Giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi

8BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM

-------

GIÁO DỤC HÀNH VI ĐẠO ĐỨC CHO TRẺ MẪU GIÁO

5 – 6 TUỔI QUA LÀM QUEN VỚI VĂN HỌC THIẾU NHI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Hà Nội, 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM

-------

GIÁO DỤC HÀNH VI ĐẠO ĐỨC CHO TRẺ MẪU GIÁO

5 – 6 TUỔI QUA LÀM QUEN VỚI VĂN HỌC THIẾU NHI

Chuyên nghành: Lý luận và lịch sử giáo dục học

Mã số: 9140102

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Cán bộ hướng dẫn: GS. TS. Nguyễn Thị Hoàng Yến

TS. Đào Thị Bình

Hà Nội, 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả được công bố trong luận án là trung thực và chưa từng được

ai công bố trong bất kì công trình nghiên cứu khoa học nào khác.

Hà Nội, ngày tháng năm 2018

Tác giả

Đào Thị My

ii

LỜI CẢM ƠN

Luận án “Giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi

qua làm quen với văn học thiếu nhi” được hoàn thành tại Viện Khoa học

Giáo dục Việt Nam.

Tôi xin chân thành cảm ơn Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam,

Trường Cao đẳng Sư phạm Trung ương, Trường Thực nghiệm Hoa

Hồng, các thầy cô giáo và đồng nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong

suốt quá trình học tập.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS. TS. Nguyễn Thị Hoàng

Yến, TS. Đào Thị Bình, những người thầy đã tận tình hướng dẫn, động

viên, định hướng cho tôi trong quá trình thực hiện luận án.

Tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ, hỗ trợ nhiệt tình của các cán bộ quản

lý, giáo viên mầm non, các cháu mẫu giáo lớn 5 – 6 tuổi tại các trường

mầm non: Thực nghiệm Hoa Hồng, Thực hành Hoa Sen, Hoa Thủy Tiên,

Mầm non Hoa Hồng Cầu Giấy, thành phố Hà Nội.

Trân trọng cảm ơn những người thân trong gia đình đã luôn động

viên, tạo điều kiện để tôi hoàn thành luận án.

Tác giả luận án

Đào Thị My

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN.......................................................................................ii

DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT ......................................... viii

DANH MỤC BẢNG BIỂU.................................................................. ix

MỞ ĐẦU............................................................................................... 1

CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA GIÁO DỤC HÀNH VI ĐẠO

ĐỨC CHO TRẺ MẪU GIÁO 5 – 6 TUỔI QUA LÀM QUEN VỚI

VĂN HỌC THIẾU NHI....................................................................... 8

1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ................................................... 8

1.1.1. Nghiên cứu về hành vi đạo đức và giáo dục hành vi đạo

đức 8

1.1.2. Nghiên cứu về giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo

qua làm quen với văn học thiếu nhi ............................................ 14

1.2. Các khái niệm công cụ............................................................. 18

1.2.1. Hành vi .............................................................................. 18

1.2.2. Hành vi đạo đức................................................................. 21

1.2.3. Giáo dục hành vi đạo đức .................................................. 24

1.2.4. Làm quen với văn học thiếu nhi ........................................ 25

1.3. Hành vi đạo đức của trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi........................... 27

1.3.1. Đặc điểm phát triển tâm lý của trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi..... 27

1.3.2. Biểu hiện của hành vi đạo đức .......................................... 31

1.4. Giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi qua làm

quen với các tác phẩm văn học thiếu nhi ...................................... 32

1.4.1. Văn học thiếu nhi và vai trò của nó trong chương trình

giáo dục mầm non đối với việc giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ

mẫu giáo 5-6 tuổi......................................................................... 32

1.4.2. Một số thể loại và đặc điểm của văn học thiếu nhi............ 36

iv

1.4.3. Cơ hội hình thành biểu tượng hành vi đạo đức qua làm

quen với văn học thiếu nhi .......................................................... 39

1.4.4. Giáo dục hành vi đạo đức qua làm quen với văn học thiếu

nhi 42

1.4.5.. Quá trình hình thành hành vi đạo đức của trẻ mẫu giáo 5 –

6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi .................................. 46

