Địa vị pháp lý của hợp tác xã trong hoạt động kinh doanh- thương mại theo luật hợp tác xã năm 2003

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Tác giả luận văn Thái Trường An

ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA HỢP TÁC XÃ

TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH￾THƯƠNG MẠI THEO LUẬT HỢP TÁC XÃ

NĂM 2003

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Chuyên Ngành: LUẬT KINH TẾ

Mã số: 603850

NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS HÀ THỊ MAI HIÊN

- 2 -

Lời nói đầu

1. Tính thời sự của đề tài

Hợp tác xã là thành quả của nền văn minh nhân loại, được khởi nguồn và

xuất phát từ mong muốn, ước mơ về một xã hội dân chủ, công bằng, một cuộc

sống tốt đẹp hơn cho tất cả mọi người, đặc biệt là những người dân lao động,

những người nghèo, những người yếu thế. HTX là loại hình kinh tế với đầy tính

nhân văn như trung thực, cởi mở, trách nhiệm với xã hội và quan tâm đến cộng

đồng. V.I Lê-nin đã từng nói “HTX chính là một chủ nghĩa xã hội thu nhỏ”.

Những tư tưởng cơ bản về HTX đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh ghi nhận

từ rất sớm trong tác phẩm “Đường cách mệnh”. Ngay sau khi nước Việt nam dân

chủ cộng hoà được thành lập, HTX đã bắt đầu được xây dựng và phát triển.

Trong điều kiện kinh tế hiện nay HTX vẫn thực sự đóng vai trò to lớn không thể

thiếu trong xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước

ta. Hội nghị trung ương V khoá IX thông qua Nghị quyết về “tiếp tục đổi mới,

phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể”. Trong đó khẳng định “ phát

triển kinh tế tập thể là con đường giải quyết mâu thuẩn giữa sản xuất nhỏ, manh

mún và sản xuất hàng hoá lớn trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất

nước”. Nghị quyết cũng khẳng định: “ kinh tế tập thể dưới nhiều hình thức đa

dạng mà nòng cốt là hợp tác xã”.

Hợp tác xã là mô hình kinh tế hoạt động rất đa dạng và phong phú. Trong

bối cảnh phát huy nội lực, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực, mô

hình kinh tế hợp tác xã được Đảng, Nhà nước đặc biệt chú trọng và khuyến

khích, tạo điều kiện thuận lợi để hợp tác xã phát triển, bảo hộ quyền và lợi ích

hợp pháp của hợp tác xã theo qui định của pháp luật, bảo đảm áp dụng thống

nhất, nghiêm chỉnh, đầy đủ các qui định của Luật hợp tác xã năm 2003 và các

văn bản hướng dẫn thi hành. Nhằm đảm bảo nền kinh tế thị trường phát triển

- 3 -

đúng định hướng xã hội chủ nghĩa thì kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể phải

đóng vai trò chủ đạo. Vì vậy cũng cố và phát triển hợp tác xã là một yêu cầu có

tính chính trị, kinh tế và xã hội.

Ngày 24/3/2007 Hội đồng lý luận TW nhiệm kỳ 2006 – 2010 đã khai mạc

kỳ họp thứ nhất. Tổng bí thư Nông Đức Mạnh phát biểu và đề nghị giới lý luận

nước ta tập trung nghiên cứu một số vấn đề lý luận then chốt, ( có năm vấn đề

lớn) trong lĩnh vực kinh tế có một nội dung là: nghiên cứu lý luận , tổng kết thực

tiễn các loại hình tổ chức sản xuất kinh doanh.

Hợp tác xã là một mô hình sản xuất kinh doanh, hoạt động như một loại

hình doanh nghiệp, có tư cách pháp nhân.

Hoàn thiện cơ chế pháp lý, ban hành các chính sách tạo động lực, đổi mới

mô hình tổ chức, phuơng thức hoạt động, xác định địa vị pháp lý của hợp tác xã

trong kinh doanh-thương mại không chỉ có ý nghĩa về mặt lý luận mà còn là một

đòi hỏi từ thực tiễn khách quan cho việc hoàn thiện pháp luật, xây dựng và phát

triển hợp tác xã.

Tính hiệu quả trong sản xuất kinh doanh chính là yếu tố tồn tại và phát

triển của hợp tác xã thông qua đó khẳng định vai trò của hợp tác xã trong nền

kinh tế nhất là trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp.

