Văn học dân gian dân tộc Thái ở Mai Châu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VŨ ĐỨC HẠNH

VĂN HỌC DÂN GIAN DÂN TỘC THÁI

Ở MAI CHÂU

LUÂN VĂN ̣ THAC S ̣ ĨNGÔN NGỮ

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2015

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VŨ ĐỨC HẠNH

VĂN HỌC DÂN GIAN DÂN TỘC THÁI

Ở MAI CHÂU

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 01 21

LUÂN VĂN ̣ THAC S ̣ ĨNGÔN NGỮ

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN HẰNG PHƯƠNG

THÁI NGUYÊN - 2015

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài này là do tôi tự tìm hiểu, nghiên cứu và hoàn

thiện dưới sự hướng dẫn của Phó giáo sư - Tiến sỹ Nguyễn Hằng Phương. Kết

quả của luận văn này chưa được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.

Hòa Bình, ngày 9 tháng 11 năm 2015

Tác giả luận văn

Vũ Đức Hạnh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân

thành và sâu sắc nhất của mình tới PGS. TS. Nguyễn Hằng Phương, người đã tận

tình chỉ bảo, hướng dẫn trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tác giả xin trân trọng cảm ơn các quý thầy cô trong Ban giám hiệu;

Khoa sau đại học; Ban chủ nhiệm; quý thầy cô trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ

trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu khoa học.

Tác giả xin chân thành cảm ơn các nghệ nhân dân gian, các già làng

trưởng bản thuộc huyện Mai Châu - tỉnh Hòa Bình đã nhiệt tình giúp đỡ, cung

cấp tư liệu trong quá trình sưu tầm tài liệu để hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các đồng nghiệp thuộc

ngành Giáo dục huyện Mai Châu - tỉnh Hòa Bình đã tạo mọi điều kiện thuận lợi

giúp đỡ, động viên tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành

luận văn.

Mai Châu, ngày 9 tháng 11 năm 2015

Tác giả

Vũ Đức Hạnh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...............................................................................2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................6

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................6

5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................7

6. Đóng góp của luận văn ....................................................................................8