1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ

mẫu giáo 5 - 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi ............... 50

Kết luận chương 1 .............................................................................. 53

CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG GIÁO DỤC HÀNH VI ĐẠO ĐỨC

CHO TRẺ MẪU GIÁO 5 - 6 TUỔI QUA LÀM QUEN VỚI VĂN

HỌC THIẾU NHI .............................................................................. 54

2.1. Giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo trong Chương

trình Giáo dục mầm non ................................................................ 54

2.1.1. Mục tiêu giáo dục trẻ mẫu giáo trong Chương trình Giáo

dục mầm non ............................................................................... 54

2.1.2. Nội dung giáo dục hành vi đạo đức trong Chương trình

giáo dục mầm non cho trẻ 5 – 6 tuổi ........................................... 55

2.1.3. Phương pháp giáo dục hành vi đạo đức trong Chương trình

giáo dục mầm non ....................................................................... 56

2.1.4. Đánh giá kết quả giáo dục hành vi đạo đức trong Chương

trình giáo dục mầm non .............................................................. 57

2.2. Khảo sát thực trạng ................................................................. 58

2.2.1. Mục đích khảo sát.............................................................. 58

2.2.2. Đối tượng và phạm vi khảo sát .......................................... 59

2.2.3. Nội dung khảo sát ............................................................. 59

2.2.4. Phương pháp khảo sát ....................................................... 59

2.2.5. Cách đánh giá .................................................................... 66

v

2.3. Thực trạng giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 – 6

tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi ....................................... 70

2.3.1. Nhận thức của giáo viên sử dụng giáo dục hành vi đạo đức

cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi 70

2.3.2. Thực trạng sử dụng thể loại văn học thiếu nhi để giáo dục

hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi .............................. 73

2.3.3. Thực trạng thời điểm tổ chức làm quen với văn học thiếu

nhi để giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi...... 74

2.5. Đánh giá của giáo viên về các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục

hành vi đạo đức .............................................................................. 85

Kết luận chương 2 .............................................................................. 90

CHƯƠNG 3 ĐỀ XUẤT BIỆN PHÁP GIÁO DỤC HÀNH VI ĐẠO

ĐỨC CHO TRẺ MẪU GIÁO 5 - 6 TUỔI QUA LÀM QUEN VỚI

VĂN HỌC THIẾU NHI..................................................................... 91

3.1. Nguyên tắc xây dựng các biện pháp giáo dục hành vi đạo đức

............................................................................................................. 91

3.1.1. Nguyên tắc lấy trẻ làm trung tâm....................................... 91

3.1.2. Nguyên tắc dựa vào và phát huy lợi thế của tác phẩm văn

học thiếu nhi................................................................................ 91

3.1.3.Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn..................................... 91

3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả .................................... 92

3 2. Các biện pháp giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mầm non 5 –

6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi .................................... 92

3.2.1. Biện pháp 1: Nêu gương đạo đức qua các nhân vật trong

các tác phẩm văn họ thiếu nhi..................................................... 92

3.2.2. Biện pháp 2: Luyện tập thực hành các hành vi đạo đức qua

đóng kịch các tác phẩm văn học thiếu nhi .................................. 95

3.2.3. Biện pháp 3: Trải nghiệm các tình huống đạo đức có trong

vi

tác phẩm văn học thiếu nhi ......................................................... 98

3.2.4. Biện pháp 4: Sử dụng giáo cụ trực quan để các tác phẩm

văn học thiếu nhi gần gũi với cuộc sống của trẻ em ................ 101

3.2.5. Biện pháp 5: Tích hợp nội dung các hành vi đạo đức trong

các hoạt động hàng ngày ở trường mầm non............................ 103

3 3. Phối hợp các biện pháp giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ 5 – 6

tuổi................................................................................................. 106

Kết luận chương 3 ............................................................................ 109

CHƯƠNG 4 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ..................................... 111

