Dạy học thơ thời kỳ kháng chiến chống Mỹ trong sách giáo khoa ngữ văn bậc trung học

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THÙY DƯƠNG

DẠY HỌC THƠ THỜI KỲ KHÁNG CHIẾN

CHỐNG MỸ TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN

BẬC TRUNG HỌC

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2013

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THÙY DƯƠNG

DẠY HỌC THƠ THỜI KỲ KHÁNG CHIẾN

CHỐNG MỸ TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN

BẬC TRUNG HỌC

Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Văn - Tiếng Việt

Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Hữu Bội

Thái Nguyên, năm 2013

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất

cứ công trình nào khác.

Thái Nguyên, ngày 4 tháng 10 năm 2013

Tác giả luận văn

Nguyễn Thùy Dương

Xác nhận Xác nhận của khoa Ngữ Văn

của người hướng dẫn khoa học

TS. Hoàng Hữu Bội

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

ii

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................1

1.1. Về mặt lý luận....................................................................................1

1.2. Về mặt thực tiễn.................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề ..........................................................................................2

2.1. Những công trình nghiên cứu về thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ ........2

2.2. Những tài liệu hướng dẫn giảng dạy thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ

trong trường phổ thông bậc Trung học .......................................................4

2.2.1. Sách giáo viên .............................................................................4

2.2.2. Sách tham khảo ...........................................................................4

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ..................................................................5

4. Mục đích nghiên cứu.................................................................................5

5. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................5

6. Phương pháp nghiên cứu ...........................................................................5

7. Cấu trúc luận văn ......................................................................................6

PHẦN NỘI DUNG.....................................................................................................7

CHƯƠNG I

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC CÁC BÀI

THƠ THỜI KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ

VĂN BẬC TRUNG HỌC .......................................................................................7

1.1. Cơ sở lý luận......................................................................................7

1.1.1. Một số khái niệm mở đầu .............................................................7

1.1.2. Đặc điểm của thơ thời kì chống Mỹ và tác động của nó đối với thế hệ

trẻ ngày nay........................................................................................11

1.2. Cơ sở thực tiễn của việc dạy học thơ kháng chiến chống Mỹ cứu nước..27

1.2.1. Thơ chống Mỹ cứu nước trong chương trình và sách giáo khoa Ngữ

văn bậc THCS và THPT......................................................................28

1.2.2. Học sinh ngày nay với việc học tập thơ thời chống Mỹ cứu nước ...30

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

iii

1.2.3. Giáo viên ngày nay với việc giảng dạy thơ thời chống Mỹ cứu nước ....33

CHƯƠNG II

ĐỊNH HƯỚNG DẠY HỌC MỘT SỐ BÀI THƠ THỜI KÌ KHÁNG CHIẾN

CHỐNG MỸ TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN BẬC TRUNG HỌC......37

2.1. Những nét đặc sắc của các bài thơ thời chống Mỹ cứu nước được lựa chọn

vào chương trình sách giáo khoa bậc Trung học ........................................37

2.2. Định hướng dạy học một số bài thơ thời chống Mỹ cứu nước được lựa

chọn vào chương trình - sách giáo khoa bậc Trung học ..............................41

2.2.1. Đoạn trích Đất nước (trong trường ca Mặt Đường khát vọng) của

Nguyễn Khoa Điềm ............................................................................41

2.2.2. Bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh ....................................................48

2.2.3. Bài thơ “Tiếng hát con tàu” của Chế Lan Viên .............................53

2.2.4. “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” của Phạm Tiến Duật ..............60

2.2.5. Bài thơ “Đoàn thuyền đánh cá” của nhà thơ Huy Cận...................66

2.2.6. Bài thơ “Tiếng gà trưa” của Xuân Quỳnh ....................................74

CHƯƠNG III

THIẾT KẾ DẠY HỌC MỘT SỐ BÀI THƠ THỜI KÌ KHÁNG CHIẾN

CHỐNG MỸ TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN BẬC TRUNG HỌC......80

3.1. Thiết kế dạy học đoạn trích “Đất nước” (trong trường ca Mặt đường khát

vọng) của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm sách giáo khoa Ngữ văn 12 (Bộ cơ

bản).......................................................................................................80

3.2. Thiết kế dạy học “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” của nhà thơ Phạm

Tiến Duật, sách giáo khoa Ngữ văn 9 (Tập 1)............................................86

PHẦN KẾT LUẬN...................................................................................................92

THƯ MỤC THAM KHẢO ......................................................................................94

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Về mặt lý luận

Thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ là một thành tựu đặc sắc trong nền thơ hiện

đại Việt Nam. Thơ thời kỳ này đã được các nhà biên soạn chương trình và sách giáo

khoa Ngữ văn lựa chọn một số tác phẩm tiêu biểu để đưa vào giảng dạy trong trường

phổ thông từ rất lâu.