Ở nước ta, với nền kinh tế nông nghiệp là phổ biến và vẫn còn ở trình độ

thấp, sức lao động dồi dào trong khi nguồn vốn còn hạn chế thì hình thức hợp tác

xã thực sự trở thành một trong các phương pháp tối ưu. Để những người có điều

kiện hạn chế có thể liên kết với nhau trong quá trình sản xuất kinh doanh tăng

sức cạnh tranh, tồn tại và phát triển, nhất là trong lĩnh vực nông nghiệp nông

thôn. Câu hỏi đặc ra là vì sau Đảng, Nhà nước ta đặc biệt qua tâm và có nhiều

chính sách ưu đãi để HTX phát triển thế nhưng trong thời gian qua vẫn chưa

phát triển tốt, lý do là từ cơ sở pháp lý hay do mô hình chưa phù hợp, hay do tư

tưởng hoài nghi về mô hình kinh tế hợp tác? .Từ thực tế tỉnh nhà (Vĩnh Long) có

- 4 -

hơn 70% kinh tế nông nghiệp, làm thế nào để liên kết người sản xuất - hình

thành nên những vùng nguyên liệu lớn có chất lượng và ổ định, để cung ứng cho

thị trường và xuất khẩu. Cách tốt nhất là người dân phải họp tác với nhau, theo

các mô hình kinh tế hợp tác mà đỉnh cao là HTX. Chính vì vậy mà tác giả chọn

đề tài “Địa vị pháp lý của HTX trong kinh doanh- thương mại, theo Luật HTX

năm 2003” làm luận văn Thạc sĩ luật học của mình. Vì trên thực tế Luật HTX

2003 và các văn bản hướng dẫn thi hành vẫn còn nhiều bất cập, dẫn đến áp dụng

trên thực tiễn hiệu quả không cao. Với mong muốn rằng khi nghiên cứu sẽ tìm ra

những bất cập về lý luận, những vướng mắt thực tiễn, nhằm đề xuất những giải

pháp thích hợp cho việc sửa đổi, bổ sung hoàn thiện pháp luật và trong việc ban

hành các chính sách về HTX góp phần thúc đẩy HTX ngày càng phát triển.

2. Tình hình nghiên cứu

Lịch sử phát triển HTX nước ta trải qua nhiều bước thăng trầm. Giai đoạn

đầu của quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung sang nền kinh tế thị trường,

HTX kiểu cũ đã không còn phù họp, phần lớn làm ăn kém hiệu quả, số giải thể,

số tồn tại về hình thức. Do ảnh hưởng tư tưởng HTX kiểu cũ nên xã hội lúc bấy

giờ không còn “mặn” với mô hình kinh tế hợp tác, thậm chí hiện nay có người

cho rằng HTX đang “chết” dần. Vì vậy ít có đề tài nghiên cứu về HTX. Thế

nhưng từ khi Việt Nam dần hình thành kinh tế thị trường và đạc biệt sau khi gia

nhập WTO, phần đông trong xã hội nhận ra rằng HTX là cần thiết, sẽ phát triển

đó là một tất yếu khách quan trong nền kinh tế thị trường. Từ đó các nhà nghiên

cứu đã quan tâm nhiều hơn về HTX, có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu

khoa học như: nghiên cứu vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX, các đề tài

về mô hình HTX kiểu mới, mô hình HTX làm ăn có hiệu quả ở một số tỉnh…

Về góc độ pháp lý hiện chưa có nhiều đề tài nghiên cứu, Tại trường Đại Học

Luật TP. Hồ Chí Minh có hai đề tài nghiên cứu về hợp tác xã của hai học viên

lớp cao học luật khoá 1 và khoá 5: Đề tài pháp luật hợp tác xã Việt Nam thực

- 5 -

trạng và hướng hoàn thiện (tác giả Nguyễn Thanh Lê). Đề tài được nghiên cứu

vào thời điểm chưa ban hành luật hợp tác xã năm 2003. Tác giả có nhiều quan

điểm mới, những đề xuất kiến nghị phù hợp với luật hiện hành. Đề tài thứ hai:

Những điểm mới của luật hợp tác xã 2003 (tác giả Trần An khánh) nội dung

chính của đề tài là tác giả so sánh giữa các qui định pháp luật trước khi ban hành

Luật hợp tác xã 2003, so sánh với những qui định trong Luật hợp tác xã năm

2003 và chỉ ra những điểm mới. Có nhiều đề tài luận văn thạc sĩ, tiến sĩ nghiên

cứu về HTX nhưng phạm vi nghiên cứu là về mô hình HTX kiểu mới, phần lớn

là lý luận, ít đề cập về mặt pháp lý. Tóm lại chưa có đề tài nào nghiên cứu về địa

vị pháp lý của hợp tác xã trong kinh doanh-thương mại có tính chuyên sâu về lý

luận và trên thực tiễn.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: Lý luận về địa vị pháp lý của hợp tác xã trong hoạt

