Xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức khoa học tự nhiên ở trường Trung học cơ sở đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông sau 2015

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

MÃ THỊ DIỆU ÁI

XÂY DỰNG CÁC CHỦ ĐỀ TÍCH HỢP KIẾN THỨC

KHTN Ở TRƯỜNG THCS ĐÁP ỨNG YÊU CẦU ĐỔI MỚI

CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG SAU 2015

Chuyên ngành: LL và PPDH môn Sinh học

Mã số: 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ HÀ

Thái Nguyên - 2015

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự

hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Hà. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ

ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố ở bất kỳ

công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2015

Tác giả luận văn

Mã Thị Diệu Ái

XÁC NHẬN

CỦA TRƢỞNG KHOA CHUYÊN MÔN

XÁC NHẬN

CỦA GIÁO VIÊN HƢỚNG DẪN

TS. Nguyễn Thị Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ii http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo TS. Nguyễn Thị Hà -

người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và

hoàn thành luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ, giảng viên các trong tổ

bộ môn Phương pháp dạy học Sinh học, Phương pháp dạy học Vật lí,

Phương pháp dạy học Hóa học, trường ĐH Sư phạm Thái Nguyên. Em

cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo các khoa Lí, Hóa, Sinh

thuộc trường Cao đẳng sư phạm Thái Nguyên, Cao đẳng cộng đồng Bắc

Kạn cùng tập thể cán bộ, giảng viên khoa Sau đại học, Đại học Thái

Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và

nghiên cứu để hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn tới Ban giám hiệu, thầy cô giáo các trường

THCS Đức Xuân, THCS Chí Kiên, THCS Minh Khai, THCS Sông Cầu tại

thành phố Bắc Kạn cùng bạn bè, đồng nghiệp đã tạo điều kiện, động viên,

giúp đỡ tận tình cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2015

Tác giả luận văn

Mã Thị Diệu Ái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ ......................................................................................................

Lời cam đoan......................................................................................................i

Lời cảm ơn ........................................................................................................ii

Mục lục.............................................................................................................iii

Danh mục từ viết tắt trong luận văn.................................................................iv

Danh mục các bảng ........................................................................................... v

Danh mục các hình...........................................................................................vi

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI................................................. 6

1.1. Một số khái niệm cơ bản....................................................................... 6

1.1.1. Khái niệm tích hợp............................................................................. 6

1.1.2. Dạy học tích hợp ................................................................................ 7

1.1.3. Khái niệm năng lực ............................................................................ 8

1.1.4. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh ................... 10

1.2. Mối quan hệ giữa dạy học theo chủ đề tích hợp với việc hình thành và

phát triển năng lực của học sinh.................................................................. 11

1.3. Tình hình nghiên cứu về dạy học tích hợp trong định hướng xây dựng

chương trình và sách giáo khoa................................................................... 12

1.3.1. Quan điểm về tích hợp các môn học................................................ 12

1.3.2. Tình hình nghiên cứu về xây dựng chương trình và sách giáo khoa

theo quan điểm tích hợp.............................................................................. 13

1.4. Quan điểm đổi mới giáo dục theo hướng hình thành và phát triển năng

lực của học sinh........................................................................................... 17

Chƣơng 2: XÂY DỰNG CÁC CHỦ ĐỀ TÍCH HỢP KIẾN THỨC KHTN

Ở TRƢỜNG THCS....................................................................................... 19

2.1. Đặc điểm, nội dung chương trình các môn KHTN cấp THCS........... 19

2.1.1. Đặc điểm, nội dung chương trình môn Vật lí .................................. 19

2.1.2. Đặc điểm, nội dung chương trình môn Hóa học.............................. 20

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn

2.1.3. Đặc điểm, nội dung chương trình môn Sinh học ............................. 22

2.2. Xác định năng lực hình thành cho học sinh THCS thông qua dạy học

các chủ đề tích hợp các môn KHTN ........................................................... 24

