Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học địa lí lớp 12 THPT ở tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN MẠNH TUÂN

VẬN DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC

TÍCH CỰC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT

Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN MẠNH TUÂN

VẬN DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC

TÍCH CỰC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT

Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN

Ngành: LL & PP dạy học bộ môn Địa lí

Mã số: 8 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. ĐỖ VĂN HẢO

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, các số liệu trích

dẫn có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả trong luận văn chưa được công bố trong

bất cứ công trình nghiên cứu nào khác.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2020

Tác giả luận văn

Nguyễn Mạnh Tuân

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến TS. Đỗ Văn Hảo -

người đã tận tình hướng dẫn giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và hoàn

thành luận văn.

Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ, giảng viên trong tổ bộ

môn Phương pháp giảng dạy Địa lí, Khoa Địa lí, trường ĐH Sư phạm Thái

Nguyên, cùng tập thể cán bộ giảng viên Phòng Đào tạo, Đại học Thái

Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và

nghiên cứu tại trường.

Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trong tổ bộ

môn của trường THPT Tuần Giáo, các thầy cô giáo giảng dạy môn Địa khối

12 của các trường Trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Điện Biên đã tạo

điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài.

Cảm ơn những người thân trong gia đình và bạn bè đã quan tâm giúp

đỡ động viên tôi trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành đề tài.

Mặc dù có rất nhiều cố gắng trong quá trình nghiên cứu, song do thời gian

và kinh nghiệm thực tiễn của bản thân còn hạn chế, đề tài không tránh khỏi

những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy, cô

giáo, các bạn bè đồng nghiệp và những người quan tâm đến đề tài để luận văn

của tôi được hoàn chỉnh hơn.

Xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2020.

Tác giả luận văn

Nguyễn Mạnh Tuân

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................ii

MỤC LỤC........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN.......................... vi

DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................. vii

DANH MỤC CÁC HÌNH..............................................................................viii

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài ....................................................................... 3

3. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 6

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 6

5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện .................................... 6

6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 7

7. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 10

NỘI DUNG ..................................................................................................... 11

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN

DỤNG CÁC PHƯƠNG PHÁP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ THEO

HƯỚNG TÍCH CỰC .................................................................................... 11

1. Những vấn đề chung về phương pháp dạy học........................................... 11

1.1. Dạy học .................................................................................................... 11

1.2. Phương pháp dạy học............................................................................... 13

1.3. Thiết kế bài giảng..................................................................................... 21

1.3.1. Những yêu cầu đối với việc thiết kế một bài giảng Địa lí cụ thể ......... 21

1.3.2. Cơ sở để thiết kế bài giảng.................................................................... 23

1.4. Đặc điểm chương trình, sách giáo khoa môn Địa lí 12 - THPT.............. 27

1.4.1. Về chương trình Địa lí 12 ..................................................................... 27

1.4.2. Về sách giáo khoa Địa lí 12 .................................................................. 28

iv

1.5. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12............. 30

1.5.1. Đặc điểm tâm sinh lí ............................................................................. 30

1.5.2. Đặc điểm về trình độ nhận thức của học sinh lớp 12............................ 31

1.6. Thực trạng dạy học Địa lí ở trường phổ thông ........................................ 32

1.6.1. Thực trạng dạy học Địa lí hiện nay ở trường Trung học phổ thông ..... 32

1.6.2. Thực trạng dạy học Địa lí lớp 12 - THPT ở tỉnh Điện Biên ...................... 32

Tiểu kết chương 1............................................................................................ 39

Chương 2. SỬ DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC

TÍCH CỰC TRONG GIẢNG DẠY ĐỊA LÍ LỚP 12 THEO ĐỊNH

HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC......................................................... 40

2.1. Mục đích, mục tiêu cần đạt được ............................................................. 40

2.2. Quy trình thiết kế bài học......................................................................... 43

2.2.1. Định hướng chung trong việc sử dụng một số PPDH tích cực

môn Địa lí lớp 12 ............................................................................................ 43

2.2.2. Các nguyên tắc chủ đạo trong xây dựng chương trình, thiết kế bài học......... 44

2.2.3. Quy trình xây dựng bài học................................................................... 44

2.3. Những nội dung trong SGK Địa lí lớp 12 có thể sử dụng các

phương pháp dạy học tích cực ........................................................................ 47

2.4. Một số PPDH tích cực theo định hướng phát triển năng lực học

sinh trong Địa lí lớp 12 ................................................................................... 51

2.4.1. Phương pháp dạy học giải quyết vấn đề ............................................... 51

2.4.2. Vận dụng phương pháp dạy học hướng dẫn HS khai thác tri thức

từ bản đồ trong dạy học Địa lí lớp 12 ............................................................. 53

2.4.3. Phương pháp thảo luận.......................................................................... 55

2.4.4. Phương pháp dạy học theo góc ............................................................. 57

2.4.5. Phương pháp đóng vai........................................................................... 58

2.5. Thiết kế một số kế hoạch dạy học sử dụng một số PPDH tích cực

môn Địa lí lớp 12-THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh........ 59

Tiểu kết chương 2............................................................................................ 68

v

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................... 69

3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm......................................................... 69

