những nội dung cơ bản về đổi mới tổ chức và hoạt động của tòa án nhân dân

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp bách của đề tài

Cùng với sự đổi mới mạnh mẽ bộ máy nhà nước, vấn đề đổi mới tổ chức và

hoạt động của cơ quan tư pháp luôn được Đảng và Nhà nước ta quan tâm.

Điều đó, được phản ảnh trong các văn kiện Đại hội của Đảng Cộng sản

Việt Nam (ĐCSVN) qua các kỳ Đại hội. Thực hiện chủ trương của Đảng những

năm qua trên thực tế, việc đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án nhân

dân (TAND) đã được tiến hành khá nhiều lần trong lịch sử lập pháp nước ta. Nhất

là từ sau Hiến pháp 1992 Luật tổ chức TAND đã được Quốc hội liên tục sửa đổi bổ

sung để đáp ứng yêu cầu đổi mới của đất nước. Thông qua việc sửa đổi bổ sung, đó

mà TAND từng bước được nâng cao về vị trí, cùng với các cơ quan trong hệ thống

các cơ quan Tư pháp. Tại Nghị quyết 08-NQ/TW của Bộ Chính trị Trung ương

ĐCSVN khóa IX đã khẳng định:

Trong những năm qua... công tác tư pháp đã đạt được nhiều kết

quả, góp phần quan trọng vào việc giữ vững an ninh chính trị, trật tự an

toàn xã hội, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, phục vụ tích cực cho công

cuộc đổi mới, phần lớn cán bộ làm công tác tư pháp giữ vững phẩm chất

chính trị, có tinh thần trách nhiệm và hoàn thành nhiệm vụ... [20, tr. 1].

Tuy nhiên, so với nhiệm vụ đổi mới hoạt động lập pháp và nhiệm vụ cải

cách hành chính thì tiến độ thực hiện đổi mới trên lĩnh vực tư pháp còn chậm và kết

quả chưa đáp ứng yêu cầu. Chất lượng xét xử của TAND các cấp đã có thời gian

còn để tình trạng oan, sai, tồn động kéo dài, tổ chức bộ máy TAND các cấp chậm

được đổi mới, đội ngũ cán bộ nhất là đội ngũ Thẩm phán vừa thiếu về số lượng vừa

yếu về trình độ chuyên môn nên ảnh hưởng nhiều đến chất lượng xét xử. Điều đó

được phản ảnh trong Nghị quyết 08-NQ/TW của Bộ Chính trị Trung ương ĐCSVN

khóa IX như sau: "... Chất lượng công tác tư pháp nói chung chưa ngang tầm với

yêu cầu và đòi hỏi của nhân dân, còn nhiều trường hợp bỏ lọt tội phạm, làm oan

1

người vô tội, vi phạm các quyền tự do dân chủ của công dân, làm giảm sút lòng tin

của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và các cơ quan tư pháp" [20, tr. 2].

Do vậy, công tác tư pháp trong thời gian tới phải có những biến chuyển

mạnh mẽ, trong đó đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND là một khâu quan

trọng.

Để đáp ứng yêu cầu đó Hiến pháp nước CHXHCN Việt Nam đã được sửa

đổi bổ sung theo Nghị quyết số 51/2001/QH10 ngày 25/12/2001 của Quốc hội

khóa X, tại kỳ họp thứ 10. Trên cơ sở đó Luật tổ chức TAND đã được Quốc hội

nước CHXHCN Việt Nam thông qua ngày 02/4/2002, so với Luật tổ chức TAND

năm 1992 đã có những đổi mới nhất định như: về cơ cấu của TANDTC đã bỏ Ủy

ban Thẩm phán TANDTC thay đổi về thành phần và số lượng Hội đồng Thẩm

phán TANDTC và Ủy ban Thẩm phán TAND cấp tỉnh, giao TAND địa phương

cho TANDTC quản lý...

Tuy nhiên, sự thay đổi trên cũng mới chỉ dừng lại ở một số vấn đề nhất

định. Những vấn đề rất cơ bản như thẩm quyền của Tòa án (TA) các cấp, về cơ cấu

tổ chức bộ máy của TAND như thế nào cho hợp lý, về các biện pháp bảo đảm các

nguyên tắc tổ chức và hoạt động của TAND... chưa được xem xét đầy đủ, và ngay

cả các vấn đề đã sửa đổi cũng chỉ mới dừng lại ở tính chung nhất, làm cho việc

nhận thức và thực hiện gặp khó khăn như: vấn đề quản lý TA địa phương kết hợp

chặt chẽ với Hội đồng nhân dân (HĐND) địa phương như thế nào, và kết hợp đến

đâu, việc bỏ Ủy ban Thẩm phán TANDTC, vậy tổ chức hoạt động của Hội đồng

Thẩm phán TANDTC như thế nào để có hiệu quả, và để không còn án tồn đọng...

