Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––

BOUNTEE KEOMOUNGKHOUN

ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NHÂN VẬT TRONG

TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA CAO DUY SƠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ,

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––

BOUNTEE KEOMOUNGKHOUN

ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NHÂN VẬT TRONG

TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA CAO DUY SƠN

Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã số: 8.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ,

VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thu Quỳnh

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu

và kết quả nghiên cứu trong luân văn là trung thực và chưa từng được công bố

trong bất kỳ một công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 12 năm 2020

Tác giả

Bountee KEOMOUNGKHOUN

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận

được sự quan tâm, giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo và bạn bè đồng nghiệp.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với TS. Nguyễn Thu Quỳnh,

người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để

hoàn thành luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Khoa Ngữ văn, Phòng Đào tạo

- Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên cùng các thầy cô giáo ở Viện

Ngôn ngữ học, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam, Trường Đại học Sư

phạm Hà Nội đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học.

Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình,

bạn hữu, đồng nghiệp đã động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và

nghiên cứu.

Thái Nguyên, tháng 12 năm 2020

Tác giả

Bountee KEOMOUNGKHOUN

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................. v

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 2

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và nguồn tư liệu khảo sát ............................. 3

4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 3

5. Đóng góp mới của luận văn............................................................................. 4

6. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 4

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ

LÍ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN ................................................................6

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu................................................................... 6

1.1.1. Tình hình nghiên cứu về ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm văn học

nhìn từ lí thuyết giao tiếp và lí thuyết hội thoại .................................................. 6

1.1.2. Tình hình nghiên cứu về sáng tác của Cao Duy Sơn và tiểu thuyết

Đàn trời.............................................................................................................. 11

1.2. Cơ sở lí thuyết và thực tiễn......................................................................... 14

1.2.1. Lí thuyết giao tiếp.................................................................................... 14

1.2.2. Lí thuyết hội thoại.................................................................................... 20

1.2.3. Nhân vật văn học và ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm văn học........... 30

1.2.4. Khái quát về nhà văn Cao Duy Sơn và tiểu thuyết Đàn trời................... 33

1.3. Tiểu kết ....................................................................................................... 35

CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NHÂN VẬT TRONG

TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA CAO DUY SƠN NHÌN TỪ

PHƯƠNG DIỆN VAI GIAO TIẾP .....................................................37

iv

2.1. Dẫn nhập..................................................................................................... 37

2.2. Kết quả khảo sát về vai giao tiếp và quan hệ vai giao tiếp trong tiểu

thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn ..................................................................... 37

2.2.1. Kết quả khảo sát về vai giao tiếp và số lượng các cặp vai giao tiếp ....... 37

2.2.2. Kết quả khảo sát về quan hệ vai giao tiếp ............................................... 45

2.3. Mô tả và phân tích đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết Đàn

trời của Cao Duy Sơn nhìn từ phương diện vai giao tiếp ................................. 51

2.3.1. Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật thể hiện qua quan hệ vai giao tiếp

không ngang hàng.............................................................................................. 51

2.3.2. Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật thể hiện qua quan hệ vai giao tiếp

ngang hàng......................................................................................................... 58

2.3.3. Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật thể hiện qua quan hệ vai giao tiếp vừa

ngang hàng vừa không ngang hàng ................................................................... 62

CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ NHÂN VẬT TRONG

TIỂU THUYẾT ĐÀN TRỜI CỦA CAO DUY SƠN NHÌN TỪ

PHƯƠNG DIỆN HÀNH VI NGÔN NGỮ...........................................67

3.1. Dẫn nhập..................................................................................................... 67

3.2. Kết quả khảo sát về hành vi ngôn ngữ trực tiếp và hành vi ngôn ngữ

gián tiếp của các nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn.......... 67

3.3. Mô tả và phân tích đặc điểm ngôn ngữ nhân vật thể hiện trong tiểu

thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn nhìn từ phương diện hành vi ngôn ngữ ...... 69

3.3.1. Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật thể hiện qua hành vi ngôn ngữ trực tiếp .. 69

3.3.2. Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật thể hiện qua hành vi ngôn ngữ gián tiếp .. 85

