Đặc điểm ngôn ngữ nguyễn khải qua hà nội trong mắt tôi.

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

----------

HỒ THỊ LAN

Đặc điểm ngôn ngữ Nguyễn Khải qua

Hà Nội trong mắt tôi

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

2

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Văn học là nghệ thuật của ngôn từ (M. Gorki, trích theo [15, tr.184]).

Ngôn ngữ kết tinh cùng với tài năng của người nghệ sĩ sẽ tạo nên cả vườn hoa

văn học nở rộ. Ngôn từ sắc sảo, giàu ý nghĩa biểu đạt thì sản phẩm tinh thần

trường tồn cùng với lịch sử của thời gian. Ngôn ngữ tạo nên cái riêng, cái độc

đáo và là cánh tay đắc lực nâng tư tưởng của nhà văn lên tầng cao mới. Nó

cũng là một tiêu chuẩn để đánh giá sự thành công của một tác phẩm văn học.

Việc lựa chọn phương tiện ngôn ngữ cho tác phẩm thể hiện đặc điểm và

phong cách riêng của mỗi nhà văn. Vì vậy đặt vấn đề nghiên cứu đặc điểm

ngôn ngữ của văn bản nghệ thuật sẽ giúp chúng ta thẩm định lại tác phẩm và

có những điểm nhìn nhận mới mẻ về những đặc sắc của một nhà văn.

Nguyễn Khải là một trong những cây đại thụ của văn chương Việt Nam

hiện đại. Bản thân tác giả đã tự chia hành trình nghệ thuật của ông thành hai

thời kỳ và Hà Nội trong mắt tôi được coi là tác phẩm đánh dấu sự chuyển

hướng trong lối viết của Nguyễn Khải. Những vấn đề thời sự, tinh thần công

dân và thế sự là đề tài xuyên suốt của Nguyễn Khải trong giai đoạn 1953 đến

1978. Sau 1978 ngòi bút Nguyễn Khải chuyển hướng sang những vấn đề thế

sự - đời tư. Tính triết luận thay tính chính luận.

Tuy nhiên, đối với các tác phẩm Nguyễn Khải nói chung và Hà Nội trong

mắt tôi nói riêng, giới nghiên cứu hầu như chỉ quan tâm cái mới trong nội

dung đề tài, cái mới trong nội dung thể hiện và cảm hứng thế sự, mà chưa có

3

sự quan tâm thích đáng về mặt ngôn ngữ. Vì vậy, nghiên cứu về đặc điểm

ngôn ngữ Nguyễn Khải qua Hà Nội trong mắt tôi dưới ánh sáng của ngôn

ngữ học là một vấn đề còn bỏ ngỏ, còn là một mảnh đất khá hoang sơ, nhưng

vô cùng độc đáo, hấp dẫn để khám phá.

Bên cạnh đó, một lí do nữa không kém phần quan trọng để chúng tôi quyết

định lựa chọn đề tài Đặc điểm ngôn ngữ Nguyễn Khải qua Hà Nội trong

mắt tôi để tìm hiểu nghiên cứu là lí do nghiệp vụ, nghiên cứu về một tác giả

lớn như Nguyễn Khải sẽ là một cơ hội giúp chúng tôi bổ sung kiến thức

chuyên sâu, phục vụ cho quá trình giảng dạy sau này. Đồng thời qua việc

nghiên cứu đề tài này chúng tôi còn học tập được cách tiếp cận một vấn đề

khoa học.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Nguyễn Khải là cây bút xuất sắc của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Nhà

văn đã góp phần rất lớn cho sự phát triển và đổi mới của nền văn học nước

nhà. Ông là cây bút trưởng thành từ trong quân đội. Ngòi bút của Nguyễn

Khải khai mở từ cảm hứng công dân, cảm hứng ngợi ca cho tới cảm hứng thế

sự đời tư. Nhà văn thâm nhập vào từng ngóc ngách của nhiều khía cạnh đời

sống. Nguyễn Khải đã được giới nghiên cứu đi vào bàn luận về cả cuộc đời

lẫn sự nghiệp sáng tác. Riêng tập truyện Hà Nội trong mắt tôi đã có một số

tác giả tiêu biểu như: Lại Nguyên Ân – Trần Đình Sử, Phan Cự Đệ, Trần

Thanh Phương, Đinh Quang Tốn, Bích Thu,… nghiên cứu và có nhiều phát

hiện quan trọng.