Do vậy, mặc dù đã có những đổi mới nhất định trong tổ chức và hoạt động

của TAND thông qua Luật tổ chức TAND năm 2002, nhưng chưa thể nói tổ chức

và hoạt động của TAND hiện nay đã được hoàn thiện, đáp ứng được các yêu cầu

đòi hỏi của công cuộc cải cách tư pháp theo các mục tiêu của việc xây dựng Nhà

nước pháp quyền XHCN ở nước ta.

2

Hàng loạt vấn đề lý luận, thực tiễn trong tổ chức và hoạt động của hệ thống

TAND ở nước ta vẫn đang tiếp tục được đặt ra và cần giải đáp. Nên việc nghiên

cứu lĩnh vực đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND ở nước ta hiện nay vẫn là

yêu cầu đòi hỏi bức thiết cả về lý luận và thực tiễn.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

TAND với vị trí là bộ phận quan trọng trong bộ máy nhà nước và là cơ

quan có vai trò to lớn trong việc bảo vệ pháp luật, bảo vệ các quyền dân chủ và duy

trì công lý, nên được Đảng và Nhà nước ta coi trọng và luôn chủ trương cải cách

đổi mới. Để đáp ứng yêu cầu đó của Đảng và Nhà nước, những năm gần đây đã có

nhiều công trình nghiên cứu nhằm góp phần thực hiện việc đổi mới TAND. Có thể

chia các công trình theo các nhóm sau đây:

Nhóm thứ nhất: Những công trình nghiên cứu về hệ thống tư pháp Việt

Nam có liên quan đến TAND. Bao gồm những công trình nghiên cứu về thực

trạng và phương hướng cải cách hệ thống tư pháp nước ta. Có thể kể đến những

công trình khoa học sau: Cải cách hệ thống tư pháp Việt Nam, Đề tài cấp Nhà

nước, mã số 92-98-353. Chủ nhiệm đề tài: Nguyễn Văn Yểu và Nguyễn Đình

Lộc (đề tài chưa bảo vệ); Xây dựng mô hình quản lý ngành tư pháp, Đề tài cấp

Bộ, mã số 96-98-028, Chủ nhiệm đề tài: Tiến Sĩ Nguyễn Ngọc Hiến (đề tài chưa

bảo vệ); Năm mươi năm ngành tư pháp Việt Nam, Mã số 96-98-035, Đề tài cấp

Bộ, Chủ nhiệm đề tài: Nguyễn Văn Thảo, năm 1996; Đại hội VII ĐCSVN và

những vấn đề cấp bách của khoa học về nhà nước và pháp luật, Giáo sư Tiến sĩ

khoa học Đào Trí Úc, Nxb khoa học xã hội, Hà Nội, năm 1997; Cơ sở lý luận và

thực tiễn đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp (góp phần sửa

đổi Hiến pháp năm 1992), Đề tài cấp Bộ, Chủ nhiệm đề tài: Hoàng Thế Liên,

năm 2001; Một số vấn đề về hoàn thiện tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà

nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, PGS..TS Lê Minh Thông, Nxb

Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 2001; Những vấn đề đổi mới hệ thống tư pháp ở

nước ta, PGS.TS Phạm Hồng Hải, Tạp chí TAND, số 04 năm 1999; Những vấn

3

đề đổi mới các cơ quan tư pháp trong bộ máy nhà nước Việt Nam, Luận văn

Thạc sĩ của Lê Thành Dương (1996)...

Nhóm thứ hai: Những công trình nghiên cứu về TAND ở những góc độ

khác nhau. Có thể kể đến những công trình cơ bản sau: Cải cách tư pháp, Phần:

Đổi mới tổ chức hoạt động của TA, Đề tài cấp Bộ, mã số: 86-90-011, Chủ nhiệm

đề tài: Nguyễn Tất Viễn, tháng 12/1990; Vị trí vai trò và chức năng của TAND

trong bộ máy nhà nước qua các thời kỳ cách mạng Việt Nam, Đề tài cấp Bộ, mã

số 95-98-048/ĐT năm 1996, Chủ nhiệm đề tài: TS. Trịnh Hồng Dương; Xây

dựng và hoàn thiện cơ chế quản lý Thẩm phán TA địa phương, Đề tài cấp Bộ,

Mã số 96-98-029, Chủ nhiệm: Nguyễn Văn Sáu, năm 1996; Vai trò của TA trong

hệ thống các cơ quan tư pháp, PGS.TS Phạm Hồng Hải, Tạp chí TAND, số 05

năm 2001; Cơ sở lý luận và thực tiễn tăng cường năng lực xét xử của TAND cấp

huyện, Chủ nhiệm: TS. Nguyễn Văn Hiện, năm 2001...