động kinh doanh-thương mại, các chính sách đối với hợp tác xã, thực tiễn áp

dụng pháp luật và hoạt động của hợp tác xã. Các luận văn cao học các bài viết về

hợp tác xã, một số tài liệu nước ngoài có liên quan, Tài liệu các lớp tập huấn, hội

thảo, thực tiễn hoạt động của hợp tác xã trên một số lĩnh vực cụ thể trên địa bàn

một số tỉnh Đồng bằng sông cửu long.

Phạm vi nghiên cứu: các qui định của Luật về hợp tác xã năm 1996, 2003,

các văn bản hướng dẫn thi hành về: mô hình, thành lập, đăng ký kinh doanh, tổ

chức lại, giải thể, phá sản, các chính sách hỗ trợ hợp tác xã.

4 . Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu:

Cơ sở lý luận:

Quan điểm của Đảng, Nhà nước về hợp tác xã, nhận định của Mác-Lênin

về hợp tác xã, tư tưởng Hồ Chí Minh về hợp tác xã, quan điểm pháp lý một số

nước về HTX, các văn bản pháp luật về hợp tác xã qua các thời kỳ trước và sau

khi đổi mới, hợp tác xã một số nước trên thế giới

- 6 -

Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng

các phương pháp nghiên cứu khoa học như: phương pháp duy vật biện chứng,

phân tích, tổng hợp, đối chiếu so sánh, kết hợp với phương pháp thống kê,

phương pháp hệ thống, phương pháp phân tích mô tả…, dựa trên quan điểm,

đường lối chính trị của Đảng và Nhà nước. Trong đó, phương pháp phân tích các

quy phạm pháp luật, phương pháp nghiên cứu pháp lý dựa trên các tiêu chí xã

hội và phương pháp luật học so sánh được coi là những phương pháp chủ đạo,

được áp dụng trong quá trình thực hiện bản luận văn này.

5. Kết quả đạt được.

Hoàn thiện cơ sở lý luận về tư cách chủ thể của hợp tác xã, hoàn thiện pháp

luật, đề ra những chính sách ưu đãi phù họp tạo động lực phát triển hợp tác xã.

Với kết quả nghiên cứu của đề tài có thể làm tài liệu tham khảo trong công tác

tuyên truyền, phổ biến Luật HTX năm 2003 và các văn bản có liên quan cho các

lớp bồi dưỡng về HTX và cho các xã viên, cơ sở kiến nghị sửa đổi Luật HTX

năm 2003 và các chính sách.

6. Bố cục luận văn

Chương 1:

NHŨNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA

HỢP TÁC XÃ TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH-THƯƠNG MẠI.

Chương 2:

THỰC TRẠNG ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA HỢP TÁC XÃ THEO LUẬT

HỢP TÁC XÃ NĂM 2003 VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG.

Chương 3:

PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP CƠ BẢN HOÀN THIỆN PHÁP

LUẬT VÀ ĐẢM BẢO TĂNG CƯỜNG ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA HỢP TÁC

XÃ TRONG ĐIỀU KỊÊN HỘI NHẬP.

- 7 -

Chương 1:

NHŨNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA HỢP

TÁC XÃ TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH-THƯƠNG MẠI

1.1. Khái niệm niệm chung về địa vị pháp lý của HTX.

1.1.1 Sự ra đời và quan điểm pháp lý về HTX

Sự ra đời của HTX và mục tiêu, vai trò kinh tế-xã hội của nó:

Đầu thế kỷ XIX ( đặc biệt trong năm 1840 ), nhiều họp tác xã ở các nước

Châu Âu đã được hình thành trên cơ sở tổ chức giản đơn. Năm 1844 một nhóm

công nhân ở Rochdale – Vương quốc Anh đã thành lập HTX tiêu dùng, cùng

thời gian nầy những người lao động Pháp đã tổ chức thành lập một số HTX sản

xuất nông nghiệp. Đến thế kỷ XIX, HTX nhiều nước trên thế giới đã phát triển

mạnh cả về số lượng và chất lượng, nên đã xuất hiện nhu cầu họp tác và chia sẽ

quốc gia. Xuất phát từ thực tế đó, năm 1889, ông Vansitar Wil - Tổng thư ký liên

hiệp HTX toàn quốc Vương quốc Anh đã đứng ra thành lập Liên minh HTX

quốc tế ngày 19-8-1895, viết tắt là ICA, đến nay thu hút trên 96 quốc gia và

vùng lãnh thổ là thành viên Liên minh HTX quốc tế, với gần 1 tỷ xã viên, có

tiếng nói quan trọng trên diễn đàn Liên Hiệp Quốc. Việt Nam là thành viên của

tổ chức nầy.