4.1. Tổ chức thực nghiệm sư phạm.............................................. 111

4.1.1. Mục đích thực nghiệm. .................................................... 111

4.1.2. Địa bàn, phạm vi, thời gian thực nghiệm, đối tượng,

phương pháp chọn mẫu thực nghiệm và đối chứng.................. 111

4.1.3. Nội dung thực nghiệm ..................................................... 111

4.1.4. Quy trình thực nghiệm..................................................... 112

4.1.5.Tiêu chí và đánh giá kết quả thực nghiệm ....................... 115

4.2. Phân tích kết quả thực nghiệm ............................................. 115

4.2.1. Mức độ biểu hiện hành vi đạo đức của trẻ trước thực

nghiệm ở nhóm đối chứng và nhóm thực nghiệm .................... 115

4.2.2. Mức độ biểu hiện hành vi đạo đức của trẻ nhóm đối chứng

sau thực nghiệm ........................................................................ 120

4.2.3. Mức độ biểu hiện hành vi đạo đức của trẻ nhóm đối chứng

và nhóm trẻ tham gia thực nghiệm sau thực nghiệm................ 124

4.2.4. Mức độ biểu hiện hành vi đạo đức của nhóm trẻ tham gia

thực nghiệm trước và sau thực nghiệm..................................... 135

4.2.5. Bình luận về kết quả thực nghiệm.................................. 140

Kết luận chương 4 ............................................................................ 143

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ................................................... 145

vii

1. Kết luận..................................................................................... 145

2. Khuyến nghị.............................................................................. 147

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN

ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.................................................................. 149

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................ 150

PHIẾU TRƯNG CẦU Ý KIẾN GIÁO VIÊN ................................. 160

PHIẾU QUAN SÁT VÀ ĐÁNH GIÁ BIỂU HIỆN HÀNH VI ĐẠO

ĐỨC TRONG KHẢO SÁT THỰC TRẠNG VÀ TRƯỚC THỰC

NGHIỆM CÁC TÁC PHẨM THƠ, TRUYỆN THỰC NGHIỆM

BIỆN PHÁP...................................................................................... 177

viii

DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT

ĐC : Đối chứng

GDHVĐĐ : Giáo dục hành vi đạo đức

GDMN : Giáo dục mầm non

GVMN : Giáo viên mầm non

GV : Giáo viên

LQVVHTN : Làm quen với văn học thiếu nhi

TN : Thực nghiệm

ix

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 2.1: Kết quả kiểm định hệ thống bài tập đo hành vi đạo đức của trẻ

mầm non từ 5-6 tuổi ............................................................................. 64

Bảng 2.2: Tương quan giữa các tiêu chí đo/thang đo của hệ thống bài tập

tình huống ............................................................................................ 66

Bảng 2.3: Nhận thức của giáo viên mầm non về tầm quan trọng của làm

quen với văn học với GDHVĐĐ cho trẻ mẫu giáo từ 5 – 6 tuổi............ 70

Bảng 2.4: Nội dung GDHVĐĐ qua làm quen với văn học thiếu nhi cho

trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi.......................................................................... 71

Bảng 2.5: Ý kiến của GV về phương pháp giáo dục hành vi đạo đức cho

trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi ................. 72

Bảng 2.6: Thể loại văn học thiếu nhi được GV sử dụng GDHVĐĐ cho

trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi.......................................................................... 73

Bảng 2.7: Thời điểm GV tổ chức làm quen với văn học thiếu nhi để

GDHVĐĐ cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi................................................. 74

Bảng 2.8: Phương thức GDHVĐĐ qua LQVHTN................................ 76

Bảng 2.9: Hành vi lễ độ của trẻ............................................................. 80

Bảng 2.10. Hành vi giúp đỡ, chia sẻ, nhường nhịn............................... 82

Bảng 2.11: Gọn gàng, ngăn nắp............................................................ 83

Bảng 2.12: Giữ vệ sinh sạch sẽ ............................................................. 84

Bảng 2.13: Yêu thiên nhiên và các con vật ........................................... 85