7. Bố cục của luận văn.........................................................................................8

Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, LỊCH SỬ, VĂN HÓA

DÂN TỘC THÁI Ở MAI CHÂU.......................................................................9

1.1. Sơ lược về quá trình di cư và lập đất của dân tộc Thái ở Mai Châu ............9

1.2. Khái quát về văn hóa của người Thái ở Mai Châu.....................................11

1.2.1. Văn nghê ̣dân gian ...................................................................................11

1.2.2. Lễhôi Xên B ̣ ản, Xên Mường ..................................................................12

1.2.3. Môt ṣ ố phong tuc t ̣ âp qu ̣ án khác..............................................................13

1.3. Vài nét về văn học dân gian dân tộc Thái ở Mai Châu ..............................14

Chương 2. TRUYỀN THUYẾT, TRUYỆN CỔ TÍCH VÀ TRUYỆN CƯỜI

DÂN TỘC THÁI Ở MAI CHÂU..................................................................... 16

2.1. Truyền thuyết..............................................................................................16

2.1.1. Phân loại truyền thuyết của dân tộc Thái ở Mai Châu ............................17

2.1.2. Nội dung truyền thuyết của dân tộc Thái ở Mai Châu ............................17

2.1.3. Nghệ thuật của truyền thuyết dân tộc Thái ở Mai Châu .........................23

2.2. Truyện cổ tích.............................................................................................24

2.2.1. Phân loại truyện cổ tích của dân tộc Thái ở Mai Châu ...........................25

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv

2.2.2. Nội dung truyện cổ tích dân tộc Thái ở Mai Châu..................................27

2.2.3. Nghệ thuật truyện cổ tích dân tộc Thái ở Mai Châu ...............................36

2.3. Truyện cười.................................................................................................39

2.3.1. Phân loại truyện cười của dân tộc Thái ở Mai Châu...............................40

2.3.2. Nội dung truyện cười dân tộc Thái Mai Châu.........................................40

2.3.3. Nghệ thuật truyện cười dân tộc Thái Mai Châu......................................45

Chương 3. KHẮP VÀ TỤC NGỮ DÂN TỘC THÁI Ở MAI CHÂU .........50

3.1. Khắp............................................................................................................50

3.1.1. Phân loại khắp của dân tộc Thái ở Mai Châu..........................................51

3.1.2. Nội dung khắp của dân tộc Thái ở Mai Châu..........................................52

3.1.3. Phương thức diễn xướng và nghệ thuật khắp của dân tộc Thái ở Mai Châu....75

3.2. Tục ngữ.......................................................................................................81

3.2.1. Phân loại tục ngữ của dân tộc Thái ở Mai Châu .....................................82

3.2.2. Nội dung tục ngữ dân tộc Thái ở Mai Châu............................................82

3.2.3. Nghệ thuật tục ngữ dân tộc Thái ở Mai Châu .........................................86

KẾT LUẬN.......................................................................................................89

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................93

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam là một quốc gia bao gồm nhiều dân tộc. Bên cạnh dân tộc Kinh còn

có 53 dân tộc thiểu số khác sống rải rác trên mọi miền đất nước. Thành phần các dân

tộc có khác nhau, nhưng đều chung nguồn gốc Bách Việt. Từ buổi đầu dựng nước

đến nay, các dân tộc thiểu số đã có sự tham gia tích cực trong việc xây dựng và bảo

vệ đất nước, xây dựng những truyền thống lịch sử, văn hóa của đại gia đình các dân

tộc Việt Nam.

Văn học dân gian các dân tộc thiểu số có những thành tựu độc đáo với những

sắc thái riêng biệt. Diện mạo của nền văn học dân gian Việt Nam sẽ được nhìn nhận

đầy đủ, chính xác hơn trên mối quan hệ tổng thể văn học dân gian các dân tộc. Văn

học dân gian dân tộc Kinh và dân tộc thiểu số có mối quan hệ gắn bó, mật thiết, có sự

giao lưu và chuyển hóa lẫn nhau đến mức có những trường hợp không thể tách rời.

Việc nghiên cứu văn học dân gian các dân tộc thiểu số là rất cần thiết. Do đó, văn

kiện Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành trung ương Đảng cộng sản Việt Nam khóa

VIII đã nêu rõ: “coi trọng và bảo tồn, phát huy những giá trị truyền thống và phát

triển những giá trị mới về văn hóa, văn học nghệ thuật của các dân tộc thiểu số là

nhiệm vụ vô cùng cấp bách” [40].

Sinh ra và lớn lên trên quê hương Mai Châu - Hòa Bình, nơi được coi là cửa

ngõ lên miền Tây Bắc của đất nước, cũng là một trong những khu vực cư trú tập

trung của đồng bào dân tộc Thái ở Việt Nam, tôi đã sớm được tiếp xúc với một nền

văn hóa Thái phong phú và rất đậm bản sắc riêng. Đó là các lễ hội như Xên Bản, xên

mường; là các phong tục tập tập quán như tết cơm mới, ma chay, cưới xin... Đồng

thời tôi cũng được tiếp xúc với những tác phẩm văn học dân gian của dân tộc Thái

qua lời kể, các điệu khắp của các ông mo, các già bản, các chàng trai cô gái Thái, tôi

nhận thấy rằng dân tộc Thái ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình có một kho tàng văn

học dân gian khá phong phú về số lượng văn bản và thể loại, khá sâu sắc về nội dung

ý nghĩa. Tuy nhiên, chưa có công trình nghiên cứu để giúp cho việc sưu tầm, nghiên

cứu và sử dụng kho tàng ấy một cách hiệu quả. Chính vì vậy, hiện tại việc thực hiện

nội dung Ngữ văn địa phương ở các trường Trung học cơ sở trong huyện rất khó khăn

do thiếu tư liệu và cơ sở để biên soạn các tiết dạy.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2

