Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết giữa lòng tăm tối (heart of darkness) của joseph conrad

0

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

--------

Đàm Dƣơng Phƣơng Loan

NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT

GIỮA LÒNG TĂM TỐI CỦA JOSEPH CONRAD

Khóa luận tốt nghiệp

Lí luận văn học

Đà Nẵng, tháng 4 /2018

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

--------

Đàm Dƣơng Phƣơng Loan

NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT

GIỮA LÒNG TĂM TỐI CỦA JOSEPH CONRAD

Khóa luận tốt nghiệp

Người hướng dẫn:

TS. Nguyễn Thanh Trƣờng

Đà Nẵng, tháng 4 /2018

2

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng

dẫn của TS. Nguyễn Thanh Trường. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính trung thực

của nội dung khoa học trong công trình nghiên cứu này.

Đà Nẵng, ngày 25 tháng 4 năm 2018

Tác giả khóa luận

Đàm Dƣơng Phƣơng Loan

3

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này ngoài sự cố gắng của bản thân, tôi đã nhận

được sự giúp đỡ, ủng hộ nhiệt tình từ thầy cô, gia đình và bạn bè. Tôi xin gửi lời

cảm ơn chân thành đến:

 Quý thầy cô trong khoa Ngữ Văn và trường Đại học Sư phạm – Đại

học Đà Nẵng đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tôi hoàn thành luận văn này.

 Thầy Nguyễn Thanh Trường, người đã giúp đỡ và hướng dẫn tận

tình cho tôi trong suốt quá trình tôi thực hiện đề tài. Qua đây, tôi xin gửi thầy lời

biết ơn chân thành và sâu sắc nhất.

 Gia đình, bạn bè, người thân luôn hỗ trợ, động viên tôi trong suốt

quá trình thực hiện đề tài.

Với việc thực hiện đề tài nghiên cứu trong khoảng thời gian và khả năng

còn hạn chế, luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được

sự góp ý từ thầy cô và các bạn.

Xin chân thành cảm ơn!

Đà Nẵng, ngày 25 tháng 4 năm 2018

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong hệ thống lí thuyết văn học, nghệ thuật trần thuật được xem là tổ chức

cấu trúc hình thức giữ vai trò quan trọng trong tạo dựng các mối quan hệ trong và

ngoài văn bản, qua đó góp phần hình thành nên khung thẩm mĩ cho tác phẩm. Theo

đấy, tìm hiểu bản mệnh tiểu thuyết từ góc nhìn nghệ thuật trần thuật là hướng tới

khám phá kĩ thuật xử lí các yếu tố hình thức này tồn tại trong nhiều không gian

thẩm mĩ khác nhau. Nói một cách khác, tiếp nhận tác phẩm qua trục dẫn giải của lí

thuyết trần thuật là lối dẫn vào các lớp ý nghĩa trong chiều sâu kiến trúc của văn bản

tự sự.

Joseph Conrad được đánh giá là một trong những tác gia vĩ đại nhất của

nền văn học Anh quốc, ông có khả năng bậc thầy trong việc tạo tổng thể văn

xuôi, phong cách tự sự, xây dựng nhân vật và mô tả tâm lý nhân vật, những sáng

tác của Joseph Conrad có ảnh hưởng đến nhiều cây bút khác sau này như

TS Eliot, F. Scott Fitzgerald, Ernest Hemingway hay William Faulker. Tuy được

đánh giá khá cao ở thi đàn thế giới song đối với giới nghiên cứu, phê bình văn

học trong nước thì Joseph Conrad còn là một cái tên khá mới mẻ và có khá ít

những nghiên cứu về tác giả này cũng như những tác phẩm của ông.

Vì ít được chú ý đến nên tuy có một sự nghiệp sáng tác cũng khá đồ sộ

song tình hình dịch thuật những tác phẩm của Joseph Conrad ở Việt Nam vẫn

còn khá hạn chế. Cuốn sách được dịch và được đọc nhiều nhất hiện nay là cuốn

Giữa lòng tăm tối (Heart of Darkness), đây cũng là cuốn tiểu thuyết được cho là

một trong những tác phẩm hay nhất của Joseph Conrad. Là một tác phẩm độc

đáo nhưng nó gần như bị lãng quên đối với giới nghiên cứu, đọc tác phẩm người

đọc dễ dàng bị choáng ngợp bởi bút lực của Joseph Conrad, từ điểm nhìn, ngôi

kể cho đến nhân vật nghệ thuật trong tác phẩm đều thể hiện rõ tài năng trong

việc thể hiện phong cách tự sự của tác giả.