2.2.1. Các năng lực chung.......................................................................... 24

2.2.2. Các năng lực chuyên biệt................................................................. 28

2.3. Những căn cứ để lựa chọn chủ đề tích hợp......................................... 29

2.4. Các bước xây dựng chủ đề tích hợp.................................................... 30

2.5. Nội dung một số chủ đề tích hợp ........................................................ 31

2.6. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học các chủ đề tích hợp........ 66

2.6.1. Phương pháp dạy học....................................................................... 66

2.6.2. Một số kĩ thuật dạy học.................................................................... 69

2.6.3. Phương tiện dạy học......................................................................... 70

2.7. Kiểm tra, đánh giá năng lực của học sinh thông qua dạy học các chủ

đề tích hợp................................................................................................... 71

Chƣơng 3: KHẢO NGHIỆM SƢ PHẠM;MỘT SỐ ĐỀ XUẤT, KHUYẾN

NGHỊ VIỆC PHÁT TRIỂN CHƢƠNG TRÌNH VÀ SÁCH GIÁO KHOA

SAU 2015........................................................................................................ 74

3.1. Khảo nghiệm sư phạm ........................................................................ 74

3.1.1. Mục đích khảo nghiệm..................................................................... 74

3.1.2. Đối tượng khảo nghiệm ................................................................... 74

3.1.3. Nội dung khảo nghiệm..................................................................... 75

3.1.4. Kết quả khảo nghiệm ....................................................................... 76

3.2. Một số đề xuất, khuyến nghị cho việc xây dựng chương trình và sách

giáo khoa sau 2015...................................................................................... 80

3.2.1 Đề xuất hướng tiếp cận trong xây dựng chương trình...................... 80

3.2.2. Đề xuất khung nội dung chương trình môn KHTN cấp THCS....... 82

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................... 87

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 89

PHỤ LỤC....................................................................................................... 92

iv

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Thứ tự Viết tắt Chữ viết đầy đủ

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

DHTH

GDPT

GV

HS

KHTN

KHXH

NL

PHT

SGK

TH

THCS

THPT

Dạy học tích hợp

Giáo dục phổ thông

Giáo viên

Học sinh

Khoa học tự nhiên

Khoa học xã hội

Năng lực

Phiếu học tập

Sách giáo khoa

Tích hợp

Trung học cơ sở

Trung học phổ thông

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 2.1. Bảng mô tả các năng lực chung...................................................... 24

Bảng 2.2. Bảng mô tả các năng lực chuyên biệt............................................. 28

Bảng 2.3. Bảng mô tả định hướng các năng lực chuyên biệt HS có thể đạt

được thông qua chủ đề “Nước” ............................................................... 34

Bảng 2.4. Bảng mô tả định hướng các năng lực chuyên biệt HS có thể đạt

được thông qua chủ đề “Năng lượng”..................................................... 54

Bảng 2.5. Bảng quan sát tinh thần học tập của HS trên lớp ........................... 72

Bảng 3.1. Bảng các thành phần được điều tra................................................. 74

Bảng 3.2. Mức độ phù hợp về mục tiêu dạy học của các chủ đề tích hợp kiến

thức KHTN.............................................................................................. 76

Bảng 3.3. Mức độ hiệu quả của phương pháp dạy học, cách thức tổ chức

dạy học và sử dụng thiết bị dạy học trong dạy các chủ đề tích hợp

kiến thức KHTN..................................................................................... 77

Bảng 3.4. Tính liên môn của các chủ đề tích hợp........................................... 78

Bảng 3.5. Tính thực tiễn của các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN............... 78

Bảng 3.6. Tính khả thi của các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN.................. 79

Bảng 3.7. Mức độ tâm đắc với các chủ đề tích hợp dự kiến........................... 79

Bảng 3.8. Đề xuất khung nội dung chương trình môn KHTN cấp THCS...... 82

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 2.1. Các bước xây dựng chủ đề tích hợp.....................................................................30

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do lựa chọn đề tài

1.1. Xuất phát từ quan điểm chỉ đạo đổi mới giáo dục trung học

Trong giai đoạn hiện nay, để đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa – hiện

đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội

nhập quốc tế, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản,

toàn diện giáo dục và đào tạo đã xác định “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng

bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục và đào tạo theo hướng coi trọng phát triển

phẩm chất, năng lực của người học” [5]. Từ tinh thần đó, các yếu tố của quá

trình giáo dục trong nhà trường trung học cần được tiếp cận theo hướng đổi

mới. Việc chuyển từ chương trình định hướng nội dung dạy học sang chương

trình định hướng năng lực là định hướng trọng tâm. Trong đó, tích hợp là một

trong những quan điểm chỉ đạo trong việc xây dựng chương trình giáo dục

phổ thông Việt Nam sau 2015 để cụ thể hóa nội dung đề ra trong Nghị quyết

của Đảng lần thứ XI: “Đổi mới mạnh mẽ nội dung, chương trình, phương

pháp dạy và học ở tất cả các cấp, bậc học. Tích cực chuẩn bị để từ sau năm

2015 thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới” [5].

1.2. Xuất phát từ những ƣu điểm của dạy học tích hợp

Tích hợp (TH) là một trong những quan điểm đã trở thành xu thế phát

triển chương trình giáo dục phổ thông ở nhiều nước trên thế giới. Quan điểm

TH được xây dựng dựa trên cơ sở những quan niệm tích cực về quá trình học

tập và quá trình dạy học.

Thực tiễn giáo dục ở nhiều nước đã chứng tỏ việc thực hiện quan điểm

TH làm tăng tính hiệu quả của hoạt động giáo dục, làm cho học sinh (HS) gắn

kiến thức với thực tiễn, HS không chỉ có những kiến thức, kĩ năng riêng lẻ mà

còn phát triển năng lực giải quyết những vấn đề phức tạp và làm cho việc học

tập trở nên có ý nghĩa hơn.

2

Thực tế cuộc sống cho thấy, mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và

xã hội đều ít nhiều có mối liên hệ với nhau; nhiều sự vật, hiện tượng có những

điểm tương đồng và cùng một nguồn cội…. Không thể giải quyết một vấn đề

và nhiệm vụ nào của lý luận và thực tiễn mà không sử dụng phối hợp, tổng

hợp kĩ năng đa ngành của nhiều lĩnh vực khác nhau. Không phải ngẫu nhiên

mà ngày càng xuất hiện các môn khoa học “liên ngành”. Dạy học tích hợp

(DHTH) trong nhà trường sẽ giúp HS học tập thông minh và vận dụng sáng

tạo kiến thức, kĩ năng, phương pháp của khối lượng tri thức toàn diện, hài hòa

và hợp lý trong giải quyết tình huống khác nhau trong cuộc sống hiện đại.

DHTH còn giúp phân biệt cái cốt yếu với cái ít quan trọng hơn. Cái cốt yếu

phải là những năng lực cơ bản cần cho người học vận dụng vào xử lý những

tình huống cụ thể [7].

Với những ưu điểm đó của DHTH, nhiều nước trên thế giới đã đưa vào

trường trung học các môn học mang tính TH để các kiến thức gần nhau, liên

quan với nhau sẽ được nhập vào cùng một môn học nên số đầu môn học sẽ

giảm bớt, tránh được sự trùng lặp không cần thiết về nội dung giữa các môn

học…Giáo dục nước ta cũng đã từng bước tiếp cận xu hướng TH và coi đó là

một trong những định hướng căn bản để xây dựng chương trình và sách giáo

khoa (SGK) sau năm 2015.

1.3. Xuất phát từ đặc điểm nội dung chƣơng trình các môn KHTN

Không có ngành khoa học nào mà không có sự TH tri thức của nhiều

lĩnh vực. Theo đó, khoa học tự nhiên (KHTN) là lĩnh vực nghiên cứu về thế

giới tự nhiên, nghiên cứu các quy luật vận động và phát triển chung nhất của

thế giới tự nhiên. Kiến thức của lĩnh vực KHTN có thể đến từ các môn học

khác nhau như Sinh học, Vật lí, Hóa học... Bản chất của sự sống là tổng hợp

của tất cả các yếu tố vô sinh và hữu sinh của tự nhiên và xã hội, của giới vô

cơ và hữu cơ, giữa con người và thiên nhiên, giữa các hiện tượng vật lí, hóa

3

học...Do đó, khi dạy học bộ môn khoa học nào cũng cần đặt nó vào trong mối

quan hệ tương tác với các ngành, các chuyên ngành khoa học khác.