Phong trào HTX Việt Nam hình thành từ cuối những năm 50 đầu những

năm 60 thế kỷ XX. Trong thời kỳ kháng chiến chống mỹ, cứu nước cùng với

kinh tế quốc doanh, kinh tế HTX đã đóng vai trò quyết định đối với sự phát triển

chung của đất nước và phát triển kinh tế nông thôn góp phần quan trọng vào

công cuộc giải phóng Miền nam thống nhất đất nước.

Ngay từ khi còn bôn ba đi tìm đường cứu nước, Bác Hồ đã quan tâm đến

tổ chức kinh tế hợp tác xã. Trong cuốn Đường cách mệnh viết năm 1927, sau khi

phân tích những lợi ích của HTX, Bác hồ nhấn mạnh: “ Tục ngữ An Nam có

- 8 -

những câu: “Nhóm lại thành giàu, chia nhau thành khó” và “Một cây làm chẳng

nên non, nhiều cây nhóm lại nên hòn núi cao”. Lý luận về HTX điều ở trong

những điều ấy”. Bác nói về tính chất của HTX là tổ chức kinh tế - xã hội, nó

khác hội buôn vì không thuần tuý kinh tế, nhưng khác hội từ thiện vì nó không

thuần tuý xã hội.

(1) Một kết luận hết sức quan trọng của Bác khi nói về nguyên

tắc tự nguyện cũng như về bản chất của HTX là: “Cách tổ chức HTX phải dựa

trên nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, cùng có lợi và phải đi dần từ thấp đến cao”.

Từ khi HTX nước ta chưa hình thành Bác Hồ đã khẳng định một nguyên tắc hết

sức cơ bản về HTX là nguyên tắc tự nguyện. Bác đã chỉ ra con đường phát triển

bền vững của HTX là phải phát triển dần từ thấp đến cao.

Trong suốt quá trình đó dù bận trăm công nghìn việc, Bác Hồ vẫn quan tâm

theo dõi phong trào HTX, động viên kịp thời những HTX gương mẫu, những

điển hình tiên tiến, đồng thời uốn nắn những hạn chế.

Qua quá trình phát triển HTX đã trải qua nhiều thăng trầm cùng với lịch sử.

Hiện tại HTX vẫn đã và đang tiếp tục phát triển ở hầu hết các quốc gia trên thế

giới, nhất là các nước công nghiệp phát triển. Các nước công nghiệp phát triển là

cái nôi ra đời và phát triển HTX gần 200 năm qua trên thế giới.

Về mặt kinh tế, HTX đã phát triển đa dạng cả về nội dung, hình thức và

ngành nghề hoạt động, là thể chế tập họp những người sản xuất nhỏ, tạo thành

sức mạnh đảm bảo cho những người sản xuất nhỏ có thể tồn tại và phát triển

trong môi trường cạnh tranh thị trường, nhất là khi bị các doanh nghiệp lớn chèn

ép. HTX còn thực hiện tốt chức năng vừ giúp đỡ các thành viên phát triển kinh

tế, cải thiện đời sống, vừa tổ chức thực hiện sản xuất kinh doanh chung đáp ứng

nhu cầu xã hội.

(1) Tư tưởng Hồ Chí Minh về họp tác xã Nhà xuất bản chính trị Quốc gia 2001 tr 8

- 9 -

Về mặt chính trị-tư tưởng, HTX là trào lưu xã hội chống lại thống trị của tư

bản, đề cao giá trị con người vào thời kỳ đầu cách mạng công nghiệp và được

duy trì phát triển cho đến ngày nay.

Về mặt văn hoá xã hội, HTX là tổ chức giúp các cá nhân hợp tác, giúp đỡ

lẫn nhau trong lao động và đời sống, phát huy hoạt động cộng đồng, đề cao tinh

thần tương trợ, đoàn kết và đặc biệt là giáo dục cộng đồng.

HTX nước ta thành lập trong thời kỳ kinh tế kế hoạch hoá trước đây đều

là “HTX toàn xã” (1) nghĩa là tất cả gia đình trong một xã đều là xã viên HTX.