Từ những lí do trên, tôi chọn: "Văn học dân gian dân tộc Thái ở Mai Châu"

làm đề tài cho luận văn tốt nghiệp của mình. Mong rằng qua công trình này, tôi sẽ

góp được một phần công sức bé nhỏ vào việc giới thiệu, gìn giữ, bảo tồn và quảng bá

cho nền văn học dân gian của dân tộc Thái huyện Mai Châu; đồng thời tạo thêm một

cơ sở, một nguồn tư liệu về văn học dân gian để giúp các giáo viên Ngữ văn ở huyện

Mai Châu có thể thực hiện các tiết dạy Ngữ văn địa phương một cách thuận lợi hơn.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Mỗi dân tộc đều có những nét văn hóa đặc thù riêng, những giá trị văn hóa

đậm bản sắc đó đã tạo thành nền văn hóa thống nhất và đa dạng của đại gia đình 54

dân tộc Việt Nam. Nghiên cứu văn học dân gian dân tộc Thái ở huyện Mai Châu, tỉnh

Hòa Bình là nhằm giữ gìn và phát huy các giá tri văn hóa của cộng đồng các dân tộc

Việt Nam; đồng thời ứng dụng vào các công việc có giá trị thiết thực ở địa phương.

Từ trước đến nay, tuy chưa có những công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn học

song nền văn hóa dân tộc Thái nói chung và văn học dân tộc Thái ở huyện Mai Châu,

Hòa Bình nói riêng đã được một số tác giả đề câp̣ đến, cụ thể như sau:

Năm 1977, giáo sư Đặng Nghiêm Vạn công bố cuốn "Tư liệu về lịch sử và xã

hội dân tộc Thái" do Nhà xuất bản Khoa học xã hội ấn hành. Trong công trình này có

phần nói về người Thái Mai Châu, Hoà Bình với tư liệu là cuốn gia phả của dòng họ

Hà Công (Xóm Chiềng Hạ, xã Mai Hạ, huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình) được các thế

hệ của dòng họ này ghi chép liên tục từ ngày đến mở đất sinh cư (khoảng cuối thế kỷ

XIII, đầu thế kỷ XIV) và dừng lại vào Cách mạng tháng 8 năm 1945.

Năm 1978, cuốn “Các dân tộc ít người ở Việt Nam” đã giới thiệu khá chi tiết

về đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội của các dân tôc, trong đ ̣ ó có dân tộc Thái ở Việt

Nam, đây là cơ sở quan trong cho việc tìm hiểu về nguồn gốc và các đặc điểm cơ bản ̣

của dân tộc Thái.

Cuốn “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam” (trước Cách mạng tháng 8 năm

1945) của tác giả Phan Đăng Nhật được Nhà xuất bản Văn hóa ấn hành năm 1981 là

công trình chủ yếu nghiên cứu về văn học dân gian các dân tộc thiểu số ở nước ta,

trong đó có phần quan trọng về văn học dân gian dân tộc Thái.

Đặc biệt, trong thời gian gần đây, trước xu thế hội nhập văn hóa giữa các dân

tộc, các nhà nghiên cứu trẻ đã có nhiều công trình tìm hiểu chi tiết hơn về nền văn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3

hóa Thái nói chung và nền văn học dân tộc Thái nói riêng. Như chúng ta đã biết, dân

tộc Thái cư trú nhiều ở vùng Tây Bắc và một số tỉnh khác như Thanh Hóa, Nghệ

An... Mặc dù có địa bàn cư trú rộng nhưng những đặc điểm cơ bản về lối sống, về văn

hóa là khá đồng nhất. Tác giả Nguyễn Văn Phượng - Giảng viên Khoa Triết & Chủ

nghĩa xã hội khoa học có bài viết đăng trên trang web của trường chính trị tỉnh Nghệ

An “Tiếp cận những khía cạnh cơ bản văn hoá dân tộc Thái từ góc độ triết học”. Về

văn hóa vật chất, ông khẳng định: Không gian cư trú là các bản làng ven các nguồn

nước; bản Thái không lấy vườn tược, đồi nương và đường đi lối lại để quy định vị trí

mà lấy thế đất làm điểm trung tâm cho việc khai mở.