Từ đó đến nay, nhiều nhà giáo ở trường phổ thông cũng như đại học đã đề xuất

những phương pháp dạy học cho từng bài thơ cụ thể của thơ kháng chiến chống Mỹ

(qua sách giáo viên và sách tham khảo). Những đề xuất này đã giúp giáo viên có được

một định hướng dạy học đúng dắn về các bài thơ thời chống Mỹ cứu nước trong chương

trình và sách giáo khoa Ngữ văn phổ thông.

Tuy vậy, vẫn chưa có được một công trình nào nghiên cứu tổng thể các bài thơ

thời kì chống Mỹ cứu nước. Do đó mà chưa có được những đóng góp đáng kể về

phương diện lý luận dạy học cho loại thơ trữ tình thời chống Mỹ.

Ý tưởng của chúng tôi khi chọn đề tài này là chọn một hướng tiếp cận thơ chống

Mỹ theo chính đặc điểm của nó về nội dung, nghệ thuật và tác động của nó tới thế hệ trẻ

ngày nay (thế hệ trẻ ngày nay đến với thơ thời kì chống Mỹ có được những hiểu biết gì

về cuộc sống và những cống hiến to lớn của ông cha ta thời chống Mỹ?).

Bởi thế, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài này với mong muốn đóng góp một

tiếng nói nhỏ bé vào phương pháp dạy học thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ ở trường

phổ thông.

1.2. Về mặt thực tiễn

Thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ được lựa chọn vào chương trình và sách

giáo khoa Ngữ văn ở nhà trường phổ thông có một số lượng không ít và nó được sắp

xếp rải đều ở các cấp học (riêng ở cấp THCS và THPT là 9 bài).

Cuộc kháng chiến chống Mỹ của dân tộc ta đã đi qua hơn 30 năm - dù là quá

khứ chưa xa - nhưng thế hệ trẻ ngày nay bao gồm cả giáo viên lẫn học sinh không phải

đã có những hiểu biết đầy đủ về sự hi sinh, mất mát, đớn đau và những chiến công hào

hùng của ông cha ta thời đánh Mỹ. Do vậy mà, chưa hẳn đã có sự cảm và hiểu sâu sắc

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

2

về thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ, dẫn đến việc dạy và học thơ chống Mỹ trong

trường phổ thông đạt hiệu quả chưa cao. Không những thế, một vài giáo viên vẫn còn

quen với lối dạy học cũ khiến cho học sinh ngày nay chưa có được những ấn tượng sâu

sắc về thơ thời chống Mỹ.

Từ những cơ sở trên, chúng tôi chọn đề tài: "Dạy học thơ thời kì kháng

chiến chống Mỹ trong sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học. Chọn đề tài này,

chúng tôi mong muốn tìm ra hướng khai thác riêng khi dạy thơ thời chống Mỹ cho

học sinh. Từ đó khắc phục những khó khăn khi giảng dạy các tác phẩm thời kì

này. Chúng tôi hi vọng luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích cho các đồng

nghiệp khi dạy các tác phẩm thơ thời kì chống Mỹ trong sách giáo khoa Ngữ văn

bậc Trung học.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Những công trình nghiên cứu về thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ

Đây là những công trình nghiên cứu thuộc về văn học Việt Nam hiện đại, nhưng

chúng tôi vẫn lấy đó làm tiền đề cho việc đề xuất một phương pháp dạy học phù hợp với

đặc trưng của thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ mà các nhà nghiên cứu về thơ hiện đại

Việt Nam đã chỉ ra.

* Cuốn “Thơ ca chống Mỹ cứu nước” - tác phẩm chọn lọc dùng trong nhà trường –

(NXB Giáo dục, 1984) do GS Hà Minh Đức viết lời giới thiệu và tuyển chọn.

Ở phần “Lời giới thiệu” thơ ca những năm chống Mỹ cứu nước GS Hà Minh

Đức đã viết về những nội dung sau:

1. Khái quát về quá trình phát triển của thơ ca những năm chống Mỹ cứu nước.

2. Đặc điểm nội dung của thơ chống Mỹ cứu nước

3. Đặc điểm về hình thức nghệ thuật của thơ ca chống Mỹ cứu nước.