Phần lớn sự thành lập các HTX lúc bấy giờ không phù họp với nguyện vọng của

xã viên, chủ yếu là dựa trên việc tập thể hoá một cách gượng ép, nếu không

muốn nói là “cưỡng bức”, tư liệu sản xuất của hộ gia đình. Như vậy nếu chúng ta

xét từ góc độ nguyên tắc tự nguyện thì việc họp tác hoá như vậy đã không xuất

phát từ nhu cầu của người nông dân, nếu chúng ta xem quan hệ họp tác nầy là

quan hệ sản xuất thì nó lại không phù họp với trình độ của lực lượng sản xuất.

Lúc bấy giờ tư cách chủ thể của HTX nước ta không rõ ràng, trước nhất là chưa

có luật điều chỉnh và sự thành lập HTX chủ yếu là theo kế hoạch và theo các

mệnh lệnh hành chính. Về tài sản giữa xã viên và họp tác xã cũng chưa tách

bạch, sản xuất kinh doanh lại theo chỉ tiêu kế hoạch, nói tóm lại trong thời điểm

đó chủ yếu chịu sự can thiệp từ phía Nhà nước. Chính từ những nguyên nhân

như vậy đã làm cho HTX ngày một yếu kém. Do vậy khi chuyển từ nền kinh tế

tập trung sang kinh tế thị trường thì cơ chế đó lại càng không phù họp, dẫn đến

nhiều HTX hoạt động kém hiệu quả phải giải thể, tồn tại về hình thức. Đảng,

Nhà nước đã có nhiều biện pháp cũng cố và phát triển mô hình kinh tế họp tác

trong suốt thời gian qua, sự thật có lúc còn lơ là, nhưng thời gian gần đây sự chỉ

đạo có tính quyết liệt hơn của cả hệ thống chính trị vì vậy hiện nay đã có dấu

hiệu phục hồi và phát triển tính đến 01/7/2007 cả nước có 17.138 HTX, thu hút

(1)

- 10 -

khoản 8 triệu xã viên là cá nhân, hộ gia đình và các thành phần kinh tế 1

. Tổng

hợp báo cáo phân loại HTX 54 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, trong

13.544 HTX có 6379 HTX nông nghiệp (chiếm 47,1%), 3180 HTX công nghiệp

(chiếm 23%), 753 quỹ Tín dụng nhân dân (chiếm 5,6%), còn lại là các HTX lâm

nghiệp, thuỷ sản, xây dựng…. Trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường

định hướng xã nội chủ nghĩa thì mô hình kinh tế tập thể là phương tiện và là điều

kiện để đạt đến mục tiêu. Vai trò đó càng thể hiện rõ trên thực tế, vai trò nổi bậc

quan trọng hàng đầu của HTX là thúc đẩy kinh tế của khoản 8 triệu xã viên trong

nâng cao hiệu quả hoạt động kinh tế và tăng thu nhập. Năm 2006 HTX đóng góp

khoản 6,61% trong tổng GDP của cả nước, giá trị tăng của toàn bộ khu vực kinh

tế tập thể ước tính chiếm khoản 15% GDP cả nước trong giai đoạn 2000-2006 là

một tỷ lệ không nhỏ.

Vai trò trong lĩnh vực văn hoá xã hội: Riêng khu vực HTX thu hút trên 10

triệu lao động, bao gồm lao động làm thuê trong HTX và lao động là xã viên.

Theo Bộ Lao động, thương binh và xã hội, lao động khu vực kinh tế tập thể tập

trung chủ yếu trong lĩnh vực nông, lâm, thuỷ sản chiếm tới 96% tổng số lao

động, còn lại trong các lĩnh vực khác chiếm tỷ lệ không đáng kể như: xây dựng

0,07%, dịch vụ 4%.

Thông qua việc đạt được lợi ích chung về kinh tế, xã viên HTX gắn kết

hơn với nhau, dần mở rộng các sinh hoạt cộng đồng, giúp đỡ, tương trợ lẫn nhau

trong hoạt động sản xuất-kinh doanh và đời sống, cải thiện đời sống văn hoá.

Nhiều xã viên đã ổn định được hoạt động kinh doanh vận tải của mình nhờ dịch

vụ hỗ trợ của HTX dịch vụ vận tải. Ở nhiều tỉnh HTX vận tải đảm nhiệm tới

80-90% nhu cầu vận chuyển nội tỉnh.

1

số liệu của vụ Hợp tác xã Bộ kế hoạch đầu tư – tài liệu hội thảo tại TP cần Thơ 20/10/2007