Về kiến trúc, người Thái chủ yếu là ở trong nhà sàn, loại nhà được kiến thiết

bằng những chất liệu từ thiên nhiên, gần gũi với nơi họ sinh sống. Về trang phục, người

Thái có truyền thống dệt vải lâu đời. Giới nam của dân tộc Thái mang trang phục rất

đơn giản, ít giữ bản sắc. Đặc biệt, ngày nay với sự thâm nhập của người Kinh, thì nam

giới Thái đã mang trang phục như miền xuôi. Phụ nữ xính trang sức đã làm tăng thêm

nét duyên dáng và tươi đẹp của họ. Việc mặc váy đã tôn lên được thân hình mảnh dẻ,

điệu đà của họ, nhân lên phong cách Á Đông của người phụ nữ Việt Nam.

Về lĩnh vực văn hóa tinh thần của dân tộc Thái, tác giả Nguyễn Văn Phượng

cho rằng tín ngưỡng dân gian của người Thái là biểu hiện nhận thức, tâm lý, tình cảm

của họ về các hiện tượng xung quanh tự nhiên và xã hội. Trong quan niệm về vũ trụ,

người Thái chia vũ trụ làm ba phần: Thứ nhất là Mường Phạ - mường của các vị

Then; thứ hai là Mường Lùm (Mường người); thứ ba là Mường Boọc Đai (Mường

trong lòng đất). Với người Thái xưa coi đấng siêu nhiên, toàn năng là "Phi". "Phi"

bao gồm linh hồn người sống (Phi vẳn); linh hồn người chết (Phi hương); tổ sư nghề

mo (Phi ôn, Phi một); các loại ma quỷ trong tự nhiên (Phi Pu, Phi Pả). Người Thái có

quan niệm duy linh về con người. Họ cho rằng, con cái được sinh ra là quà ban

thưởng của trời đất cho họ. Mỗi đứa trẻ sinh ra được gửi gắm rất nhiều hi vọng.

Tác giả Nguyễn Văn Phượng cũng cho rằng đời sống tinh thần của dân tộc

Thái là vô cùng phong phú với rất nhiều nghi lễ như lễ hội Xên Mường, lễ hội Xăng

Khan, tết cơm mới, nghi lễ tang ma, nghi lễ cưới xin… Đặc biệt Người Thái có vốn

văn nghệ dân gian rất phong phú và đặc sắc, đó là cả kho tàng văn hóa của một tộc

người có lịch sử hàng ngàn năm sinh tụ ổn định trên một địa bàn tương đối rộng. Đó

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4

là chưa kể dọc đường hành trình của họ, họ đã từng gặp gỡ tiếp xúc các cư dân Việt￾Mường, những cư dân Môn- Khơme, cư dân Lào... làm cho vốn văn nghệ dân gian

Thái mang thêm nhiều màu sắc của nhiều dân tộc.

Trên trang web “Biên phòng Việt Nam” số ra ngày 24/4/2013 có bài viết

“Những nét văn hóa đặc trưng của dân tộc Thái” có những nhận định tương tự “Dân

tộc Thái có trên một triệu người sinh sống tập trung chủ yếu tại các tỉnh Lai Châu,

Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Yên Bái, Nghệ An, Thanh Hóa và sinh sống rải rác ở

một số tỉnh miền núi phía Bắc và Tây Nguyên do di cư. Dân tộc Thái còn có những

tên gọi khác là Táy và có các nhóm Táy Đăm, Táy Khao, Táy Mười, Táy Thanh,

Hàng Tổng, Pu Thay, Thổ Đà Bắc. Tiếng Thái thuộc hệ ngôn ngữ Tày - Thái. Trải

qua các cuộc thiên di trong lịch sử, dân tộc Thái có mặt ở Việt Nam từ hàng trăm năm

trước, họ có nhiều kinh nghiệm đắp phai, đào mương, dựng cọn, bắc máng lấy nước

làm ruộng. Bản mường Thái thường định cư gần nguồn nước, mỗi bản có từ vài chục

đến hơn trăm nóc nhà kề bên nhau. Người Thái có quan niệm đa thần và giữ tục cúng

tổ tiên. Do đời sống gắn liền với sản xuất nông nghiệp nên có tục lấy nước đêm giao

thừa, lễ hội đón tiếng sấm năm mới và một số lễ hội cầu mùa khác. Đối với người

chết, họ quan niệm là tiếp tục “sống” ở thế giới bên kia vì vậy đám ma là lễ tiễn

người chết về với “mường trời”. Người Thái có nhiều họ, mỗi họ có những qui định

kiêng kỵ khác nhau, chẳng hạn: họ Lò kiêng không ăn thịt chim Táng Lò, họ Quàng

kiêng con hổ… Về văn học nghệ thuật, do người Thái có chữ viết riêng nên kho tàng

văn học dân gian như truyền thuyết, ca dao, truyện thơ, văn học, dân ca… và một số

luật lệ còn được lưu giữ và truyền lại khá nguyên vẹn qua các bản ghi chép trên giấy

bản hoặc trên lá cây. Đồng bào Thái rất thích ca hát, đặc biệt là khắp. Khắp là lối

ngâm thơ hoặc hát theo lời thơ, có thể đệm đàn và múa. Nhiều điệu múa như múa

xòe, múa sạp, múa quạt rất độc đáo đã được trình diễn trên sân khấu trong và ngoài

nước, hấp dẫn đông đảo khán giả. Vào dịp lễ hội, hạn khuống và ném còn là hai trò

chơi mang nét đặc trưng văn hóa nổi tiếng của người Thái.

Tác giả Nguyễn Văn Hòa có công trình nghiên cứu “Dân ca Thái vùng Tây

Bắc Việt Nam” công trình đã được Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin xuất bản năm

2011. Công trình đã sưu tầm, nghiên cứu, tổng hợp và đưa ra nhiều nhận định có giá

trị về thể loại dân ca Thái vùng Tây Bắc, trong đó có dân ca Thái Hòa Bình.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5

Riêng về văn hóa dân gian dân tộc Thái ở huyện Mai Châu - tỉnh Hòa Bình,

tác giả Nguyễn Hữu Thức - Hội văn nghệ dân gian Việt Nam - đã có công trình

nghiên cứu “Di sản văn hóa phi vật thể của người Thái ở Mai Châu”. Công trình này

đã được Nhà xuất bản Lao động ấn hành. Trong công trình của mình, tác giả Nguyễn

Hữu Thức đã nghiên cứu về quá trình thiên di lập đất của người Thái ở Mai Châu, các

phong tục tập quán và sưu tầm một số tác phẩm văn học dân gian của dân tộc Thái ở

Mai Châu. Ông khẳng định tính trội của văn hóa Thái Mai Châu thể hiện ở một số

biểu hiện như văn hóa ăn ở của người Thái gắn liền với nguồn nước. Bản mường

người Thái Mai Châu bám theo hai bờ dòng chảy các con suối, trong đó có hai suối

lớn là suối Mùn và suối Xia. Người Thái thành thạo trong làm ruộng nước. Đến đất

Mai Châu đã hơn sáu thế kỷ, họ đã cải tạo thung lũng thành những thửa ruộng bậc

thang, xây dựng hệ thống mương máng, đặt guồng đưa nước vào ruộng để cấy, gặt

hai vụ một năm. Người Thái có tập quán cư trú mật tập, các nhà sàn liền mái, ngõ đi

chung, ý thức cộng đồng được đề cao trong quan hệ xã hội; họ hiếu khách, trân trọng

và luôn dành những tình cảm tốt đẹp cho khách. Mọi công việc đều khởi đầu bằng

cốc rượu, uống rượu không khích bác nhau mà dành cho nhau nhưng lời nói tốt đẹp

nhất tạo sự thân thiện giữa các cá nhân với cộng đồng.