Ở trường Trung học cơ sở (THCS), nội dung chương trình ba môn Vật

lí, Sinh học, Hóa học có những nội dung chung có liên quan, bổ sung, hỗ trợ

cho nhau nhưng lại được trình bày riêng biệt ở mỗi môn. Trong đó, nhiều nội

dung gắn với đời sống thực tiễn có thể xây dựng thành chủ đề TH mà thông

qua đó giáo viên (GV) có điều kiện giúp HS hình thành và phát triển các năng

lực để giải quyết những vấn đề trong thực tiễn cuộc sống một cách sáng tạo

và có hiệu quả.

Xuất phát từ những lí do trên, tôi chọn đề tài: Xây dựng các chủ đề tích

hợp kiến thức KHTN ở trường THCS đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình

giáo dục phổ thông sau 2015.

2. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu xây dựng một số chủ đề TH kiến thức KHTN ở trường

THCS nhằm thực hiện yêu cầu đổi mới chương trình và SGK sau 2015.

3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: Các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ở trường THCS

- Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy và học các môn KHTN ở trường THCS

4. Giả thuyết khoa học

Nếu xây dựng được các chủ đề TH kiến thức KHTN ở trường THCS

một cách hợp lí và có tính khả thi từ đó sẽ đưa ra được một số đề xuất,

khuyến nghị cho việc xây dựng chương trình và SGK sau 2015.

5. Nhiệm vụ và nội dung nghiên cứu

- Nghiên cứu cơ sở lý luận của DHTH

Nghiên cứu các văn bản của Đảng và Chính phủ về đổi mới giáo dục

phổ thông sau năm 2015

Các quan điểm về phát triển chương trình và SGK

4

Nghiên cứu định hướng TH các môn KHTN ở trường THCS

Nghiên cứu mối quan hệ giữa dạy học theo chủ đề TH với việc hình

thành và phát triển năng lực của HS

Nghiên cứu các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học các chủ đề

TH nhằm hình thành và phát triển năng lực của HS

Nghiên cứu kiểm tra, đánh giá năng lực của HS thông qua dạy học các

chủ đề TH

- Phân tích các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh

THCS thông qua dạy học các chủ đề tích hợp

- Xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức KHTN ở trường THCS

- Khảo nghiệm sư phạm và các đề xuất việc xây dựng chương trình và

SGK sau năm 2015

6. Phƣơng pháp nghiên cứu

- Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu những tài liệu cơ

bản về DHTH, dạy học theo định hướng phát triển năng lực HS, phương

pháp dạy học và kĩ thuật dạy học tích cực, các văn kiện của Đảng và Nhà

nước cũng như các đề tài nghiên cứu khoa học có liên quan để làm rõ cơ

sở lý luận của đề tài.

- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn

Tham khảo ý kiến của một số GV và chuyên gia về khoa học giáo dục

về tính khả thi của các chủ đề TH được xây dựng.

Trao đổi và lấy ý kiến của các cán bộ quản lý của một số trường THCS

về những thuận lợi và khó khăn trong việc triển khai xây dựng và giảng dạy các

chủ đề TH các môn KHTN.

Tiến hành trao đổi trực tiếp với GV giảng dạy bộ môn Vật lí, Hóa học,

Sinh học ở các trường THCS để tìm hiểu quan điểm trong thiết kế chủ đề TH,

các phương pháp mà họ đã sử dụng cùng với những thuận lợi và khó khăn mà họ

thường gặp trong quá trình thiết kế kế hoạch bài học cho các chủ đề TH.