Hình tượng nhân vật nữ trong truyền kì mạn lục của nguyễn dữ và lan trì kiến văn lục của vũ trinh

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐOÀN NGUYÊN QUỲNH TRÂN

HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NỮ TRONG

TRUYỀN KÌ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ VÀ

LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC CỦA VŨ TRINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM

Đà Nẵng - 2023

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐOÀN NGUYÊN QUỲNH TRÂN

HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NỮ TRONG

TRUYỀN KÌ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ VÀ

LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC CỦA VŨ TRINH

Chuyên ngành : Văn học Việt Nam

Mã số : 82.20.121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Người hướng dẫn khoa học: TS. HÀ NGỌC HÒA

Đà Nẵng - 2023

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tác giả; đề tài luận

văn không trùng lặp, sao chép bất kỳ công trình khoa học nào, nếu sao chép và

trùng lặp chúng tôi xin chịu trách nhiệm trước tổ chức!

Tác giả

Đoàn Nguyên Quỳnh Trân

ii

LỜI CÁM ƠN

Để hoàn thành được bài luận văn thạc sĩ này, tôi xin bày tỏ sự trân trọng biết ơn

Thầy giáo - Tiến Sĩ Hà Ngọc Hòa, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong

suốt quá trình triển khai và hoàn thiện đề tài.

Tôi cũng xin cảm ơn quý thầy/cô trong Khoa Ngữ Văn trường Đại học Sư phạm

Đà Nẵng đã truyền đạt cho tôi những kiến thức chuyên sâu về chuyên ngành trong suốt

thời gian học tập để tôi có được nền tảng kiến thức hỗ trợ rất lớn cho tôi trong quá trình

làm luận văn thạc sĩ.

Sau cùng, tôi xin tỏ lòng biết ơn đến cha mẹ, người thân và bạn bè đã luôn bên

cạnh ủng hộ, động viên tôi trong cuộc sống cũng như trong thời gian hoàn thành luận

văn thạc sĩ.

Xin chân thành cảm ơn tất cả mọi người!

Tác giả

Đoàn Nguyên Quỳnh Trân

iii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .....................................................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.......................................................................9

4. Phương pháp nghiên cứu.....................................................................................9

5. Cấu trúc luận văn ..............................................................................................10

6. Đóng góp của luận văn .....................................................................................10

Chương 1. TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ VÀ LAN TRÌ KIẾN VĂN

LỤC CỦA VŨ TRINH TRONG DÒNG CHẢY TRUYỆN TRUYỀN KỲ VIỆT

NAM..............................................................................................................................11

1.1. Truyện truyền kỳ Việt Nam - Quá trình hình thành và những chặng đường

sáng tạo ..........................................................................................................................11

1.1.1. Quá trình hình thành ...................................................................................11

1.1.2. Những chặng đường sáng tạo......................................................................13

1.2. Khái lược về Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ và Lan Trì kiến văn lục của Vũ

Trinh ..............................................................................................................................17

1.2.1. Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ ............................................................17

1.2.2. Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh..............................................................21

1.3. Vị trí của Truyền kỳ mạn lục và Lan Trì kiến văn lục trong tiến trình vận động

của truyện truyền kỳ Việt Nam......................................................................................24

Tiểu kết chương 1 ..........................................................................................................28

Chương 2. HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC

CỦA NGUYỄN DỮ VÀ LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC CỦA VŨ TRINH NHÌN TỪ

TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC..............................................................................................30

2.1. Nhân vật chính thống - Bài học luân lý “Gương cũ soi kim cổ” ............................30

2.1.1. Nhân vật liệt nữ được sử sách vinh danh ....................................................30

2.1.2. Nhân vật đức hạnh, vị tha ...........................................................................35

2.2. Nhân vật phi chính thống - Bi kịch thời đại “Người đây luống đoạn trường”.............42

2.2.1. Nhân vật nổi loạn, đấu tranh chống lại lễ giáo phong kiến.........................42

2.2.2. Nhân vật đắm say ái ân, khát khao nhục dục..................................................47

Tiểu kết chương 2 ..........................................................................................................51

Chương 3. HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC

CỦA NGUYỄN DỮ VÀ LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC CỦA VŨ TRINH NHÌN TỪ

PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN ....................................................................................53

3.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ................................................................................53