Bảng 2.14: Yếu tố ảnh hưởng giáo dục hành vi đạo đức ....................... 86

Bảng 4.1: Kết quả trước thực nghiệm của nhóm đối chứng ................ 116

và nhóm thực nghiệm......................................................................... 116

Bảng 4.2: Tổng hợp kết quả trước thực nghiệm của nhóm đối chứng và

nhóm thực nghiệm.............................................................................. 119

Bảng 4.3: Kết quả của nhóm đối chứng trước và sau thực nghiệm...... 121

x

Bảng 4.4: Bảng tổng hợp kết quả của nhóm đối chứng trước thực nghiệm

và sau thực nghiệm............................................................................. 123

Bảng 4.5: Kết quả sau thực nghiệm của nhóm thực nghiệm và nhóm đối

chứng ................................................................................................. 124

Bảng 4.6: Bảng tổng hợp kết quả sau thực nghiệm của nhóm đối chứng

và nhóm thực nghiệm......................................................................... 132

Bảng 4.7: Kết quả của nhóm thực nghiệm trước và sau khi ................ 135

thực nghiệm........................................................................................ 135

Bảng 4.8: Tổng hợp biểu hiện hành vi đạo đức trước và sau thực nghiệm

nhóm thực nghiệm.............................................................................. 138

Bảng 4.9: So sánh biểu hiện hành vi đạo đức sau thực nghiệm của nhóm

thực nghiệm theo giới tính.................................................................. 139

BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 4.1: Kết quả trước thực nghiệm của nhóm đối chứng và nhóm

thực nghiệm (theo điểm trung bình).................................................... 118

Biểu đồ 4.2: Kết quả trước thực nghiệm và sau thực nghiệm của nhóm

đối chứng (theo điểm trung bình) ...................................................... 122

Biểu đồ 4.3: Kết quả sau thực nghiệm của nhóm đối chứng và nhóm thực

nghiệm (theo điểm trung bình) ........................................................... 125

Biểu đồ 4.4: Kết quả của nhóm thực nghiệm trước và sau khi thực

nghiệm ............................................................................................... 136

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1. Giá trị đạo đức là một truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam.

Trước những thách thức không nhỏ do tác động từ mặt trái của cơ chế thị

trường, nền tảng đạo đức, lối sống trong xã hội ít nhiều bị xói mòn, có

không ít những giá trị bị suy giảm. Vì vậy, giáo dục đạo đức, bồi dưỡng

nhân cách cho con người đặc biệt là thế hệ trẻ đang được quan tâm hơn

bao giờ hết.

2. Giáo dục đạo đức phải bắt đầu ngay từ lứa tuổi mầm non, giữ vai trò

quan trọng, là nền tảng phát triển nhân cách của trẻ. Chương trình giáo

dục mầm non 2009 được ban hành theo thông tư 17/2009/ TT – BGDĐT

của Bộ trưởng Bộ Giáo dục & Đào tạo đã khẳng định rằng: “Mục tiêu của

giáo dục mầm non là giúp trẻ em phát triển về thể chất, tình cảm, trí tuệ,

thẩm mỹ, hình thành những yếu tố đầu tiên của nhân cách, chuẩn bị cho

trẻ em vào lớp Một…”[7, tr.3]. Trong đó, giáo dục hành vi đạo đức giúp

trẻ có kinh nghiệm trong cuộc sống, biết điều nên làm và không nên làm,

giúp trẻ tự tin, chủ động và biết cách xử lý các tình huống trong cuộc

sống, khơi gợi khả năng tư duy sáng tạo của trẻ, đặt nền tảng cho trẻ trở

thành người có trách nhiệm trong cuộc sống.

3. Trẻ 5 – 6 tuổi là giai đoạn có những bước phát triển mạnh mẽ về tư

duy, nhận thức, ngôn ngữ… cũng như các mặt xúc cảm, tình cảm. Đây là

giai đoạn đặc biệt quan trọng chuẩn bị những phẩm chất và năng lực cần

thiết để bước vào lớp Một. Ở giai đoạn này, các mối quan hệ của trẻ được

mở rộng, trẻ rất thích được quan tâm, được tiếp xúc với mọi người, nhất

là các bạn cùng tuổi, thích biểu hiện những hành động tốt, quan tâm giúp

đỡ các bạn xung quanh mình, nhường nhịn các em nhỏ hơn. Đó chính là

cơ sở để GDHVĐĐ cho trẻ, là tiền đề cho sự phát triển hài hòa nhân cách

sau này.

