Nghệ thuật trần thuật trong văn xuôi mạnh phú tư

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRẦN THỊ THANH

NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT

TRONG VĂN XUÔI MẠNH PHÚ TƯ

Chuyên ngành : Văn học Việt Nam

Mã số : 60. 22. 34

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ

KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Đà Nẵng – Năm 2012

Công trình được hoàn thành tại

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

Người hướng dẫn khoa học: TS. Tôn Thất Dụng

Phản biện 1: PGS.TS. Nguyễn Phong Nam

Phản biện 2: TS. Hà Ngọc Hòa

Luận văn đã được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn

tốt nghiệp Thạc sĩ Khoa học Xã hội và Nhân văn họp tại Đại Đà

Nẵng vào ngày 25 tháng 08 năm 2012.

Có thể tìm hiểu luận văn tại:

- Trung tâm Thông tin - Học liệu, Đại học Đà Nẵng.

- Thư viện trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng.

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Mỗi loại hình văn học đều có một phương thức biểu hiện riêng.

Thơ được nói bằng thứ ngôn ngữ biểu cảm và trùng điệp, còn trong

văn xuôi là sự lựa chọn ngôi trần thuật, cách tổ chức điểm nhìn, kết

cấu, ngôn ngữ, giọng điệu của mỗi nhà văn sao cho hiệu quả…để tạo

nên cảm nhận riêng, cách nhìn, cách đánh giá độc đáo về hiện thực

thế giới bên ngoài và bao nỗi khắc khoải nội tâm của con người.

Trần thuật là một phương diện cơ bản của nghệ thuật tự sự -

một phương thức biểu đạt thông dụng mà văn học lựa chọn để khám

phá và phản ánh đời sống. Nghệ thuật trần thuật giúp người nghiên

cứu đi sâu phát hiện những đặc sắc nghệ thuật kể chuyện của mỗi nhà

văn. Trên cơ sở đó, người đọc tiếp nhận và giải mã cấu trúc bên trong

tác phẩm, đồng thời có thể đánh giá những sáng tạo, những đóng góp

của nhà văn đối với sự phát triển văn xuôi Việt Nam nói chung.

Từ những năm 30 của thế kỷ XX văn học hiện thực phê phán ra

đời và đánh dấu một mốc quan trọng, đạt được nhiều thành tựu rực

rỡ. Một đội ngũ nhà văn khá đông đảo, vô cùng nhiệt huyết làm trụ

cột cho một trào lưu văn học như: Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Mạnh

Phú Tư, Tô Hoài, Bùi Hiển, Nguyễn Đình Lạp, …Họ đã làm ra

những cách tân nghệ thuật "khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng

tạo những cái gì chưa ai có” (Nam Cao).

Xuất hiện trong trào lưu văn học đó, Mạnh Phú Tư cũng có cái

nhìn như các nhà văn cùng thời là miêu tả cuộc sống tối tăm, khổ cực

không lối thoát của người nông dân và cuộc sống bế tắc mòn mỏi của

người trí thức tiểu tư sản. Song bên cạnh đó, Mạnh Phú Tư có một

địa hạt riêng và một cách thức thể hiện riêng. “Nếu như Nguyễn

Công Hoan sở trường về những mảnh sống trào lộng, Vũ Trọng

Phụng thiên về những u nhọt xã hội, Ngô Tất Tố tìm những bóng tối

của cuộc đời, Nguyên Hồng quen với thế giới của bọn tội lỗi, thì chỗ

đứng để nhìn của Mạnh Phú Tư gần với Nam Cao hơn. Mạnh Phú Tư

không tìm những đề tài, những cốt truyện kỳ dị, ghê gớm, khốc liệt

hay gây cấn. Nhà văn dường như chẳng cần thám hiểm, săn tìm gì cả.

Ông lấy ngay những sự việc mà ai cũng biết, cũng có thể chứng kiến.