Những công trình nghiên cứu trên đã đánh giá một cách khá đầy đủ về lý

luận và thực tiễn hệ thống tư pháp Việt Nam về quá trình phát triển của TA và vị trí

của nó trong bộ máy nhà nước qua các giai đoạn; những cơ sở lý luận và thực tiễn

cải cách các cơ quan tư pháp, trong đó đã đưa ra nhiều kiến nghị quan trọng về đổi

mới TAND, bước đầu đặt nền móng cho việc nghiên cứu đề tài này.

Tuy nhiên, những đề tài trên theo chúng tôi cũng còn những hạn chế sau: ở

nhóm thứ nhất: đối tượng chính để nghiên cứu là hệ thống tư pháp, trong đó TAND

được đề cập đến với góc độ là một bộ phận của hệ thống đó, nên chưa đề cập một

cách đầy đủ về tổ chức và hoạt động của TAND và chưa có các giải pháp cụ thể

cho quá trình đổi mới về tổ chức và hoạt động của TAND một cách toàn diện.

Ở nhóm thứ hai, tuy các công trình đề cập trực tiếp đến TA nhất là đề tài

"Đổi mới tổ chức hoạt động của TA" của chủ nhiệm Nguyễn Tất Viễn. Song đề tài

được thực hiện ở những năm đầu của công cuộc đổi mới 1989 - 1990, cả về thực

tiễn và pháp lý, đã thay đổi rất lớn trong tình hình hiện nay, các đánh giá về thực

trạng và các giải pháp đến nay không còn phù hợp. Các đề tài khác chỉ đề cấp đến

4

những khía cạnh cụ thể, từng mặt của TA như: "vị trí, vai trò, chức năng của TA

trong bộ máy nhà nước qua các giai đoạn cách mạng", "cơ sở và thực tiễn tăng

cường năng lực xét xử của TAND cấp huyện"...

Do vậy cần thiết phải tiếp tục nghiên cứu về tổ chức và hoạt động của

TAND trong giai đoạn hiện nay theo hướng có hệ thống hơn, toàn diện hơn làm

cơ sở lý luận và thực tiễn cho quá trình đổi mới đáp ứng yêu cầu trong tình hình

hiện nay.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

Mục đích của luận án là nghiên cứu một cách có hệ thống về mặt lý luận,

đánh giá một cách có căn cứ và khoa học về thực trạng tổ chức và hoạt động của

TA, để trên cơ sở đó hướng tới mục đích:

Xác định được các yêu cầu khách quan của sự đổi mới TA, xây dựng được

các nguyên tắc bảo đảm cho quá trình đổi mới của TA một cách đúng hướng và đạt

hiệu quả cao.

Đề xuất được một số nội dung thiết thực góp phần đổi mới mạnh mẽ về tổ

chức và hoạt động của TAND ở nước ta trong giai đoạn hiện nay.

Từ mục đích đó, luận án có nhiệm vụ:

Làm rõ về mặt lý luận vị trí, chức năng các nguyên tắc tổ chức hoạt động

của TAND.

Đánh giá một cách khách quan, khoa học về thực trạng tổ chức và hoạt

động của TAND. Từ đó xác định được những mặt mạnh, mặt yếu, những nguyên

nhân của thực trạng, làm cơ sở vững chắc về mặt thực tiễn cho quá trình đổi mới.

Trên cơ sở lý luận, thực tiễn và những nhu cầu khách quan, đề xuất những

giải pháp thiết thực nhằm góp phần đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND trong

giai đoạn hiện nay.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

5

Đối tượng nghiên cứu của luận án: là lĩnh vực tổ chức và hoạt động của

TAND trên cơ sở luật nước ta qua các giai đoạn và chủ yếu là giai đoạn hiện nay.

Thực tiễn tổ chức và hoạt động của TAND ở nước ta.

Cùng với những yếu tố kinh tế - xã hội, chính trị, pháp lý ảnh hưởng đến tổ

chức và hoạt động của TA.