* Cuốn “Thơ với cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước” của tác giả Lê Thị

Bích Hồng (NXB Hội nhà văn, 2010) là một chuyên luận về thơ thời kì chống Mỹ cứu

nước. Trong chuyên luận này, tác giả có nhận định:“thơ chống Mỹ cứu nước – sự kế

tục và phát triển dòng thơ yêu nước trong dạng thức trữ tình sử thi”.

Đồng thời tác giả cũng nói tới những hình tượng tiêu biểu trong thơ chống Mỹ

bao gồm: hình tượng tổ quốc; hình tượng nhân dân; hình tượng kẻ thù.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

3

Bên cạnh đó, tác giả nói tới những khuynh hướng chính trong thơ chống Mỹ

bao gồm các khuynh hướng sau: khuynh hướng tăng cường chất hiện thực và yếu tố tự

sự; khuynh hướng tăng cường chất trí tuệ và tính chính luận.

Cuối cùng, tác giả nói về xu hướng tự do hóa hình thức và sự đa dạng trong

giọng điệu thơ: xu hướng tự do hóa – xu hướng vận động chính trong hình thức nghệ

thuật của thơ kháng chiến chống Mỹ; sự đa dạng về giọng điệu trong thơ kháng chiến

chống Mỹ.

* Cuốn “Lịch sử văn học Việt Nam” – tập 3 của GS Nguyễn Đăng Mạnh (chủ

biên) và PGS Nguyễn Văn Long (đồng chủ biên), NXB Đại học Sư phạm, 2004.

Chương II: Thơ 1945 – 1975, phần IV. Thơ trong thời kì kháng chiến chống Mỹ

(1965 - 1975), của tác giả Nguyễn Văn Long. đã có những nhận định sau đây:

+ Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc ta kéo dài hơn 20 năm với

nhiều giai đoạn và diễn biến phức tạp, với những hi sinh to lớn và thắng lợi trọn vẹn…

thơ cũng như mọi thể loại khác đã trở thành vũ khí tinh thần, tham gia vào cuộc chiến

đấu. Từ chủ đề đấu tranh thống nhất chuyển sang chủ đề kháng chiến chống Mỹ dường

như là một sự vận động liên tục, tự nhiên của nền thơ.

+ “Trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ, thơ thường viết về

những cuộc lên đường, ra đi, những cuộc chia li trong niềm tin tưởng.”

+ “Bước vào cuộc kháng chiến chống Mỹ, các nhà thơ đã đưa thơ lên những chiến

hào, nơi mũi nhọn của cuộc chiến đấu… cuộc chiến tranh càng lan rộng và quyết liệt, thơ

càng bám sát hiện thực chiến tranh, với nhiều hình ảnh cụ thể, chân thực và sinh động….

Không chỉ bám sát hiện thực chiến tranh, thơ chống Mỹ còn theo sát cuộc chiến

đấu của dân tộc trên những sự kiện lớn, những vấn đề hệ trọng trong đời sống chính

trị, tư tưởng. Theo hướng đó, thơ chống Mỹ giàu tính thời sự và đậm chất chính luận.

- Tác giả nói tới ba đặc điểm của thơ chống Mỹ

+ Đặc điểm a, Thơ kháng chiến chống Mỹ tập trung thể hiện những tình cảm và tư

tưởng lớn, bao trùm trong đời sống tinh thần của con người thời đại chống Mỹ cứu nước.

+ Đặc điểm b, Thời kì kháng chiến chống Mỹ tập trung xây dựng hai loại hình

tượng “cái tôi” trữ tình là “cái tôi” sử thi và “cái tôi” thế hệ.

+ Đặc điểm c, Tăng cường tính chính luận, chất suy tưởng triết lý và gia tăng chất

liệu hiện thực đời sống là những xu hướng chính trong sự vận động phát triển của thơ

thời kì chống Mỹ.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

4

2.2. Những tài liệu hướng dẫn giảng dạy thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ trong

trường phổ thông bậc Trung học

2.2.1. Sách giáo viên

1) Bộ sách giáo viên Ngữ văn các lớp 6, 7, 9 do Nguyễn Khắc Phi làm tổng chủ biên.

2) Sách giáo viên Ngữ văn lớp 12 (Bộ cơ bản) do tác giả Phan Trọng Luận làm

tổng chủ biên.

3) Sách giáo viên Ngữ văn lớp 12 (chương trình nâng cao) do tác giả Trần Đình Sử

làm tổng chủ biên.