Ông không dắt độc giả đi du lịch đâu xa, đến những nơi bí mật kỳ lạ

nào hết, mà ông đưa họ đi chơi trong cuộc sống xung quanh họ,

ngay ở đường phố của họ, ngay trong những ngôi nhà của họ. Và

trong cuộc đi chơi ấy không hề buồn tẻ chán phèo mà đầy hứng

thú”. [59, tr.5-6]. Mạnh Phú Tư đã kịp thời nhặt một mảnh đời rất

bình thường của những con người và cuộc sống xung quanh ấy đặt

dưới “kính lúp nghệ thuật” cho xem, ta mới giật mình thấy cả một thế

giới phức tạp không đơn giản như ta tưởng. Văn xuôi Mạnh Phú Tư

không chỉ hấp dẫn người đọc ở câu chuyện kể mà còn ở nghệ thuật

trần thuật. Chính vì những lí do trên, chúng tôi đi vào nghiên cứu đề

tài “Nghệ thuật trần thuật trong văn xuôi Mạnh Phú Tư” với mong

muốn được khảo sát một số phương diện tiêu biểu của nghệ thuật trần

thuật trong văn xuôi của ông và khẳng định về sự đóng góp của nhà

văn vào thành tựu chung của văn học Việt Nam hiện đại.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Mặc dù Mạnh Phú Tư xuất hiện trên văn đàn từ năm 1930 –

1945, nhưng nhà văn đã ra đi rất sớm “ở cái tuổi mà theo lẽ thường

đang rất sung sức, sung sức cả tuổi đời lẫn tuổi nghề”. Chính vì vậy,

bạn đọc và các nhà nghiên cứu ít chú ý đến tác phẩm của ông. Những

công trình, bài viết về tác phẩm và tác giả Mạnh Phú Tư không

nhiều, qua sự thống kê chưa đầy đủ của chúng tôi thì có những công

trình sau đây:

Có thể nhắc đến một số công trình tiêu biểu như: Nhà văn hiện

đại của Vũ Ngọc Phan (2005), bài viết của tác giả Nguyễn Hoành

Khung trong Từ điển văn học – tập 2, trong Tuyển tập Phan Cự Đệ -

tâp 2 của Phạm Đình Ân và Thủy Liên (tuyển chọn), tác giả Nguyễn

Đăng Mạnh trong cuốn Tổng tập văn học Việt Nam – tập 30A (1995),

Bích Thu trong cuốn Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam (2001),

Tác giả Trần Mạnh Thường với công trình Từ điển tác giả văn học

Việt Nam thế kỷ XX (2003).

Có rải rác một số bài viết về Mạnh Phú Tư và tác phẩm của

ông trong một số công trình như: Văn học Việt Nam (1900 – 1945)

của tác giả Phan Cự Đệ, Giáo trình lịch sử văn học Việt Nam 1930 –

1945 của tác giả Nguyễn Đăng Mạnh.

Đây là những tài liệu quan trọng cung cấp cho chúng tôi trong

suốt quá trình nghiên cứu đề tài.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi nghiên cứu: Tiểu thuyết và truyện ngắn của Mạnh

Phú Tư trong cuốn Tuyển tập văn xuôi của Mạnh Phú Tư, Nxb Thanh

niên (2010).

- Đối tượng nghiên cứu: Trong luận văn này, chúng tôi tập

trung đi vào khảo sát một số phương diện của nghệ thuật trần thuật

như: Điểm nhìn và phương thức trần thuật, kết cấu trần thuật, giọng

điệu và ngôn ngữ trần thuật.

4. Phương pháp nghiên cứu

Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu cơ bản:

- Phương pháp thống kê, phân loại.

- Phương pháp so sánh

- Phương pháp phân tích – tổng hợp

- Ngoài ra chúng tôi sử dụng lý thuyết tự sự học và thi pháp

học.

5. Đóng góp của đề tài

Nghiên cứu “Nghệ thuật trần thuật trong văn xuôi Mạnh Phú

Tư”, người viết mong muốn góp thêm được tiếng nói khoa học trong

lĩnh vực nghệ thuật trần thuật của nhà văn Mạnh Phú Tư. Qua đó,

giới thiệu với bạn đọc kĩ lưỡng hơn về một cây bút đáng chú ý của

văn học hiện thực phê phán 1930-1945.

Ngoài ra đề tài còn cung cấp thêm một cách đọc hiểu văn xuôi

Mạnh Phú Tư dưới góc nhìn lý thuyết tự sự học và thi pháp học.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung

của luận văn được triển khai thành ba chương như sau:

Chương 1. Điểm nhìn và phương thức trần thuật trong văn xuôi

Mạnh Phú Tư.

Chương 2. Kết cấu trần thuật trong văn xuôi Mạnh Phú Tư.

Chương 3. Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật trong văn xuôi

Mạnh Phú Tư.