3.4. Tiểu kết ....................................................................................................... 92

KẾT LUẬN....................................................................................................... 93

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 96

PHỤ LỤC ...................................................................................................PL101

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1: Bảng thống kê các vai giao tiếp theo các dạng thức cuộc thoại

trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn................................... 38

Bảng 2.2: Bảng thống kê quan hệ vai giao tiếp trong tiểu thuyết Đàn trời

của Cao Duy Sơn ............................................................................. 45

Bảng 3.1: Bảng thống kê các hành vi ngôn ngữ trực tiếp và hành vi

ngôn ngữ gián tiếp thể hiện qua các kiểu câu trong tiểu thuyết

Đàn trời của Cao Duy Sơn ........................................................................68

vi

DANH MỤC VIẾT TẮT

CT : Cuộc thoại

HVNN : Hành vi ngôn ngữ

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu đặc biệt, là phương tiện giao tiếp,

phương tiện tư duy quan trọng nhất của con người. Nhờ có giao tiếp bằng ngôn

ngữ mà con người có thể thực hiện được các hoạt động trao đổi thông tin, bày

tỏ quan điểm, cảm xúc, thiết lập hoặc gỡ bỏ những sợi dây liên kết tình cảm.

Tác phẩm văn học là tấm gương phản chiếu đời sống xã hội của con người.

Ngôn ngữ trong tác phẩm văn học, do vậy, thường thể hiện được một cách sinh

động hoạt động giao tiếp của con người trong xã hội thông qua sự sáng tạo của

nhà văn. Nghiên cứu ngôn ngữ ở hoạt động hành chức trong cuộc sống là một

trong những hướng nghiên cứu mà ngôn ngữ học hiện đại đang quan tâm. Vì

vậy, việc tìm hiểu ngôn ngữ trong tác phẩm văn học là một cách tiếp cận phù

hợp với xu hướng nghiên cứu mới cả về phương diện lí luận và phương diện

thực tiễn.

1.2. Việc nghiên cứu ngôn ngữ trong các văn bản nghệ thuật có thể có

nhiều khía cạnh khác nhau như: ngôn ngữ tác giả, ngôn ngữ kể chuyện, ngôn

ngữ nhân vật, phương tiện nghệ thuật, nhịp điệu, ngữ điệu trong văn bản nghệ

thuật… Trong đó, nghiên cứu ngôn ngữ nhân vật là một nội dung nghiên cứu

có vai trò quan trọng bởi ngôn ngữ nhân vật góp phần khắc họa tính cách nhân

vật, thúc đẩy sự phát triển của tính cách nhân vật và tình tiết cốt truyện cũng

như thể hiện được ý đồ nghệ thuật và nội dung của tác giả. Thông qua quan

điểm, tư tưởng của nhân vật, người đọc có thể nhận ra các giá trị, thông điệp có

ý nghĩa hàm ẩn trong tác phẩm mà nhà văn muốn gửi gắm cho độc giả.

1.3. Cao Duy Sơn là nhà văn sinh ra và lớn lên tại thị trấn Cô Sầu, Cao

Bằng, mang trong mình hai dòng máu Kinh - Tày, ông có lợi thế mà các nhà

văn khác không có được, đó là sự am hiểu sâu sắc, gắn bó máu thịt với con

người và vùng đất quê hương mình. Ông là một trong những gương mặt tiêu

biểu của dòng văn học Việt Nam và là một cây bút văn xuôi sung sức luôn thể

2

hiện những sáng tạo, đam mê qua những trang văn. Trong sự nghiệp của mình,

Cao Duy Sơn đã sáng tác được năm cuốn tiểu thuyết là Người lang thang

(1992), Cực lạc (1995), Hoa mận đỏ (1999), Đàn trời (2006), Chòm ba trời

(2009). Trong đó, Đàn trời là một tiểu thuyết hơn 700 trang viết về đề tài

chống tham nhũng. Tác phẩm xoay quanh một số cán bộ trẻ nhiều khát vọng

đẹp với những thế lực hắc ám, thao túng quyền lực, móc nối, chiếm đoạt tài sản

nhà nước và nhân dân. Tác phẩm còn là những mảnh đời của các nhân vật được

đan cài giữa quá khứ và hiện tại, giữa không gian phố thị và không gian bản

làng, giữa một nền văn hóa đậm đà bản sắc của người miền núi với những “đổ

vỡ” văn hóa của cơ chế thị trường.