Phạm vi nghiên cứu: Chủ yếu là nghiên cứu thực trạng về tổ chức và hoạt

động của TA theo luật hiện hành và thực tiễn của nó hiện nay về mặt tổ chức và

hoạt động những gì hợp lý, những gì chưa hợp lý, nguyên nhân của thực trạng;

Trong một chừng mực nhất định, luận án cũng đề cập đến vị trí vai trò của TA

thông qua việc tổ chức và hoạt động của nó trong các giai đoạn lịch sử, cũng như

mối quan hệ của nó đối với các cơ quan trong bộ máy nhà nước, nhất là các cơ quan

tư pháp khác.

5. Cở sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án

Cơ sở lý luận của luận án là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư

tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm đường lối, chính sách của ĐCSVN và của nhà

nước ta về nhà nước pháp quyền và hoạt động tư pháp; các học thuyết chính trị về

nhà nước pháp quyền trên thế giới. Luận án cũng được trình bày trên cơ sở nghiên

cứu Hiến pháp, Luật tổ chức TAND, Pháp lệnh về Thẩm phán và các văn bản pháp

luật khác qui định về tổ chức và hoạt động của TAND.

Dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ

nghĩa duy vật lịch sử, luận án đặc biệt coi trọng các phương pháp phân tích và tổng

hợp, phương pháp so sánh, phương pháp hệ thống, kết hợp với phương pháp khảo

sát thực tiễn để làm sáng tỏ những nội dung cần nghiên cứu của luận án.

6. Đóng góp mới về khoa học của luận án

Luận án là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống về vị trí vai trò,

chức năng của TA làm sáng tỏ những cơ sở lý luận về các quan điểm đúng đắn của

Đảng và Nhà nước ta về việc xác định vai trò "trọng yếu" của TA trong bộ máy nhà

6

nước. Từ đó đưa ra các khái niệm, những luận cứ xác đáng tiếp tục góp phần làm

thay đổi nhận thức về TA một cách đúng đắn hơn, khoa học hơn (vì lâu nay nhìn

TA như các ngành, các bộ khác trong bộ máy nhà nước) đã làm cho TA chậm phát

triển theo yêu cầu.

Luận án trình bày và đánh giá thực trạng về cơ cấu tổ chức và cán bộ, về

thực trạng hoạt động của TAND trong những năm qua một cách đầy đủ trên cơ sở

tổng hợp các số liệu qua nhiều nguồn xác thực, phân tích được những mặt mạnh,

mặt yếu của TAND cùng với những nguyên nhân của nó, làm cơ sở thực tiễn cho

việc cải cách tổ chức và hoạt động của TAND.

Dựa trên sự tổng hợp các quan điểm của Đảng và Nhà nước, luận án đã hệ

thống một cách đầy đủ các nguyên tắc bảo đảm cho quá trình đổi mới TAND bao

gồm các nguyên tắc chung và các nguyên tắc đặc thù xuất phát từ tính chất cũng

như mục đích hoạt động của TAND.

Luận án cũng đã đưa ra được những yêu cầu và những giải pháp thiết thực

nhằm góp phần đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND đáp ứng yêu cầu của công

cuộc đổi mới hiện nay.

7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần làm sáng tỏ quan điểm của Đảng

và Nhà nước về vai trò của cơ quan tư pháp trong đó TAND giữ vai trò "trọng yếu"

trong việc bảo vệ pháp luật, bảo đảm dân chủ, kỷ cương xã hội và duy trì công lý.

Từ đó nâng cao nhận thức về vai trò và vị trí của TAND trong thời kỳ đổi mới.

Qua phân tích cơ sở lý luận và đánh giá thực trạng của TAND hiện nay,

luận án góp phần khẳng định một cách khoa học về tính tất yếu của việc cải cách hệ

thống tư pháp, đổi mới TAND nhằm bảo đảm các nhu cầu khách quan của tình

hình kinh tế - xã hội, đòi hỏi của nền dân chủ, nhu cầu đấu tranh chống vi phạm và

tội phạm hiện nay nhằm góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN.

7

Đồng thời các kết luận, kiến nghị trong luận án có ý nghĩa thiết thực trong

việc xây dựng hệ thống đồng bộ các giải pháp nhằm nâng cao vị trí vai trò của

TAND, nhằm đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới. Luận án là công trình tham

khảo cần thiết cho các nhà tổ chức, các nhà quản lý và nó cũng là tài liệu cho việc

nghiên cứu và giảng dạy cho các cơ sở đào tạo khoa học pháp lý.

8. Kết cấu của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm

3 chương, 7 mục.