CHƯƠNG 1

ĐIỂM NHÌN VÀ PHƯƠNG THỨC TRẦN THUẬT

TRONG VĂN XUÔI MẠNH PHÚ TƯ

1.1. Điểm nhìn trần thuật trong văn xuôi Mạnh Phú Tư

Trong tác phẩm tự sự thì việc lựa chọn điểm nhìn rất quan

trọng. Vậy điểm nhìn là vị trí của người kể chuyện được nhà văn lựa

chọn để quan sát, đánh giá, thâu tóm câu chuyện trong tác phẩm.

Theo quan niện của chúng tôi thì có các loại điểm nhìn sau

đây:

- Điểm nhìn biết hết, điểm nhìn “toàn tri”, rất biến hóa, có mặt

khắp nơi, hầu như không bị hạn chế nào.

- Điểm nhìn bên trong, điểm nhìn “hạn tri”, tức là nhìn theo tri

thức, tư tưởng, tình cảm của một hay nhiều nhân vật để trần thuật

một sự kiện hay toàn bộ câu chuyện.

- Điểm nhìn bên ngoài là góc nhìn không phải của bất cứ nhân

vật nào trong truyện, gần giống với một loại nhưng không đi sâu biểu

hiện tư tưởng, tình cảm nội tâm mà chỉ tả và kể lại một sự kiện hoặc

ngôn ngữ cử chỉ, hành động, ngoại hình và hoàn cảnh của nhân vật

trong truyện.

1.1.1. Trần thuật khái quát với điểm nhìn bên ngoài

Xuất thân trong một gia đình nông dân, mồ côi cả cha lẫn mẹ,

phải sống cùng anh em nội ngoại. Do hoàn cảnh gia đình, tuổi thơ

gắn liền với miền quê nghèo nên Mạnh Phú Tư có cái nhìn rất cận

cảnh về người dân quê và cả những phong tục tập quán của họ. Nhà

văn đứng đằng sau nhân vật để viết nên những câu chuyện rất thật

của đời sống dân dã. Ông nhìn con người bằng một lăng kính thiện

cảm và đầy yêu thương đối với người dân lam lũ vất vả. Ông thường

đi sâu vào số phận con người trong quan hệ gia đình bị chi phối bởi

những phong tục, những thành kiến hủ bại. Với điểm nhìn bên ngoài

Mạnh Phú Tư đã vạch trần bản chất vô nhân đạo của xã hội thực dân

phong kiến, phê phán cái xấu, cái ác tồn tại trong quan hệ giữa con

người với nhau. Đặc biệt là qua các tác phẩm như Làm lẽ, Sống nhờ,

Một thiếu niên, Những cơn gió heo may…

Đồng thời nhà văn cũng có cái nhìn khái quát về thiên nhiên,

về những phong cảnh đẹp của đất nước như Đồ Sơn qua các tác phẩm

Một kẻ thù và Quyến rũ.

Mạnh Phú Tư cũng đã phác thảo được không gian làng quê

đồng ruộng rất rõ qua các tác phẩm như Sống nhờ, Những cơn gió

heo may. Đó là những tiếng ếch nhái kêu ngoài bờ rào ở ven nhà. Rồi

thỉnh thoảng lại điểm thêm những tiếng cầm canh ở các điểm lân

cận…

Ở những truyện ngắn khác hầu như nhà văn đều có những điểm

nhìn bên ngoài, tác giả kể lại câu chuyện đời tư, thường ngày của

nhân vật trong các tác phẩm như: Một kẻ thù, Yêu thầm, Lọ thuốc

độc, Cô em út, Đội ban truyền, Người mẹ, Anh hồi sinh.

Như vậy, con đường đến với văn học của Mạnh Phú Tư không

chỉ còn là sự tình cờ ngẫu nhiên mà mang quy luật tất yếu của một

trái tim đa cảm và một tấm lòng nhân hậu trước cuộc sống. Chính

điều đó đã làm cho mỗi tác phẩm của nhà văn đều có giá trị và thấm

nhuần tinh thần nhân đạo chủ nghĩa chân thật.

1.1.2. Trần thuật theo điểm nhìn bên trong

Theo lý thuyết tự sự học thì người kể chuyện mang điểm nhìn

bên trong khi người kể chuyện là nhân vật của câu chuyện, khi ấy

nhà văn chuyển giao điểm nhìn cho các nhân vật của mình. Đó là

kiểu nhân vật tâm lí, nhân vật tính cách.

Văn xuôi của Mạnh Phú Tư có một số tác phẩm trần thuật theo

điểm nhìn bên trong như: Sống nhờ, Một thiếu niên…Sở dĩ tác phẩm

của Mạnh Phú Tư trần thuật theo điểm nhìn bên trong là do những

tiểu thuyết này xây dựng theo lối tự truyện.