3.1.1. Nghệ thuật khắc họa ngoại hình..................................................................53

3.1.2. Nghệ thuật miêu tả tính cách.......................................................................56

iv

3.2. Vị trí nhân vật nữ trong nghệ thuật tổ chức cốt truyện .........................................61

3.2.1. Nhâ n vật nữ trong mối quan hệ gia đình và xã hội..................................61

3.2.2. Nhân vật nữ trong mối quan hệ tình yêu và hôn nhân ..............................66

3.3. Giọng điệu ..............................................................................................................70

3.3.1. Giọng điệu thương cảm, xót xa...................................................................71

3.3.2. Giọng điệu phê phán, đả kích......................................................................73

Tiểu kết chương 3 ..........................................................................................................77

KẾT LUẬN...................................................................................................................78

TÀI LIỆU THAM KHẢO

v

HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA

NGUYỄN DỮ VÀ LAN TRÌ KIẾN VĂN LỤC CỦA VŨ TRINH

Ngành: Văn học Việt Nam

Họ và tên học viên: Đoàn Nguyên Quỳnh Trân

Người hướng dẫn khoa học: TS. Hà Ngọc Hòa

Cơ sở đào tạo: Trường Đại học sư phạm, Đại học Đà Nẵng.

Những kết quả chính của luận văn: Đề tài luận văn đã làm rõ những vấn đề chung về

Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ và Lan Trì Kiến văn lục của Vũ Trinh trong dòng chảy của

truyện truyền kỳ Việt Nam. Qua đó tác giả trình bày hình tượng nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn

lục của Nguyễn Dữ và Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh nhìn từ tư tưởng đạo đức. Từ nghiên

cứu hình tượng nhân vật nữu tác giả nghiên cứu, làm rõ hình tượng nhân vật nữ trong Truyền kỳ

mạn lục của Nguyễn Dữ và Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh nhìn từ phương thức thể hiện.

Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn: Đề tài luận văn đã phân loại, phân tích các

kiểu dạng nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ và Lan Trì kiến văn lục của Vũ

Trinh như: nhân vật nữ lý tưởng, nhân vật nữ phản diện và nhân vật nữ bi kịch để từ đó có thể tìm

hiểu một cách sâu sắc về người phụ nữ trong xã hội phong kiến; đồng thời hướng tới sự đánh giá

toàn diện về nghệ thuật xây dựng hình tượng; phân tích tâm lý nhân vật. Đồng thời đề tài có giá

trị thực tiễn là đưa ra quan niệm, giá trị nhân đạo của các tác giả dành cho người phụ nữ

đương thời.

Ngoài ra đề tài còn làm tài liệu tham khảo phục vụ cho quá trình dạy học ở các trường cao

đẳng, đại học trong cả nước.

Hướng nghiên cứu tiếp theo của đề tài: kết quả nghiên cứu của đề tài có thể phát triển ở cấp

cao hơn như luận án tiến sĩ.

Từ khóa: Hình tượng, nhân vật nữ, Truyền kỳ mạn lục, Lan Trì Kiến văn lục, Nguyễn Dữ,

Vũ Trinh.

Xác nhận của giáo viên hướng dẫn Người thực hiện đề tài

TS. Hà Ngọc Hòa Đoàn Nguyên Quỳnh Trân

vi

FEMALE CHARACTER IN TRUYEN KY MAN LUC BY NGUYEN DU AND

LAN TRI KIEN VAN LUC BY VU TRINH

Major: Vietnamese Literature

Student's full name: Doan Nguyen Quynh Tran

Science instructor: Ha Ngoc Hoa

Base Training: University of Education, University of Danang.

The main results of the thesis: The thesis topic has clarified the general issues of the Truyen

ky nan luc (Nguyen Du) and Lan Tri Kien Van Luc (Vu Trinh) in the flow of Vietnamese

legends. Thereby, the author presents the image of female characters in Truyen ky man luc by

Nguyen Du and Lan Tri Kien Van Luc by Vu Trinh from the perspective of moral thought. From

the study of female characters, the author researches and clarifies the image of female characters

in Truyen ky man luc by Nguyen Du and Lan Tri Kien Van Luc by Vu Trinh from the mode of

expression.

Scientific and practical significance of the thesis: The thesis topic has classified and

analyzed the types of female characters in Truyen ky man luc by Nguyen Du and Lan Tri

Kien Van Luc by Vu Trinh such as: female characters ideals, female villains and tragic female

characters from which to learn deeply about women in feudal society; at the same time towards a

comprehensive assessment of the art of image building; character analysis. At the same time,

the topic has practical value, which is to give the author's conception and humanitarian values for

contemporary women.