8

CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ TỔ CHỨC VÀ

HOẠT ĐỘNG CỦA TÒA ÁN

1.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÒA ÁN TRONG BỘ MÁY NHÀ NƯỚC

1.1.1. Vai trò và vị trí của Tòa án trong các kiểu Nhà nước (trước Nhà

nước xã hội chủ nghĩa)

Học thuyết Mác - Lênin đã vạch rõ: khi xã hội phát triển đến một trình độ

nhất định, chế độ tư hữu ra đời, làm cho xã hội phân chia giai cấp và đấu tranh giai

cấp không thể điều hòa được thì Nhà nước ra đời. Vì vậy, Nhà nước là kết quả tất

yếu của xã hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp không thể điều hòa được. Nhà nước

là công cụ bạo lực của giai cấp thống trị, do giai cấp thống trị tổ chức ra nhằm đàn

áp giai cấp khác. Nhờ có Nhà nước mà giai cấp thống trị về kinh tế đã trở thành giai

cấp thống trị và nắm giữ quyền lực xã hội.

Sự thống trị về mặt chính trị của giai cấp thống trị, trước hết đó là giai cấp

thống trị thông qua Nhà nước biến ý chí giai cấp mình thành pháp luật và buộc các

giai cấp khác trong xã hội phải chấp nhận và tuân theo. Quá trình đó được khoa học

pháp lý gọi là hoạt động lập pháp và nó là lĩnh vực thể hiện quyền lực nhà nước cơ

bản nhất nên bao giờ cũng giao cho cơ quan có quyền lực cao nhất nắm giữ và thực

hiện. Trong các Nhà nước Quân chủ các đạo dụ, chiếu chỉ... của nhà vua là mệnh

lệnh tuyệt đối, trong các chính thể Cộng hòa quyền lập pháp giao cho cơ quan Nghị

viện hay Quốc hội.

Tuy nhiên, ý chí của giai cấp thống trị sẽ không đạt được, nếu ý chí đó chỉ

mới dừng lại ở những điều luật, thậm chí là những bộ luật hoàn thiện. Bởi lẽ những

điều luật tự nó sẽ không đi vào cuộc sống, nếu không có sự tổ chức. Hơn nữa trong

các xã hội có giai cấp thì pháp luật chính là ý chí của giai cấp thống trị, ý chí này

đối lập với ý chí của các tầng lớp nhân dân lao động, nên bị nhân dân chống đối và

không thực hiện.

9

Do vậy, giai cấp thống trị phải tổ chức ra một bộ máy dựa trên sức mạnh

vật chất như điều kiện kinh tế, quân đội, cảnh sát... và được giao cho nhiệm vụ lớn

lao, đó là tổ chức thi hành pháp luật, kể cả hình thức đàn áp nhằm bắt buộc các tầng

lớp xã hội phải chấp hành pháp luật. Đó là hệ thống cơ quan hành pháp, một bộ

phận quan trọng nhất nắm giữ các yếu tố vật chất và có khả năng đàn áp mạnh mẽ

để bảo đảm pháp luật được thực thi trong xã hội. Như vậy quyền lập pháp và hành

pháp là những phạm vi quyền lực cơ bản và thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa chúng

trong quyền lực nhà nước. Đồng thời giai cấp nào khi ban hành pháp luật cũng

mong muốn cho pháp luật của giai cấp mình được thực thi nghiêm chỉnh trong xã

hội, do đó bao giờ cũng có nhu cầu cho sự hình thành một hệ thống bảo đảm trên cơ

sở giám sát và xử lý các hành vi vi phạm pháp luật không chỉ từ phía giai cấp đối

kháng, mà ngay cả việc giám sát, phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật

trong các cơ quan trong bộ máy nhà nước. Sự đảm bảo đó trước hết phải bằng hoạt

động của các cơ quan trong hệ thống các cơ quan nhà nước. Các cơ quan này có

quyền nhân danh quyền lực nhà nước xét xử các hành vi vi phạm các quy định của

pháp luật nhà nước. Đó là hệ thống các cơ quan tư pháp và cơ quan giữ vai trò trọng

trách đó chính là TA.

Như vậy xét về mặt phạm vi quyền lực thì Nhà nước có ba loại quyền:

quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp, trong đó quyền tư pháp (chữ tư

pháp ở đây chúng ta dịch từ tiếng Trung Quốc chính xác là "Xét xử") do TA thực

hiện. Từ đó cho phép chúng ta khẳng định rằng hoạt động xét xử là hoạt động tất

yếu, là chức năng không thể thiếu được của mọi Nhà nước.