Tác giả Nguyễn Hữu Thức nhận định “Dù gian lao, vất vả, chiến tranh, giặc

giã, đói kém, dịch bệnh, mất gì thì mất chứ nhất quyết không để mất chữ. Chữ viết

người Thái là vốn vô giá của tổ tiên để lại cho con cháu. Nhờ vào chữ viết, vốn liếng

tri thức được các đời ghi chép và truyền lại cho các thế hệ tiếp thu để chăm lo sản

xuất, bảo vệ sức khỏe, đặt ra luật lệ quản lý xã hội, xây dựng bản mường” [35,tr.54].

Về văn học dân gian dân tộc Thái Mai Châu, tác giả Nguyễn Hữu Thức có sưu

tầm một số tác phẩm và sơ lược về ba thể loại có số lượng tác phẩm lớn là dân ca,

truyền thuyết và truyện cười. Ông cũng có những nhận định chính xác về văn học dân

gian Thái như “Dân ca Thái thoát thai từ lao động, không thể tách rời cơ sở kinh tế -

xã hội của thời đại sản sinh ra nó” [35,tr.124]; “... Nạn cát cứ phong kiến tranh đất,

tranh mường của nhau đã bao phen binh đao làm thân phận người dân Thái vô cùng

điêu đứng. Có biết bao truyền thuyết như một bản cáo trạng truyền đời cho con cháu

mai sau nói lên thảm họa đó” [35,tr.142]; “Tiếng cười là vũ khí của kẻ mạnh. Trước

muôn vàn khó khăn người Thái Mai Châu đã biết tìm cho mình vũ khí sắc bén ấy”

[35,tr.160].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6

Như vậy, việc sưu tầm trên diện rộng và đi sâu tổng hợp, nghiên cứu để nêu ra

những nhận định, đánh giá mang tính chất toàn diện về những đặc điểm cơ bản của

văn học dân gian Thái Mai Châu chưa được thực hiện từ trước đến nay. Trong khuôn

khổ luận văn này, chúng tôi sẽ cố gắng để đáp ứng điều đó.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

- Luận văn nhằm mục đích nghiên cứu, tìm hiểu giá trị cơ bản về nội dung và

nghệ thuật của các tác phẩm văn học dân gian dân tộc Thái huyện Mai Châu - tỉnh

Hòa Bình.

- Thông qua việc sưu tầm, tìm hiểu, nghiên cứu về văn học dân gian Thái, luận

văn nêu ra một số định hướng, biện pháp nhằm bảo tồn, giữ gìn và phát huy các giá

trị văn hóa nói chung và văn học dân gian Thái nói riêng của cộng đồng dân tộc Thái

ở Mai Châu - Hòa Bình.

- Một trong những mục tiêu quan trọng mà luận văn muốn hướng tới là

dùng kết quả sưu tầm, nghiên cứu để ứng dụng vào việc giảng dạy nội dung

Ngữ văn địa phương ở các đơn vị trường trung học cơ sở trên địa bàn huyện

Mai Châu.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để thực hiện mục đích của đề tài, trước tiên cần tìm hiểu và nắm vững những

vấn đề lý luận và thực tế có liên quan đến đề tài làm nền tảng khoa học cho việc

nghiên cứu. Chúng tôi đặc biệt quan tâm đến các điều kiện tự nhiên, đặc điểm kinh tế

- xã hội và đời sống văn hóa của dân tộc Thái ở Mai Châu bởi đó là yếu tố quan trọng

thúc đẩy sự phát triển văn học dân gian của dân tộc Thái ở địa phương.