3.1.1. Mục đích................................................................................................ 69

3.1.2. Nhiệm vụ............................................................................................... 69

3.2. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 69

3.3. Nguyên tắc thực nghiệm .......................................................................... 70

3.4. Tổ chức thực nghiệm................................................................................ 70

3.4.1. Chọn trường thực nghiệm ..................................................................... 70

3.4.2. Lớp thực nghiệm ................................................................................... 71

3.4.3. Giáo viên thực nghiệm.......................................................................... 71

3.4.4. Bài thực nghiệm .................................................................................... 71

3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 72

3.5.1. Trong giờ học ........................................................................................ 72

3.5.2. Thái độ của HS...................................................................................... 72

3.5.3. Về hoạt động của giáo viên và HS........................................................ 72

3.5.4. Về mặt định lượng................................................................................. 73

3.5.5. Về mặt định tính.................................................................................... 77

Tiểu kết chương 3............................................................................................ 78

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................... 79

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 82

PHỤ LỤC

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

STT Chữ viết tắt Chữ đầy đủ

1 GD&ĐT Giáo dục và đào tao

2 GV Giáo viên

3 HS Học sinh

4 KN Kĩ năng

5 KT Kiến thức

6 KT - XH Kinh tế - xã hội

7 KTDH Kĩ thuật dạy học

8 Nxb Nhà xuất bản

9 PPDH Phương pháp dạy học

10 PTDH Phương tiện dạy học

11 SGK Sách giáo khoa

12 THPT Trung học phổ thông

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Chương trình sách giáo khoa Địa lí 12 (Ban cơ bản)................... 29

Bảng 2.1. Cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp ............................................. 57

Bảng 3.1. Danh sách các lớp tham gia thực nghiệm..................................... 71

Bảng 3.2. Danh sách giáo viên Địa lí dạy thực nghiệm................................ 71

Bảng 3.3. Danh mục các bài thực nghiệm .................................................... 71

Bảng 3.4. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1 ................... 73

Bảng 3.5. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2 ................... 74

Bảng 3.6. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 3 ................... 75

Bảng 3.7. Tổng hợp điểm TB chung của các lớp TN, ĐC............................ 76

viii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Các nước Đông Nam Á (nguồn SGK Địa lí 12)........................... 53

Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm

và đối chứng bài thực nghiệm số 1 ............................................... 74

Hình 3.2. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm

và đối chứng bài thực nghiệm số 2 ............................................... 75

Hình 3.3. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm

và đối chứng bài thực nghiệm số 3 ............................................... 76

Hình 3.4. Biểu đồ thể hiện kết quả TB chung (%) điểm của các lớp thực

nghiệm và đối chứng trong đợt thực nghiệm................................ 77

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nước ta đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập

toàn cầu, trong tương lai sẽ phấn đấu trở thành một nước công nghiệp theo

hướng hiện đại. Để đạt được mục tiêu đó thì chúng ta phải đào tạo được

nguồn nhân lực phát triển toàn diện: có đạo đức, tri thức, sức khỏe và chuyên

môn nghiệp vụ. Đảng và nhà nước ta đã xác định “giáo dục là quốc sách hàng

đầu”, có thể thấy giáo dục có vai trò vô cùng quan trọng trong sự phát triển

khoa học - kĩ thuật và công nghệ của đất nước hiện nay. Giáo dục không chỉ

có chức năng truyền tải những kinh nghiệm lịch sử của các thế hệ trước cho

các thế hệ sau, mà còn quan trọng hơn là trang bị cho mỗi người phương pháp

học tập, tìm cách phát huy năng lực nội sinh, phát triển tư duy, thích ứng được

với một xã hội học tập thường xuyên và học tập suốt đời. Để người học đáp

ứng được nhu cầu đó, việc cải cách, đổi mới PPDH là một việc hết sức cần

thiết, trong đó đổi mới là khâu then chốt nhất trong quá trình đạt đến mục tiêu

đổi mới giáo dục.

Để có thể đổi mới mục tiêu, chương trình, nội dung dạy học đòi hỏi

phải cải tiến PPDH truyền thống và sử dụng những PPDH mới nhằm phát

triển năng lực của học sinh. Giúp học sinh phát huy tính tích cực, tự giác, chủ

động của người học, hình thành và phát triển năng lực tự học. Trong những

năm gần đây vấn đề đổi mới giáo dục được nhà nước quan tâm, xây dựng

nhiều dự án giáo dục. Bộ giáo dục và đào tạo cũng đã tiến hành thay đổi

chương trình và SGK phổ thông nhằm giúp các em phát huy tính chủ động,

tích cực và tư duy sáng tạo trong học tập. Chính vì vậy mà trong những năm

qua, toàn thể giáo viên cả nước đã thực hiện nhiều công việc trong đổi mới

phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá và đã đạt được những thành công

bước đầu. Đây là những tiền đề vô cùng quan trọng để chúng ta tiến tới việc

việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực của người học. Tuy nhiên,

2

các PPDH truyền thống vẫn giữ vai trò chủ đạo nên việc phát triển tư duy,

tính sáng tạo của học sinh còn hạn chế. Cần phải vận dụng nhiều hơn nữa các

PPDH mới đảm bảo yêu cầu rèn luyện kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thực

vào thực tiễn cho học sinh.