Với công trình Sống với văn học cùng thời, hai nhà nghiên cứu Lại

Nguyên Ân và Trần Đình Sử đã có những nhận định rất xác đáng về năng lực

ngôn ngữ của Nguyễn Khải. Theo Lại Nguyên Ân : Thành công được như thế,

phải nói đến đặc sắc ngôn ngữ của Nguyễn Khải, một thứ ngôn ngữ rất văn

4

xuôi: nó không ưng nống lên thống thiết mà thường pha ngang giọng tưng

tửng, đùa đùa [1, tr.61].

Trần Đình Sử cũng nhận xét về ngôn ngữ của Nguyễn Khải:

Một chất lượng ngôn ngữ đặc sắc như vậy là phương thức rất lợi hại để

phân tích tâm lí [1, tr.62].

Nghiên cứu về ngôn ngữ Nguyễn Khải, Phan Cự Đệ cũng đã khẳng định:

Ngôn ngữ kể chuyện của Nguyễn Khải đôi khi khách quan một cách lạnh lùng

tạo điều kiện cho các sự việc hàng ngày đi thẳng đến người đọc [23, tr.43].

Cũng theo Phan Cự Đệ: Phong cách hiện thực tỉnh táo cũng tạo cho tác

phẩm của Nguyễn Khải có một thứ ngôn ngữ đặc biệt. Đó là thứ ngôn ngữ trí

tuệ, sắc sảo, đánh thẳng vào đối phương không kiêng nể… một thứ ngôn ngữ

mang tính chiến đấu, chân thật, khách quan, không cần tô màu một sự mĩ học

lộ liễu nào[23, tr.43 - 44]. Ngôn ngữ trong các tác phẩm của Nguyễn Khải là

thứ ngôn ngữ mang tính triết lí, trí tuệ rất cao. Đó là thứ ngôn ngữ đặc biệt, nó

không được tô lên bằng một gam màu mĩ học, không tượng trưng, mà là một

thứ ngôn ngữ nói thẳng, nói thật, nói trực tiếp vào đối phương và rất chân

thật, khách quan.

Trong bài viết Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải

những năm 80 đến nay, Bích Thu nhận xét về cách sử dụng ngôn ngữ của nhà

văn Nguyễn Khải: Tác giả đã tỏ ra ưu thế trong việc sử dụng khẩu ngữ.

Những ngôn ngữ được chắt lọc trong lời ăn tiếng nói hằng ngày, ngôn ngữ

mang tính đối thoại [29, tr.13].

Với bài viết Nguyễn Khải với Hà Nội, Đinh Quang Tốn có rất nhiều đánh

giá và phát hiện độc đáo về tập truyện ngắn Hà Nội trong mắt tôi: Hà Nội

trong mắt tôi, tên tập truyện thật kiêu, bởi cái tên ấy gợi một người làm chủ

Hà Nội đứng ở trên cuộc sống và con người mà nhìn, hiểu hết mọi điều như

“đi guốc” trong ruột Hà Nội. Vậy mà cả 10 truyện của tập, truyện nào cũng

5

đầy yêu thương trân trọng và kính phục những con người Hà Nội [23, tr.375].

Nhà nghiên cứu Đinh Quang Tốn đã có những nhận định đáng giá về tiêu đề

tác phẩm. Tác giả đã khẳng định tiêu đề tác phẩm hay, khơi gợi nên được cốt

lõi của tập truyện. Đề tài mà Nguyễn Khải tập trung là đề tài về Hà Nội. Ông

đã đưa ra nhận định làm toát lên được nội dung chính của tập truyện: nói về

vẻ đẹp và cốt cách của người Hà Nội, Nguyễn Khải khi nói về Hà Nội với

một thái độ đầy yêu thương và kính trọng.

Đinh Quang Tốn còn có một nhận định rất đặc sắc về tập truyện Hà Nội

trong mắt tôi: Hà Nội trong mắt tôi là một tập truyện hay. Mỗi truyện một vấn

đề, mỗi người một nhân cách. Cả tập truyện là tập hợp những nhân cách Hà

Nội. Mỗi người một vẻ, nhưng không ai hèn. Có lẽ không phải ngẫu nhiên mà

giữa những biến động lớn của cuộc sống, con người bị khủng hoảng nhân

cách trầm trọng, Nguyễn Khải lại tập trung xây dựng những nhân cách sống.