2

4. Ở trường mầm non, cho trẻ làm quen với văn học thiếu nhi là một

phương tiện hữu hiệu để giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ, giúp bồi đắp

trong tâm hồn trẻ những tình cảm, tình yêu thương, biết đoàn kết gắn bó,

giúp đỡ nhau trong mọi lúc, mọi nơi. Đến với văn học, trẻ được sống

trong thế giới của riêng mình, một thế giới hấp dẫn mới lạ với những xúc

cảm, tình cảm trong sáng, hồn nhiên. Văn học không những góp phần mở

rộng nhận thức cho trẻ về thế giới môi trường xung quanh, làm cho những

hình ảnh của cuộc sống được phản ánh rõ nét, từ đó tư duy của trẻ sẽ

được chính xác hoá và gợi lên ở trẻ những tình cảm, hành vi đạo đức tốt

đẹp với cha mẹ, thầy cô, bạn bè cũng như mọi người xung quanh. Những

câu chuyện, bài thơ giúp trẻ bắt chước những hành vi tốt, hiểu được nội

dung, trẻ tưởng tượng, nhận thức được những việc nên làm, không nên

làm, từ đó nuôi dưỡng tình cảm, biết phân biệt những hành động đúng

đắn, những hành động dũng cảm, biết bày tỏ thái độ, tình cảm của mình.

5. Trong thực tế hiện nay, giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ ngày càng

được gia đình, nhà trường và xã hội quan tâm nhiều hơn. Ở trường mầm

non, giáo viên đã chú ý sử dụng các tác phẩm văn học làm phương tiện

hữu hiệu để giáo dục đạo đức cho trẻ. Các tác phẩm văn học viết cho

thiếu nhi rất phong phú về nội dung và hình thức. Mỗi tác phẩm khác

nhau có những nội dung khác nhau nhưng đều hướng trẻ đến những bài

học đạo đức. Tuy nhiên, giáo viên còn lúng túng trong quá trình giáo dục

hành vi đạo đức cho trẻ qua làm quen với văn học thiếu nhi từ việc lựa

chọn các tác phẩm văn học, đến việc định xác định các hành vi đạo đức

để giáo dục trẻ. Vì thế, hiệu quả giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ còn

thấp chưa đáp ứng được yêu cầu xã hội.

Từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề: “Giáo dục hành vi

đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu

nhi” làm đề tài nghiên cứu của luận án.

3

2. Mục đích nghiên cứu

Đề xuất các biện pháp giáo dục nhằm hình thành các hành vi đạo đức

cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu

3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ

mẫu giáo 5 – 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

3.2. Đối tượng nghiên cứu: Biện pháp giáo dục và hình thành hành vi

đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu sử dụng hợp lý các biện pháp nêu gương, đóng kịch trải

nghiệm các tình huống trong tác phẩm văn học với sự hỗ trợ của các

phương tiện dạy học và tích hợp trong các hoạt động hàng ngày ở trường

mầm non thì sẽ giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Cơ sở lí luận của việc giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu

giáo 5 - 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

5.2. Thực trạng giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu giáo 5 - 6

tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

5.3. Đề xuất các biện pháp giáo dục hành vi đạo đức cho trẻ mẫu

giáo 5 - 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

5.4. Tổ chức thực nghiệm các biện pháp giáo dục hành vi đạo đức

cho trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi qua làm quen với văn học thiếu nhi.

6. Phạm vi nghiên cứu

6.1. Giới hạn nội dung nghiên cứu:

Các tác phẩm văn học viết cho thiếu nhi được lựa chọn trong

nghiên cứu này được lấy từ tuyển tập thơ văn viết cho thiếu nhi.

Các nội dung giáo dục hành vi đạo đức từ chương trình giáo dục

mầm non .