Môn Địa lí là một môn học cung cấp cho học sinh những kiến thức

khoa học về tự nhiên, về dân cư, về chế độ xã hội và về các hoạt động kinh

tế của con người ở khắp nơi trên Trái Đất. Qua bức tranh toàn cảnh về tự

nhiên và kinh tế - xã hội của các lãnh thổ khác nhau, học sinh sẽ nắm được

và biết cách giải thích các hiện tượng, các mối quan hệ đã tạo nên những sự

thay đổi và phát triển trong môi trường tự nhiên cũng như trong nền kinh tế,

xã hội, đặc biệt là trong giai đoạn chuyển hướng kinh tế của đất nước ta hiện

nay. Môn Địa lí cũng trang bị cho học sinh một số kĩ năng, kĩ xảo để học

sinh vận dụng các kiến thức của khoa học địa lí vào thực tiễn, làm quen với

các phương pháp nghiên cứu, quan sát, điều tra, làm việc với bản đồ, với các

số liệu thống kê kinh tế v.v… để sau này các em không bỡ ngỡ trước những

hoạt động phức tạp và đa dạng của cuộc sống.

Chương trình Địa lí lớp 12 bao gồm năm phần: Địa lí tự nhiên; Địa lí

dân cư; Địa lí kinh tế; Địa lí các vùng kinh tế; Địa lí địa phương. Giúp các em

hiểu được mọi vấn đề đang diễn ra trên đất nước ta: Vị trí địa lí, điều kiện

phát triển tự nhiên, KTXH cũng như văn hóa mọi vùng miền. Tuy nhiên

những kiến thức trong chương trình Địa lí lớp 12 còn mang tính trừu tượng,

thiếu sinh động và học sinh không có điều kiện để quan sát thực tế. Để giúp

các em học tốt chương trình Địa lí lớp 12 giáo viên cần có những phương

pháp dạy học mới thu hút sự chú ý và tăng khả năng sáng tạo cho học sinh.

Do vậy mà việc đổi mới vận dụng PPDH Địa lí theo định hướng phát triển

năng lực hiện nay là hết sức cần thiết.

Xuất phát từ những lí do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài: “Vận dụng

một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học Địa lí lớp 12 - THPT ở

tỉnh Điện Biên”.

3

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài

2.1. Trên thế giới

Trong lịch sử phát triển đất nước trên nhiều lĩnh vực, đặc biệt là trong

lĩnh vực giáo dục, dạy học phát huy tính tích cực của người học đã được các

nhà giáo dục quan tâm rất nhiều.

Từ thời Khổng Tử (551- 479 TCN) người đầu tiên làm việc làm một

cuộc cách mạng thực sự trong tư tưởng giáo dục cổ đại. Nói đến quan điểm

giáo dục của Khổng Tử không thể không nhắc đến hệ thống phương pháp

giáo dục của ông. Đây là hệ thống khá phong phú, đa dạng, sâu sắc thể hiện

trên ba phương diện: phương pháp dạy của thầy, phương pháp học của trò và

sự kết hợp biện chứng của 2 quá trình dạy và học. Khổng Tử cũng đã đề ra

một số phương pháp, nguyên tắc học tập cũng như học đi kèm với tập, phải

học mọi lúc mọi nơi, học phải kiên trì chăm chỉ, có suy nghĩ độc lập, nắm bắt

chiếm lĩnh tri thức một cách nhất quán. Ông khuyến khích học trò phải biết

đặt câu hỏi, phương pháp đàm thoại, tạo niềm vui hứng thú cho người học.

John Anos Comenius (1590 - 1672) - một trong những nhà triết học, lí

luận giáo dục vĩ đại của thế giới. Ông có câu nói nổi tiếng đó chính là “Nếu

như thế giới là trường học của nhân loại, thì cuộc đời của mỗi người là trường

học từ khi sinh ra đến lúc chết”. Ông là người đưa ra những phương pháp dạy

bằng biểu đồ, đồ thị, hình ảnh và phương tiện trực quan. Ông chính là người

đã thay đổi cách thức giáo dục trong trường lớp phổ thông.

Komensky (1592-1670) ông cho rằng quá trình dạy học phải qua các

giai đoạn: Cảm giác, trí nhớ, tư duy và phản ánh sáng tạo. Quá trình dạy học

phải phù hợp với năng lực người học.

Giáo dục Nhật Bản cũng hướng đến tính tự lập cho học sinh, mỗi học

sinh có thể tự chủ trong học tập, không ỷ lại, có thể hòa nhập với môi trường

hội nhập đầy biến động của các giá trị văn hóa và tri thức. Để trang bị tính tự

lập cho học sinh, giáo dục Nhật Bản nhấn mạnh “học sinh là trung tâm”, giúp

học sinh trải nghiệm kiến thức từ thực tế chứ không phải nhồi nhét kiến thức.

Kích thích việc tìm tòi, tính sáng tạo cho học sinh.