Nhân cách của mỗi con người cũng như bản lĩnh của một dân tộc có lẽ là

điều cốt yếu nhất để khẳng định mình [23, tr.378].

Qua bài viết Nguyễn Khải với Hà Nội trong mắt tôi, Trần Thanh Phương

có nhận định và đánh giá tập truyện như sau: Hà Nội trong mắt tôi không tuân

theo những khuôn mẫu thông thường của truyện ngắn truyền thống đòi hỏi

phải có cốt truyện và những pha hấp dẫn ly kỳ của sự thắt nút, cởi nút v.v…Ở

đây vai trò hư cấu dường như bị tước bỏ: toàn chuyện người thực, việc thực

[23, tr.381].

Tác giả đã có cái nhìn ở phương diện nghệ thuật trong tập truyện Hà Nội

trong mắt tôi. Đó là, sự đổi mới của tập truyện không tuân theo nguyên tắc cũ

của cách viết truyện ngắn truyền thống. Yếu tố hư cấu dường như đã bị tước

bỏ và thay vào đó là những con người thực trong cuộc sống hàng ngày.

Những pha hấp dẫn: thắt nút, mở nút, cao trào rất ít xuất hiện trong truyện

6

Nguyễn Khải, mà trong tác phẩm của ông hiện thực hiện lên một cách rõ nét,

những con người thực đang tồn tại trong tác phẩm văn chương của ông.

Cũng theo Trần Thanh Phương: tác giả thường xuyên sử dụng thủ pháp tự

giễu mình, giễu cái nghề của mình và giễu cả bạn bè đồng nghiệp. Nhiều khi

ông mượn lời nhân vật để giễu rồi tự xác nhận. Cách giễu cợt ấy có tác dụng

xóa nhòa khoảng cách giữa nhà văn và nhân vật, kéo độc giả gần lại với

mình, tạo ra sự bình đẳng thân mật, thậm chí có thể vỗ vai cợt nhã nữa

[23, tr.382]. Cái đặc sắc trong việc sử dụng ngôn ngữ của Nguyễn Khải là có

khi sử dụng thủ pháp giễu nhại. Việc sử dụng thủ pháp này, có tác dụng làm

nhòe đi ranh giới giữa nhà văn và nhân vật, làm rút ngắn khoảng cách và tạo

nên cảm giác thân thiện, gần gũi của người đọc khi đến với tác phẩm.

Nhìn chung, một cách khái quát có thể thấy các tác giả trên đều có những

nhận xét rất độc đáo về ngôn ngữ của Nguyễn Khải và tập truyện Hà Nội

trong mắt tôi. Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra được ngôn ngữ của Nguyễn Khải

có một đặc điểm chung: sử dụng ngôn ngữ chắt lọc từ lời ăn tiếng nói hằng

ngày, sử dụng khẩu ngữ, ngôn ngữ chân thật, mang tính triết lí và trí tuệ cao.

Tập truyện Hà Nội trong mắt tôi đặc sắc trên cả hai phương diện nội dung và

nghệ thuật. Về phương diện nội dung, đặc sắc của tập truyện được thể hiện ở

chỗ: là tập truyện hay, mỗi truyện nêu lên được một vấn đề, chỉ từ những

trang viết đó thôi mà Nguyễn Khải đã làm toát lên cả nhân cách cao đẹp của

con người Hà Nội. Đặc sắc ở phương diện nghệ thuật là việc sử dụng thủ

pháp giễu nhại và cách viết truyện của nhà văn không theo khuôn mẫu của

cách viết truyền thống. Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra được rất nhiều điều mới

mẻ, bổ ích, bổ sung được rất nhiều kiến thức chuyên sâu cho quá trình giảng

dạy và học tập. Tuy nhiên, các công trình đều chỉ nghiên cứu ngôn ngữ của

Nguyễn Khải và tập truyện Hà Nội trong mắt tôi trên lĩnh vực văn học và thi

pháp học, và chưa có một công trình nào nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