In addition, the topic also serves as a reference for the teaching process at colleges and

universities across the country.

Further research direction of the topic: the research results of the topic can be developed at

a higher level such as a doctoral thesis.

Keywords: Female character, Truyen ky man luc, Lan Tri Kien van luc, Nguyen Du, Vu Trinh.

Instructor's Certification Author

Ha Ngoc Hoa Doan Nguyen Quynh Tran

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Trong nền văn học trung đại Việt Nam từ thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIX,

truyện truyền kỳ là một trong những thể loại lớn của dòng văn xuôi tự sự và giá trị

của nó vẫn trường tồn cho đến ngày nay. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Phong Nam,

trên thực tế chữ “truyền kỳ” (dùng để chỉ văn loại, văn thể) ở ta xuất hiện khá muộn.

Dấu vết rõ ràng có thể tiếp cận được, sớm nhất cũng phải đến thế kỷ XVI (và để trở

thành một thuật ngữ nghiên cứu chính thức thì còn muộn hơn rất nhiều). Thời trung

đại, hầu như không thấy ai bàn một cách mạch lạc, có tiêu chí rành mạch chữ truyền

kỳ. Trước khi Nguyễn Dữ cho ra mắt Truyền kỳ mạn lục, sau đó cũng chỉ có một số ít

người dùng lại chữ “truyền kỳ” [41; tr.19]. Nghiên cứu về truyện truyền kỳ giúp ta

một phần soi rọi vào việc tìm hiểu loại hình truyện ngắn trung đại Việt Nam.

1.2. Nhắc đến thành tựu nổi bật của truyện truyền kỳ Việt Nam không thể

không nhắc đến các tác phẩm tiêu biểu như Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, một

tác phẩm được mệnh danh là áng “thiên cổ kỳ bút” (có Lời tựa của Hà Thiện Hán đề

năm 1547), xứng đáng là khuôn mẫu của loại hình truyền kỳ Việt Nam. Và tác phẩm

Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh - một trong những tác phẩm cuối cùng của thể loại

truyền kỳ trong nền văn xuôi tự sự trung đại. Truyền kỳ mạn lục và Lan Trì kiến văn

lục tuy là hai tác phẩm xuất hiện ở những giai đoạn, thời kỳ lịch sử khác nhau nhưng

mỗi tác phẩm đều có những đặc sắc và đóng góp riêng, ít nhiều đều thể hiện những

điểm chung về khuynh hướng tư tưởng nhân đạo của tác giả. Họ đều dùng ngòi bút

của mình để đấu tranh cho con người (nhất là phụ nữ), chống lại những gì bất công,

tàn bạo. Cũng vì lẽ đó mà ở Truyền kỳ mạn lục và Lan Trì kiến văn lục, nhân vật phụ

nữ xuất hiện khá nhiều trong những câu chuyện kể với cả diện mạo tâm hồn, tình

cảm, nhu cầu và khát vọng, với số phận riêng của mình. Điều đó cho thấy rằng, cả hai

tác giả đều dành khá nhiều tâm huyết viết về người phụ nữ - đối tượng luôn bị áp bức,

chà đạp và chịu nhiều thiệt thòi, bất hạnh trong xã hội lúc bấy giờ.

1.3. Nhân vật nữ xuất hiện trong Truyền kỳ mạn lục và Lan Trì kiến văn lục với

đủ các kiểu loại, có người xuất thân từ tầng lớp quý tộc, cành vàng lá ngọc, có kẻ

nghèo hèn, mồ côi, có người hiền thê tiết phụ, có cả kẻ lăng loàn và thậm chí là yêu

ma…Chọn đề tài nghiên cứu “Hình tượng nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục của

Nguyễn Dữ và Lan Trì kiến văn lục của Vũ Trinh” chúng tôi mong muốn tìm hiểu sâu

sắc về thân phận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến, đồng thời hiểu được quan

niệm, cái nhìn độc đáo về hình tượng người phụ nữ của tác giả trong từng truyện kể

và hơn cả là tinh thần nhân đạo, nhân ái sâu sắc của Nguyễn Dữ, Vũ Trinh ưu ái dành

cho người phụ nữ trong xã hội đương thời. Hơn thế, chọn nghiên cứu đề tài này chúng

tôi còn mong muốn lý giải được thông điệp của Nguyễn Dữ và Vũ Trinh về số phận

của người phụ nữ thời xưa, là vì sao ở thời đại của hai tác giả, không một người phụ

2

nữ nào được hạnh phúc cho dù họ có là ai và sống theo kiểu nào đi chăng nữa thì cuộc

đời họ vẫn gặp tai ương, bất trắc và cuối cùng cái chết theo nghĩa đen lẫn nghĩa bóng

vẫn là mẫu số chung cho mọi kiếp đàn bà.