Điều đó đã thể hiện rõ ngay từ thời kỳ cổ Hy Lạp, La Mã, người ta đã

khẳng định: ở đâu có pháp luật, thì ở đó phải có một hệ thống bảo đảm cho pháp luật

được thi hành một cách nghiêm chỉnh. Sự bảo đảm đó trước hết phải bằng hoạt

động của các cơ quan trong hệ thống cơ quan nhà nước, các cơ quan này có chức năng

xét xử hành vi vi phạm pháp luật, chính là chức năng của TA một cơ quan trong bộ

máy nhà nước.

10

Tuy nhiên, ở mỗi kiểu Nhà nước với chế độ chính trị khác nhau, bộ máy

nhà nước được tổ chức khác nhau, trong đó vị trí của TA cũng khác nhau.

Ở chế độ Chiếm hữu nô lệ và Phong kiến, hình thức Nhà nước chủ yếu là

Quân chủ, hoạt động xét xử cũng như các hoạt động lập pháp và hành pháp đều tập

trung vào giai cấp Chủ nô và Phong kiến mà đại diện là nhà vua. Nhà vua là người

ban hành các đạo luật, vừa là người quyết định tổ chức thực hiện, vừa là người có

quyền lực xét xử cao nhất. Do vậy, TA cùng với hoạt động xét xử trong giai đoạn

này chưa được tổ chức thành hệ thống rõ ràng và chưa trở thành một lĩnh vực hoạt

động độc lập trong bộ máy nhà nước Chiếm hữu nô lệ và Phong kiến.

Vào những năm của thế kỷ 17, 18, giai cấp tư sản phát triển mạnh mẽ trong

xã hội phong kiến, đại diện cho phương thức sản xuất tiên tiến của thời đại, là giai

cấp đại diện cho xu hướng, chính trị tiến bộ cần phải hạn chế quyền lực vô hạn định

của nhà vua, tiến đến xóa bỏ Nhà nước phong kiến đã lỗi thời, các học giả tư sản

đưa ra các luận điểm cần phải tách các hoạt động ban hành pháp luật, hoạt động

thực hiện các văn bản pháp luật và hoạt động xét xử các hành vi vi phạm pháp luật

và chia quyền lực nhà nước ra thành các loại quyền khác nhau.

Đó là tư tưởng của các nhà Triết học, Xã hội học, và Luật học ở thế kỷ 17 –

18, mà đại diện là John Locce, Montesquieu...

John Locce, nhà triết học người Anh phân hoạt động nhà nước thành ba

nhánh quyền lực: Lập pháp, Hành pháp, và Bang giao quốc tế.

Montesquieu thì lại chia thành: Lập pháp, Hành pháp và Tư pháp.

Học thuyết của Montesquieu, đã trở thành hạt nhân của học thuyết "Tam

quyền phân lập". Montesquieu viết:

Khi quyền lập pháp được sáp nhập với quyền hành pháp và tập

trung trong tay một người hay một tập đoàn, thì sẽ không có tự do được:

bởi vì người ta có thể sợ rằng chính nhà vua hay nghị viện ấy sẽ làm

những đạo luật độc đoán để thi hành một cách độc đoán.

11

Sẽ không có tự do nếu quyền xét xử không được phân biệt với

quyền lập pháp và quyền hành pháp. Nếu quyền xét xử được sáp nhập vào

quyền lập pháp, thì sẽ không có tự do, nếu quyền xét xử được nhập vào

quyền hành pháp thì Thẩm phán sẽ trở thành những kẻ áp bức [45, tr.

81].

Ông còn nhấn mạnh rằng: "Mọi thứ sẽ bị biến mất cả nếu chính một người,

hay chính một tập đoàn các thân hào hay các quý tộc hay bình dân hành sự cả ba

quyền: quyền làm luật, quyền thi hành các quyết nghị chung và quyền xét xử các tội

phạm hay các vụ tranh chấp giữa các tư nhân" [45, tr. 85].

Để có một Nhà nước pháp quyền theo quan niệm phân lập các quyền lực

của Nhà nước tư sản, cũng như các cơ quan nhà nước khác, cơ quan tư pháp, TA

phải có vị trí xứng đáng, phải được tổ chức sao cho có tính độc lập, tham gia vào cơ

chế đối trọng và chế ước; kiểm soát lẫn nhau giữa các bộ phận, các nhánh quyền

lực nhà nước. Từ đó mà bảo vệ chế độ dân chủ, bảo đảm tự do cho các công dân

phù hợp với ý chí của giai cấp tư sản và trong khuôn khổ pháp luật của nó.