2

Từ những lí do trên chúng tôi đã quyết định lựa chọn đề tài Nghệ thuật

trần thuật trong tác phẩm Giữa lòng tăm tối (Heart of Darkness) của Joseph

Conrad để thông qua việc phân tích tác phẩm này ta càng hiểu rõ hơn về lý

thuyết cũng như sự linh hoạt trong cách thể hiện của nghệ thuật trần thuật đối

với một tác phẩm văn học. Trên tinh thần thừa kế những lý thuyết, quan điểm về

nghệ thuật trần thuật của những bài nghiên cứu đi trước, chúng tôi xin mạnh dạn

đưa ra những quan điểm của mình thông qua luận văn này.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

2.1. Một số bài viết liên quan đến vấn đề nghệ thuật trần thuật

Nghệ thuật trần thuật là một vấn đề đã được đề cập từ rất lâu trước đây,

không chỉ với giới nghiên cứu – phê bình văn học mà còn với cả những người

làm công việc sáng tác. Trần thuật đóng vai trò quan trọng để hình thành một tác

phẩm văn học. Nếu nhà văn nắm bắt nghệ thuật trần thuật vững thì họ dễ dàng

tạo ra những áng văn kiệt xuất, còn nếu các nhà nghiên cứu – phê bình có một

nền tảng vững chắc về nghệ thuật trần thuật cũng như hiểu rõ những vấn đề liên

quan đến nó thì hướng nghiên cứu, hiểu thấu đáo một tác phẩm nghệ thuật sẽ sâu

sắc hơn, họ sẽ nhạy bén hơn trong việc bắt được ý đồ nghệ thuật mà nhà văn

muốn truyền tải. Từ những lí do đó mà đã từ lâu việc thúc đẩy nghiên cứu về

nghệ thuật trần thuật đã trở thành vấn đề được quan tâm không chỉ ở nước ta mà

trên cả thế giới.

Người đầu tiên đặt nền móng cho nghệ thuật trần thuật chính là Aristote khi

ông cho ra đời thuật ngữ épos về sau được tạm dịch là tự sự. Từ đó đến hay đã

có không ít những bài nghiên cứu, bình luận về thuật ngữ “trần thuật”, “trần

thuật học” hay “tự sự học” cũng như những vấn đề liên quan đến chúng. Từ

những nghiên cứu của các nhà bác học trên thế giới đến cả những bài viết trong

nước đều rất nhiều. Do có nhiều hạn chế về mặt ngôn ngữ cũng như tài liệu nước

ngoài nên ở đây chúng tôi xin chỉ đưa ra một số bài nghiên cứu tiêu biểu.

Trong công trình nghiên cứu của tác giả V.I.Chiupa về Trần thuật học như

là khoa học phân tích diễn ngôn trần thuật đã được Lã Nguyên dịch lại là sự tóm

tắt những ý nghĩa cũng như khái niệm sơ lược của trần thuật học: “Trần thuật

học hiện đại là lãnh địa khoa học cực kì rộng lớn, nó nghiên cứu khu vực phát

3

ngôn (diễn ngôn) có tính truyện kể – trần thuật gắn với việc tổ chức một câu

chuyện nào đó (câu chuyện, mẹo luật)” [26]. Công trình còn là sự tổng hợp ý

kiến của nhiều nhà trần thuật học về những vấn đề xoay quanh bản mệnh lí

thuyết trần thuật học hiện đại hay những vấn đề trung tâm của trần thuật học để

chứng minh mối quan hệ giữa trần thuật học với thi pháp học và tu từ học để từ

đó dẫn giải cho bản chất giao tiếp của việc chiếm lĩnh sự kiện theo kiểu kiến tạo

trong văn bản. Để chốt lại vấn đề Trần thuật học tác giả đã dẫn ý kiến của A.C.

Danto: “Mọi truyện kể đều là cấu trúc nối kết các sự kiện, nhóm chúng lại với

nhau và gạt bỏ những sự kiện không cần thiết” [Dẫn theo 26].

Trên cơ sở những ý kiến từ các học giả nước ngoài, các nhà lí luận – phê

bình ở Việt Nam cũng đưa ra những ý kiến riêng về nghệ thuật trần thuật. Ở bài

viết Bàn về khía cạnh trần thuật trong tiểu thuyết tác giả Trần Minh Đức đã tập

trung giới thiệu khái niệm về tiểu thuyết cùng với những đặc điểm của nó:

“Trong tiểu thuyết, trần thuật tập trung vào số phận một hoặc nhiều cá nhân

trong quá trình hình thành và phát triển của nó, sự trần thuật ở đây được triển

khai trong không gian và thời gian nghệ thuật đến mức đủ để truyền đạt cơ cấu

của nhân cách. Với đặc điểm đó, trần thuật trong tiểu thuyết là một phương diện

thi pháp đặc trưng của thể loại” [28], hơn thế nữa nhà nghiên cứu còn đi vào

phân tích thuật ngữ “trần thuật”. Trên cơ sở nhận diện về tính năng của nội hàm

thuật ngữ khái niệm, tác giả chỉ ra được rằng: “trần thuật tồn tại với nội dung

trần thuật và hình thức trần thuật” [28]. Không dừng lại ở đó, tác giả Trần Minh

Đức còn chỉ ra được những yếu tố quan trọng, đặc trưng của tiểu thuyết là: người

trần thuật (narrator), giọng điệu trần thuật (narrative tone) và ngôn ngữ trần thuật

(narrative language). Tóm lại bài viết, tác giả một lần nữa khẳng định: trần thuật

là một vấn đề thuộc thi pháp thể loại tiểu thuyết đồng thời nhấn mạnh đổi mới

trần thuật chính là hướng đi của văn xuôi đương đại.

Nhắc đến những bài nghiên cứu hay những nhà nghiên cứu về nghệ thuật

trần thuật trong nước ta không thể bỏ qua tác giả Trần Đình Sử - người chủ biên

của hai cuốn sách Tự sự học – Một số vấn đề lí luận và lịch sử tập 1 và tập 2. Hai

cuốn sách là tập hợp rất nhiều bài viết của nhiều nhà nghiên cứu khác nhau về

những vấn đề của Tự sự học hay những ứng dụng của Tự sự học và Trần thuật

4

học trong việc nghiên cứu về các tác phẩm văn học, thông qua những kênh thông

tin tiêu biểu: nhân vật, ngôn ngữ, điểm nhìn, giọng điệu,... Ta có thể trích dẫn

một số bài viết tiêu biểu trong đó:

Ở cuốn Tự sự học – Một số vấn đề lí luận và lịch sử (tập 1) có bài viết của

Giáo sư Lại Nguyên Ân với tiêu đề Về việc mở ra môn Trần thuật học trong

ngành nghiên cứu văn học ở Việt Nam. Ở bài viết, tác giả đã tán thành với việc

mở ra bộ môn Trần thuật học trong nghiên cứu văn học ở nước ta: “Về nguyên

tắc, tôi tán thành và xin được nhiệt liệt cổ vũ cho việc mở ra bộ môn Trần thuật

học trong nghiên cứu văn học ở nước ta, phát triển nó cả trong việc tìm tòi, học

hỏi xây dựng lí thuyết lẫn nghiên cứu thực tiễn văn học sử” [Dẫn theo 22,

tr.132]. Ở bài viết này tác giả đã tập trung đi vào phân tích sự khác biệt của hai

thuật ngữ “trần thuật” và “tự sự” cùng với đó, tác giả tập trung phân tích lịch sử

hình thành và phát triển của bộ môn Trần thuật học từ những khuynh hướng đầu

tiên ở châu Âu thông qua việc chỉ ra những tên tuổi chủ chốt của Trần thuật học

như: R. Barthes, L. Dolezvel, G.Gentte, M. Bal, W. Sehmidt, G. Prince, S.

Chatman, J. Lintvelt,... Chốt lại bài viết, tác giả chỉ ra những hướng để bộ môn

Trần thuật học có thể phát triển một cách hiệu quả nhất đối với nghiên cứu và

phê bình văn học ở Việt Nam.

Cũng ở cuốn Tự sự học – Một số vấn đề lí luận và lịch sử (tập 1), bài viết

Điểm nhìn trong lời nói giao tiếp và điểm nhìn nghệ thuật trong truyện của tác

giả Nguyễn Thái Hòa cũng khá hữu ích cho vấn đề nghiên cứu của bài viết

chúng tôi. Trong bài viết này, tác giả đã đưa ra những khái niệm về tên gọi cũng

như những quan niệm về điểm nhìn theo Nguyễn Thái Hòa: “Cụm từ “le point de

vue” (tiếng Pháp), “the point of view”, “the out look” (tiếng Anh) và “quan

điểm” được dùng khá phổ biến trong nhiều lĩnh vực trong cuộc sống, có ý nghĩa

là điểm hay chỗ đứng để xem xét, bình giá một sự vật, một sự kiện, một hiện

tượng tự nhiên hay xã hội” [Dẫn theo 22, tr. 76]. Điểm nổi bật của bài viết này

chính là việc tác giả liệt kê ra những loại điểm nhìn khác nhau trong truyện:

“Góc nhìn”, “cái nhìn” trong nghệ thuật học; Điểm nhìn và “dạng” (thể, diện);

“Điểm nhìn”, “tiêu điểm tự sự” và “tiêu điểm”;... Sự phân loại này đã cơ bản