2. Lịch sử vấn đề

Cùng với thời gian, tình hình nghiên cứu về Truyền kỳ mạn lục và Lan Trì kiến

văn lục qua các giai đoạn ngày càng phát triển về số lượng lẫn chất lượng. Trong

khuôn khổ giới hạn đề tài, chúng tôi tập trung giới thiệu những công trình, bài viết tiêu

biểu liên quan đến phạm vi khảo sát, nghiên cứu.

2.1. Các công trình nghiên cứu về Truyền kỳ mạn lục và nhân vật nữ trong

Truyền kỳ mạn lục

Từ khi ra đời, tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ đã nhận được sự

quan tâm rất lớn của giới nghiên cứu cũng như các thế hệ độc giả. Chính vì vậy, đối

với Truyền kỳ mạn lục có rất nhiều sách, công trình nghiên cứu và bài viết đánh giá từ

rất sớm.

- Giai đoạn trước năm 1945:

Lời đề tựa của Hà Thiện Hán viết năm Vĩnh Định sơ niên (1547) có lẽ là ý kiến

đánh giá sớm nhất về Truyền kỳ mạn lục, ông viết: “Tập lục này là trứ tác của Nguyễn

Dữ, người Gia Phúc, Hồng Châu. Ông là con trưởng vị tiến sĩ triều trước Nguyễn

Tường Phiêu. Lúc nhỏ rất chăm lối học cử nghiệp, đọc rộng nhớ nhiều, lập chí ở việc

lấy văn chương truyền nghiệp nhà. Sau khi đậu Hương tiến, nhiều lần thi Hội đỗ trúng

trường, từng được bổ làm Tri huyện Thanh Tuyền. Mới được một năm ông từ quan về

nuôi mẹ cho tròn đạo hiếu, đến mấy năm không đặt chân đến chốn thành thị, thế rồi

ông viết ra tập lục này để ngụ ý. Xem văn từ thì không vượt ra ngoài phên dậu của

Tông Cát, nhưng có ý khuyên răn, ý nêu quy củ khuôn phép, đối với việc giáo hóa ở

đời, há có phải bổ khuyết nhỏ đâu!” Lời đánh giá của Hà Thiện Hán trên đây chủ yếu

là nhận xét về mục đích sáng tác Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ.

Đến thế kỷ XVIII - XIX nhiều học giả nổi tiếng thời này đã có nhiều bài viết ca

ngợi Truyền kỳ mạn lục. Theo Lê Qúy Đôn trong sách Kiến văn tiểu lục (1777) thì

Nguyễn Dữ thi Hương đậu Giải nguyên, thi Hội chỉ trúng tam trường, được bổ làm Tri

huyện Thanh Tuyền (tức huyện Bình Xuyên tỉnh Phú Thọ ngày nay), được một năm

thì cáo quan về ở ẩn, trước thuật để lại chỉ còn được biết có bộ Truyền kì này [18;

tr.790]. Cũng trong Kiến văn tiểu lục, Lê Quý Đôn đánh giá văn chương Truyền kỳ

mạn lục là “lời lẽ thanh tao tốt đẹp, người bấy giờ lấy làm ngợi khen”.

Theo Vũ Khâm Lân trong Bạch Vân am cư sĩ phả ký thì sau khi làm xong sách

Truyền kỳ mạn lục, Nguyễn Dữ đưa cho thầy xem và được Nguyễn Bỉnh Khiêm sửa

chữa nhiều. [18; tr. 790] và Vũ Khâm Lâm đã đánh giá Truyền kỳ mạn lục là một

“thiên cổ kỳ bút”.

Phan Huy Chú thì khen ngợi Truyền kỳ mạn lục “là áng văn hay của bậc đại

gia”. Với những lời nhận xét, đánh giá trên của Lê Quý Đôn, Vũ Khâm Lân, Phan Huy