Cũng như các cơ quan nhà nước khác, TA nếu không được tổ chức thỏa

đáng sẽ trở thành nguy cơ cho quốc gia và tự do của công dân. Một bộ máy nhà

nước, một "cơ quan cầm quyền, vừa là kẻ thi hành luật, vừa cho mình là kẻ lập

pháp. Họ có thể tàn phá quốc gia bằng những ý chí chung sai lầm của họ. Mà họ

còn nắm cả quyền xét xử nữa thì họ có thể đè nát mỗi công dân theo ý muốn của

họ" [45, tr. 87].

Như vậy, theo quan điểm của giai cấp tư sản thì TA là cơ quan bảo vệ pháp

luật quan trọng nhất, bảo vệ công lý và là người trọng tài vô tư, khách quan để đánh

giá các vi phạm pháp luật, giải quyết các tranh chấp. Đối tượng xét xử của TA

không chỉ là hành vi của con người, của công dân mà còn cả hoạt động của Nhà

nước, của công quyền. Đây cũng là điểm thể hiện rõ nét tính đối trọng giữa quyền

Tư pháp với các quyền Lập pháp và Hành pháp, là điểm thể hiện rõ nét tính độc lập

của TA trong bộ máy nhà nước tư sản.

12

Vấn đề độc lập của TA, tách khỏi nhà vua, cùng với những vấn

đề khác như nghị viện, tự do dân chủ, trở thành khẩu hiệu phương hướng

và động lực cho việc lật đổ chế độ phong kiến thiết lập nên chế độ tư

bản, phải nói một cách công bằng rằng, chế độ tư bản và nhất là thời kỳ

cách mạng của nó bỏ rất nhiều công sức vào việc đấu tranh giành độc lập

cho hoạt động của TA. Sự độc lập của TA khỏi lập pháp và hành pháp là

một trong những đảm bảo quan trọng trong công việc bảo đảm quyền

bình đẳng, quyền tự nhiên của con người, nhất là trong việc chống lại

tình trạng tham nhũng, lợi dụng quyền lực của những nhà cầm quyền, vì

đam mê quyền lực, vì vụ lợi mà họ xâm phạm đến quyền tự do, bình

đẳng, quyền tự nhiên của quần chúng nhân dân lao động [11, tr. 249].

Có thể nói rằng, sự tách riêng và độc lập của TA khỏi hai nhánh quyền lực

lập pháp và hành pháp, đã ảnh hưởng rất lớn đến việc xác lập chế độ dân chủ tư sản,

nó là thành quả lớn lao phúc đáp phần nào nguyện vọng của quần chúng dân trong

cuộc đấu tranh chống chế độ chuyên quyền phong kiến, khi mà ở đó mọi quyền con

người bị chà đạp bởi sức mạnh tuyệt đối và vô hạn của nhà vua.

Tuy nhiên, tính độc lập của TA trong Nhà nước tư sản cũng phụ thuộc rất

nhiều vào chính thể. Nếu như chính thể cộng hòa Đại nghị (Cộng hòa Đại nghị là

chính thể cộng hòa mà ở đó nghị viện do cử tri bầu ra và đảng nào chiếm đa số ghế

nắm thủ tướng và thành lập chính phủ và do nắm đa số ghế và trực tiếp điều hành

chính phủ, do đó chính cơ quan hành pháp là cơ quan thực quyền trong nhà nước

Cộng hòa Đại nghị) thì nhánh quyền lực tư pháp mềm yếu hơn.

Do vậy khi so sánh bản chất giữa ba nhánh quyền lực (lập pháp, hành pháp

và tư pháp) trong bộ máy nhà nước tư sản chúng ta có thể thấy rằng: nhánh quyền

lập pháp không những có quyền quy định cho mình khả năng kiểm soát tài chính,

mà còn có quyền qui định ra các luật lệ chi phối sinh hoạt của công dân. Quyền

hành pháp không chỉ có quyền ra các mệnh lệnh hành chính trực tiếp điều hành các

quan hệ xã hội, mà còn được quyền chi phối tài sản lẫn sức mạnh của xã hội, quyền

13

được sử dụng vũ lực để bảo đảm quyền lực nhà nước. Ngược lại, quyền tư pháp

không có quyền nắm giữ và sử dụng các cơ quan cưỡng chế, không nắm và kiểm

soát tài chính, cũng không có quyền chi phối tài sản lẫn sức mạnh xã hội. Khi

nghiên cứu về bản chất của nó (quyền tư pháp), một học giả tư sản là A.Hamiton đã

viết: "Có thể nói rằng ngành tư pháp vừa không có lực lượng, lại vừa không có ý

chí mà chỉ có trí phán đoán mà thôi, và cần dựa vào trợ tá của ngành hành pháp mới

có thể thi hành quyết định trí phán đoán của mình" [11, tr. 250].