2.2.2. Sách tham khảo

1) Bộ sách “Thiết kế bài học Ngữ văn theo hướng tích hợp” các lớp 6, 7, 9 của

tác giả Hoàng Hữu Bội (NXB Giáo dục, 2003).

2) Cuốn “Thiết kế dạy học Ngữ văn 12” của tác giả Hoàng Hữu Bội (NXB

Giáo dục, 2008).

3) Bộ sách “Thiết kế dạy học Ngữ văn theo hướng tích hợp” các lớp 6, 7, 9 của

tác giả Trương Dĩnh, (NXB giáo dục, 2005).

4) Bộ sách “Hệ thống câu hỏi Đọc – Hiểu văn bản Ngữ văn 9” của tác giả Trần

Đình Chung, (NXB Giáo dục, 2010).

5) Cuốn “Thiết kế bài học Ngữ văn 12” (tập 1) do GS Phan Trọng Luận làm

chủ biên (NXB Giáo dục, 2008).

6) Cuốn “Kĩ năng đọc – hiểu văn bản Ngữ văn 12” do Nguyễn Kim Phong làm

chủ biên (NXB Giáo dục, 2008).

7) Bộ sách “Bình giảng văn” các lớp 6, 7, 9 của tác giả Vũ Dương Quỹ và Lê

Bảo (NXB Giáo dục, 2012).

Những tài liệu hướng dẫn trên đã có tác động không nhỏ trong việc dạy và học

thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ ở trường phổ thông. Cũng nhờ đó đã có những giờ

dạy đạt hiệu quả cao và những kinh nghiệm về dạy thơ chống Mỹ ở giáo viên giỏi.

Những công trình nghiên cứu của văn học Việt Nam hiện đại và những tài liệu

hướng dẫn giảng dạy nêu trên cùng với những kinh nghiệm dạy học thơ chống Mỹ ở

một số giáo viên đã giúp chúng tôi: vừa có được những hiểu biết cần thiết về thơ thời

kì kháng chiến chống Mỹ lại vừa có được sự gợi ý quý báu cho việc dạy thơ thòi kì

kháng chiến chống Mỹ ở trường phổ thông.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/

5

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

1) Nghiên cứu tất cả các bài thơ thời kháng chiến chống Mỹ được lựa chọn vào

chương trình và sách giáo khoa bậc THCS và bậc THPT.

2) Nghiên cứu hoạt động dạy và hoc thơ thời kháng chiến chống Mỹ ở trường phổ thông.

4. Mục đích nghiên cứu

1) Tìm ra những đặc trưng thơ thời kì kháng chiến chống Mỹ cả về hai mặt nội

dung và nghệ thuật để từ đó tìm ra cách tiếp cận phù hợp với đặc trưng đó.

2) Trên cơ sở đó, tìm ra được những phương án dạy học có hiệu quả cho từng

bài thơ trong chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn bậc Trung học. Nghĩa là: xác

định được những hoạt động của thầy và trò trong giờ học của từng bài thơ. Để những

bài thơ đó tác động tới thế hệ trẻ ngày nay, khiến cho thế hệ trẻ ngày nay có được sự

hiểu biết đầy đủ và lòng tự hào về ông cha ta thời kì chống Mỹ cứu nước.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

1) Nghiên cứu trên bình diện lý thuyết

- Đặc trưng thơ kháng chiến chống Mỹ.

- Phương pháp dạy thơ kháng chiến chống Mỹ theo đặc trưng thể loại.

2) Khảo sát thực tiễn dạy và học của giáo viên và thực tế cảm thụ của học sinh

đối với thơ kháng chiến chống Mỹ trong nhà trường hiện nay.

3) Đề xuất phương pháp dạy học thơ kháng chiến chống Mỹ

6. Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng 2 nhóm phương pháp sau:

1) Phương pháp tổng hợp lý luận

Sử dụng phương pháp tổng hợp lý luận, chúng tôi nhằm làm rõ: đặc trưng của

thơ kháng chiến chống Mỹ; phương pháp dạy thơ kháng chiến chống Mỹ theo đặc

trưng loại thể và dạy thơ kháng chiến chống Mỹ theo hướng tích hợp và tích cực.

2) Phương pháp nghiên cứu thực tiễn

Chúng tôi sử dụng các phương pháp:

- Phương pháp thống kê để xử lý số liệu thu thập được trong quá trình điều tra

khảo sát và thực nghiệm.

- Phương pháp điều tra, khảo sát thực tiễn để nắm bắt được thực trạng dạy học

thơ kháng chiến chống Mỹ hiện nay ở trường phổ như thế nào? Qua đó phục vụ cho

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/