Trên cơ sở hệ thống văn bản tác phẩm đã được sưu tầm, chúng tôi khảo sát,

phân loại, tìm hiểu, phân tích để từ đó rút ra những giá trị cơ bản về nội dung và nghệ

thuật của văn học dân gian dân tộc Thái huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

- Các tác phẩm thuộc thể loại truyền thuyết, thần thoại, cổ tích, khắp (dân ca)

và tục ngữ của dân tộc Thái huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7

- Một số tác phẩm có nét tương đồng của dân tộc Kinh (trường hợp có tác

phẩm tương đồng).

4.2. Phạm vi nghiên cứu

4.2.1. Phạm vi tư liệu nghiên cứu

Trong giới hạn của luận văn, tôi chỉ tìm hiểu về các thể loại có số lượng tương

đối phong phú, bao gồm truyền thuyết, cổ tích, truyện cười, tục ngữ và phần lời của

khắp (dân ca) thuộc văn học dân gian dân tộc Thái huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình.

Những thể loại khác như thần thoại, sử thi... do chưa được sưu tầm một cách thực sự

đầy đủ nên xin được trình bày trong một dịp khác.

4.2.2. Phạm vi vấn đề nghiên cứu

Luận văn giới hạn chủ yếu ở việc tìm hiểu những đặc điểm nội dung, nghệ

thuật cơ bản của một số thể loại văn học dân gian tiêu biểu ở Mai Châu, Hòa Bình.

Có thể so sánh với văn học dân gian các dân tộc khác trong trường hợp cần thiết.

5. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Trên cơ sở tìm hiểu những văn bản văn

học dân gian Thái ở Mai Châu, chúng tôi có phối hợp với một số phương pháp sử

học, dân tộc học để nghiên cứu.

- Phương pháp điền dã: Đây là phương pháp chúng tôi đã sử dụng để thu thập

tư liệu về văn học dân gian Thái ở Mai Châu. Thường vào những ngày nghỉ cuối

tuần, chúng tôi tìm đến các xóm bản để sưu tầm. Các tác phẩm đều được sưu tầm trực

tiếp từ các nghệ nhân dân gian, các già làng trưởng bản, những người am hiểu về văn

hóa và văn học dân gian Thái trên địa bàn huyện Mai Châu - tỉnh Hòa Bình.

- Phương pháp khảo sát, phân loại: Sau khi sưu tầm tác phẩm văn học dân

gian, chúng tôi đã đọc kỹ nhằm sơ bộ tìm hiểu về các tác phẩm đó. Sau đó đối chiếu

với kiến thức văn học dân gian mà bản thân đã có để phân loại chúng vào những thể

loại cụ thể nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân tích, tổng hợp.

- Phương pháp phân tích, tổng hợp: Từ kết quả phân loại các tác phẩm văn học

dân gian Thái theo thể loại, chúng tôi tiến hành phân tích và đưa ra những nhận xét,

đánh giá đối với những giá trị cơ bản về nội dung, nghệ thuật của các thể loại đó

- Phương pháp so sánh, đối chiếu: Trong quá trình phân tích, tổng hợp, chúng

tôi cố gắng so sánh, đối chiếu các tác phẩm văn học dân gian của dân tộc Thái ở Mai

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8

Châu với các tác phẩm văn học dân gian của các dân tộc anh em khác nhằm làm rõ

những nét tương đồng và dị biệt trong những trường hợp cần thiết.

6. Đóng góp của luận văn

Từ việc sưu tầm, phân loại, phân tích, tổng hợp, đối chiếu, so sánh các văn

bản văn học dân gian dân tộc Thái Mai Châu - Hòa Bình, luận văn sẽ góp phần xây

dựng diện mạo chung của nền văn học dân gian của dân tộc Thái Mai Châu.