Nhưng nếu là chính thể Cộng hòa tổng thống thì quyền tư pháp có khả

năng bền vững hơn, vì với chính thể này sự phân định giữa quyền lập pháp và hành

pháp rõ ràng hơn; trong đó Nghị viện và Tổng thống (thể hiện sự độc lập của mình

thông qua việc bầu cử trực tiếp của cử tri và đại cử tri đối với hai cơ quan này, đồng

thời hai cơ quan này cũng có sự chi phối cánh quyền lực thứ ba đó là quyền tư

pháp, chính sự cùng chi phối của hai cơ quan tương đối độc lập, khiến cho quyền

lực tư pháp không lệ thuộc vào cơ quan duy nhất nào, nên là cơ sở cho tính độc lập

của nó, đồng thời các cơ quan này (lập pháp và tư pháp) đã có nhiều cố gắng làm

cho cơ quan tư pháp bảo đảm tính độc lập. Mỹ là một nước thể hiện rõ sự phân

quyền này. Vì vậy mà A.Hamiton đã viết: "Trong tất cả các yếu tố khiến cho ngành

tư pháp có thể duy trì được tính độc lập và cương quyết của mình, nhiệm kỳ của vị

Chánh án là yếu tố quan trọng nhất và chúng ta (Mỹ) có thể coi yếu tố đó là một

thành trì bảo vệ công lý và an ninh cho công chúng vậy" [11, tr. 251].

Chẳng những thế đối tượng và phạm vi hoạt động của quyền tư pháp cũng

phát triển theo thời gian và sự phát triển của nền dân chủ tư sản. Lúc đầu đối tượng

xét xử TA chỉ là "dân đen" vì theo họ chỉ có thần dân mới vi phạm pháp luật của

giai cấp tư sản, còn pháp luật là lợi ích là ý chí và công cụ của giai cấp tư sản. Và

ngược lại những kẻ "áo dài, mũ cao" thì hoạt động của họ là những hoạt động mẫu

mực không bao giờ có vi phạm pháp luật (đây là những lý do giải thích những

quyền miễn trừ tư pháp của các quan lại cao cấp). Nhưng càng về sau các quan

14

chức cũng phải chịu trách nhiệm về những hoạt động vi phạm pháp luật của mình

và cũng là đối tượng xét xử của TA.

Cũng tương tự như vậy, ban đầu phạm vi xem xét của TA là các hoạt động

vi phạm các đạo luật thường nhưng về sau thì xem xét đến cả việc vi phạm Hiến

pháp.

Về vấn đề này ở Mỹ, David Cusman Coyle viết:

Trong buổi ban đầu của nền Cộng hòa, TA không phải trực tiếp

đương đầu với vấn đề phải làm gì khi chính quyền vi phạm Hiến pháp.

Hiến pháp đã được chấp thuận như "luật pháp tối thượng của đất nước.

Và bất cứ một hành động nào của Quốc hội hay Tổng thống mà vi phạm

Hiến pháp thì theo lý thuyết, đó không phải là luật pháp [11, tr. 252].

Tuy nhiên, vì những lợi ích của các tập đoàn và các động cơ khác nhau,

ngày càng thể hiện nhiều hoạt động vi phạm Hiến pháp nên cần có nhu cầu phán

quyết của TA, do vậy mà TA Hiến pháp ra đời bên cạnh TA thường. Đồng thời

cùng với sự phát triển của xã hội ngày càng xuất hiện nhiều quan hệ kinh tế, thương

mại, điền địa và những quan hệ xã hội khác mà Nhà nước cần can thiệp, do đó

ngoài TA tư pháp thường về hình sự tư pháp, đã ra đời các TA dân sự, TA thương

mại, TA điền địa, TA hành chính...

Đến đây chúng ta có thể thấy rằng, TA không chỉ là một bộ phận của bộ

máy nhà nước để xét xử các hành vi là tội phạm, bảo vệ giai cấp thống trị mà nó

còn là sự nối dài cánh tay Nhà nước can thiệp vào các quan hệ dân sự, kinh tế,

thương mại, hành chính...

Như vậy ngay từ khi Nhà nước xuất hiện nhu cầu phán quyết xét xử của

Nhà nước đã ra đời và ngày càng trở nên quan trọng trong việc thực thi quyền lực

nhà nước. Tuy nhiên, tùy theo kiểu Nhà nước và phương thức thực hiện quyền lực

đối với xã hội khác nhau mà bộ máy được tổ chức khác nhau, và do vậy, mà quyền

xét xử và cơ quan thực hiện quyền này trong mỗi kiểu Nhà nước cũng khác nhau. ở

15