Mạnh Phú Tư đã để cho nhân vật kể chuyện tự do bộc lộ đời

sống nội tâm, phơi bày ra những ý nghĩ thầm kín trong tâm hồn, nhà

văn gửi gắm điểm nhìn, gửi gắm những tư tưởng, quan điểm của

mình qua nhân vật Dần. Em tự kể về cuộc đời của mình sống bên

những người họ hàng thiếu tình thương, không những thế họ còn

hành hạ em đủ điều, từ việc bắt em làm lụng vất vả thậm chí còn ăn

cắp những đồng tiền em kiếm được. Rồi em cũng không được ăn học

tử tế vì hai bà nội ngoại quá nghèo. Một thiếu niên nhân vật chính

cũng là Dần, anh tự kể về cuộc đời của mình với những thăng trầm

trong cuộc sống tự lập không có gia đình người thân thích, chỉ có

những người bạn qua đường. Dần kiếm sống bằng dạy học ở trong

các gia đình, rồi tập viết văn chương để bán bản thảo nhưng không

thành, cuối cùng anh trở nên bế tắc và chán cái cảnh sa ngã nghiện

ngập của bạn bè.

Từ cái nhìn bên trong nhà văn đã thể hiện một năng lực quan

sát tinh tế, một vốn sống phong phú và sự hiểu biết tường tận cuộc

sống của trẻ thơ mồ côi. Những dòng độc thoại nội tâm của nhân vật

vì thế được viết lên bằng chứng tâm hồn đồng điệu và những tình

cảm yêu thương con người của nhà văn.

1.2. Các phương thức trần thuật trong văn xuôi Mạnh Phú Tư

Phương thức trần thuật là khái niệm liên quan đến cách tổ

chức, kể chuyện tác phẩm tự sự theo một mô hình nào đó. Đó là sự

bố trí ngôi kể, điểm nhìn của người kể chuyện.

Điểm nhìn của người kể chuyện gắn liền với ngôi kể. Do đó

người trần thuật theo ngôi nào thì chịu giới hạn bởi điểm nhìn khi

quan sát. Vì vậy xưng ngôi là tiêu chí để phân chia các phương thức

trần thuật.

1.2.1. Trần thuật theo ngôi thứ nhất và trần thuật theo ngôi

thứ ba

* Trần thuật theo ngôi thứ nhất

Người kể chuyện với tư cách là các thành phần trực tiếp tham

gia vào hệ thống hình tượng của tác phẩm tự sự. Nói cách khác,

ngôi kể chính là sự hóa thân của người kể chuyện vào từng nhân vật

để trực tiếp tham gia vào câu chuyện. Người kể chuyện sẽ chi phối

các ngôi kể. Khi người kể chuyện đứng ở ngôi thứ nhất trực tiếp

tham gia vào các sự kiện diễn biến câu chuyện chúng ta có ngôi kể

chủ quan hóa.

Trong văn xuôi Mạnh Phú Tư có một số tiểu thuyết trần thuật theo

ngôi thứ nhất với người kể chuyện xưng “tôi”. Chỉ qua hai tiểu thuyết

Sống nhờ và Một thiếu niên mà chúng ta phong cách viết của nhà văn.

Đó là một cách viết vừa lạnh lùng, những cũng rất nồng nàn đầy tính

nhân văn sâu sắc. Cái tôi kể chuyện trong tác phẩm Mạnh Phú Tư đều là

sự hóa thân của nhân vật cô đơn, bất hạnh trong cuộc đời. Để đi sâu vào

những trạng thái tâm lý phức tạp của con người, Mạnh Phú Tư chọn

cách kể chuyện từ ngôi thứ nhất xưng “tôi”. Chỉ người kể chuyện với

điểm nhìn bên trong mới có thể kể lại tất cả những trải nghiệm như nhân

vật Dần trong Một thiếu niên, những gì riêng tư nhất, những đau đớn

khổ cực, yêu thương và thù hận như Dần trong Sống nhờ.

* Trần thuật theo ngôi thứ ba

Người kể chuyện dị sự là người kể chuyện ngôi thứ ba. Theo

đó, câu chuyện được kể lại bởi một người không phải là một nhân vật

trong truyện. Người kể chuyện dị sự đứng bên ngoài quan sát và kể

lại câu chuyện nên khả năng bao quát mọi biến cố, mọi thời khắc

trong câu chuyện là rất lớn. Ngoài ra, người kể chuyện dị sự còn có

khả năng nhập thân vào nhân vật để các nhân vật tự bộc lộ cảm xúc,

tình cảm, thái độ, quan điểm…Hình thức kể chuyện ngôi thứ ba, câu

chuyện đời sống được diễn ra tự nhiên qua lời kể của một người kể

chuyện “vô hình”.

