để đạt đƣợc

giá trị đồng tiền. Bên cạnh đó, các ngân hàng cung cấp dịch vụ nhằm thỏa mãn nhu

cầu của khách hàng nên cần thiết lập mối quan hệ lành mạnh với khách hàng và đối

tác. Với sự hiện diện trong các hoạt động kinh doanh hàng ngày nhƣ vậy, liệu vốn

trí tuệ có tác động đến hiệu quả tài chính của các ngân hàng và mức độ tác động

nhƣ thế nào, có tạo ra đƣợc lợi thế cạnh tranh hay không là chủ đề mà các nhà

nghiên cứu và nhà quản lý đang đi tìm lời giải đáp.