Luận văn cũng sẽ đề xuất một số biện pháp phát huy giá trị, góp phần bảo tồn

nền văn học dân gian dân tộc Thái huyện Mai Châu.

Các kết quả nghiên cứu sẽ được tham khảo và ứng dụng vào việc giảng dạy

các tiết Ngữ văn địa phương trong các trường Trung học cơ sở thuộc huyện Mai Châu

- tỉnh Hòa Bình.

7. Bố cục của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Nội dung chính

của luận văn gồm 3 chương:

Chương 1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, lịch sử, văn hóa dân tộc Thái ở

Mai Châu

Chương 2. Truyền thuyết, cổ tích và truyện cười dân tộc Thái ở Mai Châu

Chương 3. Khắp và tục ngữ của dân tộc Thái ở Mai Châu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9

NỘI DUNG

Chương 1

KHÁI QUÁT VỀ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, LỊCH SỬ, VĂN HÓA

DÂN TỘC THÁI Ở MAI CHÂU

Mai Châu là một huyện vùng cao, nằm ở phía tây bắc tỉnh Hoà Bình, có tọa độ

địa lý 20o24’ - 20o45’ vĩ bắc và 104o31’ - 105o16’ kinh đông; phía đông giáp huyện

Đà Bắc và huyện Tân Lạc (Hòa Bình), phía tây và phía nam giáp huyện Quan Hóa

(Thanh Hóa), phía bắc giáp huyện Mộc Châu (Sơn La). Toàn huyện có 23 xã và thị

trấn với diện tích là 564,54 km², dân số tính đến năm 2014 là 53.944 người; trong đó

dân tộc Thái chiếm đa số với 60,2%; dân tộc Mường chiếm 15,1%; dân tộc Kinh

chiếm 15,6%; dân tộc Mông chiếm 7,0%; dân tộc Dao chiếm 2,1%, còn lại là đồng

bào các dân tộc khác chiếm tỷ lệ rất nhỏ.

Mai Châu vốn là một trong năm châu của phủ Chợ Bờ khi thành lập tỉnh

Mường, tiền thân của tỉnh Hòa Bình (năm 1886). Đến năm 1892, Mai Châu là một

trong năm châu của Hòa Bình. Trong kháng chiến chống Pháp, Mai Châu thuộc phần

phía nam sông Đà của huyện Mai Đà, thuộc Liên khu Việt Bắc. Ngày 21 tháng 9 năm

1956, huyện Mai Đà chia làm hai huyện Đà Bắc và Mai Châu.

Mai Châu có địa hình khá phức tạp với hai vùng cơ bản, vùng cao giống như

một vành đai bao quanh vùng thấp, có nhiều dãy núi cao và hiểm trở. Hệ thống sông,

suối khá dày đặc với hai con sông lớn chảy qua là sông Đà và sông Mã cùng nhiều

suối lớn là nguồn cung cấp nước phong phú phục vụ sản xuất và sinh hoạt của nhân

dân. Được thiên nhiên ưu đãi, cảnh quan môi trường ở Mai Châu rất đẹp, với núi non

hùng vĩ, thảm rừng được bảo vệ luôn giữ màu xanh tươi. Mai Châu từ lâu đã nổi tiếng

với những di tích, danh thắng là điểm thu hút đông đảo khách du lịch như hang

Chiều, hang Khoài, bản Lác (xã Chiềng Châu), bản Bước (xã Xăm Khoè), xóm Hang

Kia (xã Hang Kia)...

1.1. Sơ lược về quá trình di cư và lập đất của dân tộc Thái ở Mai Châu

Người Thái Việt Nam nằm trong cộng đồng ngôn ngữ dòng Nam Á, bao

gồm nhiều ngành, mỗi ngành lại chia thành nhiều nhóm, với những tên gọi khác

nhau tuỳ theo từng địa phương. Tuy vậy, rõ rệt và quen thuộc hơn cả là cách gọi