Văn xuôi Mạnh Phú Tư đã phát huy thế mạnh của các dạng thức

trần thuật ngôi thứ ba. Hầu hết văn xuôi Mạnh Phú Tư đều trần thuật

theo ngôi thứ ba – người kể chuyện dị sự. Nhà văn đã sử dụng linh

hoạt hơn hình thức kể chuyện này trong mỗi tác phẩm. Những tác

phẩm Mạnh Phú Tư trần thuật theo ngôi thứ ba thành công là: Làm lẽ,

Nhạt tình, Gây dựng, Người vợ già, Những cơn gió heo may,….

Với phương thức trần thuật theo ngôi thứ ba, Mạnh Phú Tư đã

khái quát hết được bức tranh cuộc sống của người thôn quê qua các

tiểu thuyết tâm lí và các truyện ngắn của ông. Đồng thời, ông đi sâu

vào số phận con người trong quan hệ gia đình bị chi phối bởi những

tập tục, những thành kiến hủ bại. Mạnh Phú Tư phản ánh sự thật ấy

trên tinh thần phê phán sâu sắc và lòng nhân đạo nồng nàn.

1.2.2. Sự đan xen các dạng thức trần thuật

Kể chuyện ở hình thức đan xen này vừa đảm bảo tính khách

quan của câu chuyện, người kể chuyện toàn năng kể lại vừa có thể đi

sâu vào thế giới nội tâm nhân vật. Bên cạnh đó hình thức trần thuật

đan xen này bổ sung cho hai dạng trần thuật trên.

Truyện ngắn Quyến rũ, Mạnh Phú Tư đan xen giữa hình thức

kể chuyện ngôi thứ ba và ngôi thứ nhất xưng tôi. Đó là nhân vật xưng

tôi kể về một nhân vật khác là Giang.

Hầu hết các tác phẩm nhà văn sử dụng đan xen giữa lời kể

chuyện của nhà văn và lời nói của nhân vật.

CHƯƠNG 2

KẾT CẤU TRẦN THUẬT TRONG

VĂN XUÔI MẠNH PHÚ TƯ

Một tác phẩm văn học, dù dung lượng lớn hay nhỏ cũng đều

là những chỉnh thể nghệ thuật, bao gồm nhiều yếu tố, bộ phận...Tất

cả những yếu tố, bộ phận đó được nhà văn sắp xếp, tổ chức theo một

trật tự, hệ thống nào đó nhằm biểu hiện một nội dung nghệ thuật nhất

định gọi là kết cấu.

Kết cấu nghệ thuật trần thuật trong văn học truyền thống

thường là cách tổ chức các yếu tố nghệ thuật có trong tác phẩm theo

trình tự trước sau của quy luật thời gian. Còn trong văn học hiện đại

thì kết cấu trần thuật thường là kết cấu đảo trật tự thời gian. Văn xuôi

Mạnh Phú Tư sử dụng khá đa dạng các hình thức kết cấu nghệ thuật

sau đây.

2.1. Kết cấu theo tuyến tính thời gian

Đây là dạng kết cấu nghệ thuật phổ biến trong văn học Việt

Nam. Câu chuyện được trình bày theo thứ tự, phát triển trước sau của

thời gian. Các sự kiện được sắp xếp, xâu chuỗi lại và lần lượt xuất

hiện không bị đứt quãng.

Tiểu thuyết Làm lẽ với số lượng nhân vật ít ỏi, Mạnh Phú Tư

đã chọn lối kết cấu theo trình tự thời gian. Ở đó, ta bắt gặp thời gian

hiện thực hàng ngày cùng với những hành động của nhân vật đã tạo

điều kiện thuận lợi cho nhà văn miêu tả “cái hàng ngày” vào trong tác

phẩm. Với những công việc hàng ngày của Trác khi đang còn ở trong

gia đình mẹ đẻ, với những va chạm, xung đột, ghen tuông giữa vợ cả

và vợ lẽ trong gia đình nhà cậu Phán.

Sống nhờ là một câu chuyện do nhân vật tôi trong truyện kể lại

cuộc đời thơ ấu của mình. Những sự kiện, chi tiết trong tác phẩm