Đến nay, các công trình nghiên cứu về tiểu thuyết Đàn trời mới chỉ khai

thác tác phẩm này ở khía cạnh nội dung, chưa có công trình nào đi sâu phân

tích tác phẩm ở phương diện ngôn ngữ nghệ thuật, đặc biệt ở khía cạnh ngôn

ngữ nhân vật. Việc tìm hiểu về đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết

Đàn trời của Cao Duy Sơn từ lí thuyết vai giao tiếp và hành vi ngôn ngữ như

vậy là một vấn đề mới, rất đáng để nghiên cứu. Xuất phát từ những lí do trên,

chúng tôi lựa chọn và tiến hành nghiên cứu đề tài: Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật

trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Luận văn nhằm làm sáng tỏ một số đặc điểm và vai trò nổi bật của ngôn

ngữ nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn từ phương diện lí

thuyết vai giao tiếp và hành vi ngôn ngữ. Qua những kết quả phân tích và tổng

hợp, luận văn góp phần làm rõ đặc điểm phong cách nghệ thuật của Cao Duy

Sơn thể hiện trong tiểu thuyết Đàn trời.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được các mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn được

xác định là:

3

- Tìm hiểu những vấn đề lí luận và thực tiễn liên quan đến đề tài.

- Khảo sát, thống kê nguồn tư liệu phục vụ việc tìm hiểu ngôn ngữ nhân

vật, cụ thể là ngôn ngữ hội thoại của nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của

Cao Duy Sơn.

- Miêu tả, phân tích, làm rõ đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết Đàn

trời của Cao Duy Sơn nhìn từ phương diện vai giao tiếp và hành vi ngôn ngữ.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và nguồn tư liệu khảo sát

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết

Đàn trời của Cao Duy Sơn.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Ngôn ngữ nhân vật - xét từ quan điểm tiếp cận của ngôn ngữ học - là một

phạm trù rộng, có nhiều góc độ (ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp) và nhiều phương

diện (cấu trúc, ngữ nghĩa, phong cách, ngữ dụng). Trong khuôn khổ của một

luận văn thạc sĩ, vấn đề tìm hiểu về ngôn ngữ nhân vật, cụ thể là ngôn ngữ hội

thoại của nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn được giới hạn

tiếp cận từ phương diện vai giao tiếp và hành vi ngôn ngữ, trong đó hành vi

ngôn ngữ sẽ được tiếp cận tìm hiểu là hành vi ngôn ngữ trực tiếp và hành vi

ngôn ngữ gián tiếp của các nhân vật.

3.3. Nguồn tư liệu khảo sát

Tư liệu khảo sát của luận văn là cuốn tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy

Sơn. Cuốn tiểu thuyết này dày 706 trang, được Nhà xuất bản Hội Nhà Văn phát

hành lần đầu vào năm 2006 và tái bản vào năm 2012.

4. Phương pháp nghiên cứu

4.1. Phương pháp miêu tả

Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn này là

phương pháp miêu tả. Phương pháp này được sử dụng để mô tả, phân tích đặc

điểm của ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm. Ở phương pháp này, thủ pháp giải

thích bên ngoài và giải thích bên trong đều được sử dụng.

4

+ Thủ pháp giải thích bên ngoài như thủ pháp phân tích ngôn cảnh được

sử dụng để phân tích những yếu tố thuộc về ngôn cảnh tình huống và ngôn

cảnh văn hóa, lấy đó làm cơ sở nhận biết đặc điểm của ngôn ngữ nhân vật trong

tiểu thuyết Đàn trời.

+ Thủ pháp giải thích bên trong: thủ pháp thống kê, thủ pháp phân loại và

hệ thống hóa là các thủ pháp giúp thống kê lời thoại nhân vật; các loại vai giao

tiếp, quan hệ vai giao tiếp, các hành vi ngôn ngữ... Thủ pháp này được thực

hiện vừa là cơ sở để xác định đặc điểm của đối tượng nghiên cứu (ngôn ngữ

của nhân vật xét từ phương diện lí thuyết giao tiếp và lí thuyết hội thoại), vừa là

căn cứ để xác định các số liệu làm minh chứng cho các luận điểm trong từng

chương của luận văn.

4.2. Phương pháp phân tích diễn ngôn

Phương pháp này được dùng để phân tích các ngữ liệu trên các bình diện

của diễn ngôn hội thoại; tổng hợp để rút ra đặc điểm khái quát về ngôn ngữ của

các nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời. Từ đó, phần nào cho thấy vai trò của

ngôn ngữ nhân vật trong việc xây dựng tính cách nhân vật, đồng thời góp phần

làm rõ phong cách nghệ thuật của nhà văn Cao Duy Sơn.

5. Đóng góp mới của luận văn

Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ nhân vật

trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn từ phương diện lí thuyết vai giao

tiếp và hành vi ngôn ngữ. Công trình đã vận dụng những kiến thức cơ bản của

Ngữ dụng học để khảo sát, phân tích về ngôn ngữ nhân vật, cụ thể là ngôn ngữ

hội thoại của nhân vật, qua đó nhằm làm rõ sự hành chức của ngôn ngữ trong

giao tiếp xã hội nói chung, giao tiếp nghệ thuật nói riêng; đồng thời góp phần

làm rõ đặc điểm của ngôn ngữ nhân vật và phong cách ngôn ngữ nghệ thuật tác

giả trong tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung

luận văn được trình bày trong ba chương:

5

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lí thuyết và thực tiễn

Chương 2: Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của

Cao Duy Sơn nhìn từ phương diện vai giao tiếp

Chương 3: Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu thuyết Đàn trời của

Cao Duy Sơn nhìn từ phương diện hành vi ngôn ngữ

6

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU,

CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

1.1.1. Tình hình nghiên cứu về ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm văn học

nhìn từ lí thuyết giao tiếp và lí thuyết hội thoại

Trên thế giới, vấn đề nghiên cứu về giao tiếp và hội thoại đã được nhiều

nhà ngôn ngữ học quan tâm.

Cụ thể hơn, nghiên cứu về giao tiếp, vai giao tiếp và mối quan hệ giữa các

vai giao tiếp là những nội dung được nghiên cứu từ phương diện lí thuyết đến

khảo sát cụ thể. Có thể điểm qua một số hướng nghiên cứu như sau:

(i). Nghiên cứu về mức độ thể hiện vai quyền lực và vai thân hữu trong

giao tiếp

Theo Nguyễn Thị Hồng Chuyên [11], các tác giả trên thế giới quan tâm

đến việc làm rõ sự khác biệt trong việc xác lập vai quyền lực và vai thân hữu

của các đối tượng trong giao tiếp xuất phát từ mục đích, hoàn cảnh giao tiếp

khác nhau. Ngôn ngữ của các vai giao tiếp thường thể hiện mối quan hệ đối

xứng và phi đối xứng. Các hành động ngôn ngữ trong giao tiếp của các đối

tượng cũng góp phần thể hiện vai giao tiếp. Woflson đã chứng minh được lời

khen (hành động khen) thường được thực hiện giữa những vai giao tiếp cùng

độ tuổi và địa vị. Trên phương diện ảnh hưởng của văn hóa đến vai giao tiếp,

các nhà nghiên cứu cũng đã chỉ ra những tiêu chí quyết định sự khác biệt văn

hóa giữa các quốc gia gián tiếp xác định vai giao tiếp của các đối tượng trong

xã hội [dẫn theo 11, tr.8]. Geert Hofstede đưa ra 5 tiêu chí nhằm chỉ ra sự khác

biệt văn hóa giữa các quốc gia, trong đó tiêu chí về khoảng cách quyền lực gần

xa trong các thứ bậc là tiêu chí quan trọng nhất [dẫn theo 11, tr.9]. Lakoff trong

công trình nghiên cứu của mình cũng đưa ra những cơ sở để xác lập ngôn ngữ

của mỗi giới. Theo đó, nữ giới thường có xu hướng sử dụng ngôn ngữ diễn đạt