Từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết "Trước giờ nổ súng" của Lê Khâm

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Chanxaikham KHOUNTHILARD

TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT TRONG TIỂU THUYẾT

“TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG” CỦA LÊ KHÂM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN, NĂM 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Chanxaikham KHOUNTHILARD

TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT TRONG TIỂU THUYẾT

“TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG” CỦA LÊ KHÂM

Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã số: 8.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THU QUỲNH

THÁI NGUYÊN, NĂM 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

khảo sát, thống kê, nghiên cứu, kết luận trong luận văn là trung thực và chưa

từng công bố ở bất kì công trình nào khác.

Ngày 28 tháng 9 năm 2020

Tác giả

Chanxaikham KHOUNTHILARD

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến TS. Nguyễn Thu Quỳnh,

người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên

cứu để tôi có thể hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

Luận văn này là kết quả của một quá trình học tập và nghiên cứu. Vì vậy,

tôi xin chân thành cảm ơn đến những người thầy, người cô đã giảng dạy các

chuyên đề cao học cho lớp Ngôn ngữ K26 (2018 - 2020) tại trường Đại học Sư

phạm - Đại học Thái Nguyên.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, người thân đã luôn

ủng hộ và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020

Tác giả

Chanxaikham KHOUNTHILARD

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ...........................................................................................ii

MỤC LỤC................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC BẢNG.......................................................................vi

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ.....................................................................vii

MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài.................................................................................... 1

2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu............................................................ 2

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................ 3

4. Phương pháp, thủ pháp nghiên cứu....................................................... 3

5. Đóng góp của luận văn.......................................................................... 4

6. Cấu trúc của luận văn............................................................................ 5

Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ

LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .......................................................6

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................ 6

1.1.1. Tình hình nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt........... 6

1.1.2. Tình hình nghiên cứu về tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm

và ngôn ngữ trong tác phẩm...................................................................... 9

1.2. Cơ sở lí luận và thực tiễn ................................................................. 11

1.2.1. Cơ sở ngôn ngữ học ...................................................................... 11

1.2.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................. 34

1.3. Tiểu kết............................................................................................. 36

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO VÀ NGỮ NGHĨA CỦA TỪ NGỮ

CHỈ SỰ VẬT LIÊN QUAN ĐẾN CON NGƯỜI VÀ CHIẾN TRANH

TRONG TIỂU THUYẾT TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG CỦA LÊ

KHÂM.................................................................................................... 38

iv

2.1. Đặc điểm cấu tạo của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và

chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm.............. 38

2.1.1. Khái quát về cấu tạo của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con

người và chiến tranh .............................................................................. 38

2.1.2. Đặc điểm cấu tạo của từ chỉ sự vật liên quan đến con người và

chiến tranh .............................................................................................. 40

2.1.3. Đặc điểm cấu tạo của ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và

chiến tranh............................................................................................... 42

2.2. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và

chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm.............. 46

2.2.1. Khái quát về từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh46

2.2.2. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con

người........................................................................................................ 51

2.2.3. Đặc điểm ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến chiến tranh 59

2.3. Tiểu kết............................................................................................ 73

Chương 3. GIÁ TRỊ CỦA TỪ NGỮ CHỈ SỰ VẬT LIÊN QUAN ĐẾN

CON NGƯỜI VÀ CHIẾN TRANH TRONG TIỂU THUYẾT TRƯỚC

GIỜ NỔ SÚNG CỦA LÊ KHÂM......................................................... 75

3.1. Giá trị của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh

trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong việc thể hiện nội

dung tư tưởng của tác phẩm.................................................................... 75

3.1.1. Khắc họa hiện thực cuộc sống và hiện thực chiến tranh khốc liệt 75

3.1.2. Ngợi ca phẩm chất anh hùng của người lính và tinh thần yêu nước,

căm thù giặc của người dân Lào ............................................................. 81

3.2. Giá trị của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh

trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong việc thể hiện

phong cách nghệ thuật của tác giả .......................................................... 84

3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ...................................................... 84

3.2.2. Nghệ thuật khắc họa không gian, thời gian .................................. 90

3.3. Tiểu kết............................................................................................. 98

KẾT LUẬN.......................................................................................... 100

v

CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN 101

TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 103

PHỤ LỤC..................................................................................................... 107

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1: Bảng các diện đối lập cơ bản trong phạm trù danh từ của

Nguyễn Văn Lộc................................................................. 21

Bảng 2.1: Cấu tạo của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến

tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm .......38

Bảng 2.2: Số lượng từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến

tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm ... 47

Bảng 2.3: Các nhóm từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người trong

tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm...................... 48

Bảng 2.4: Các nhóm từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến chiến tranh trong

tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm...................... 48

vii

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 1.1: Sự hình thành nghĩa của từ ....................................................... 25

Sơ đồ 1.2: Sơ đồ tam giác nghĩa của C. K. Ogden và I. A. Richards........ 26

Sơ đồ 1.3: Sơ đồ hình tháp ngữ nghĩa của Đỗ Hữu Châu.......................... 26

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Từ ngữ là một phạm trù ngôn ngữ quan trọng vào bậc nhất trong đời sống

con người. Trên một ý nghĩa nhất định, cũng có thể nói, ngôn ngữ được hình

thành từ hệ thống từ ngữ. Điều này lí giải không phải ngẫu nhiên mà trong các

truyện cổ của nhiều dân tộc trên thế giới về nguồn gốc ban đầu của con người

thường có những tình tiết về việc con người đặt tên cho các sự vật, hiện tượng

trong thực tế khách quan.

Từ ngữ chỉ sự vật là một bộ phận cơ bản trong hệ thống từ ngữ của một

ngôn ngữ. Nó là một loại vật liệu đặc biệt mà nếu thiếu thì không thể nói đến

sự tồn tại của ngôn ngữ. Vì vậy, khi nghiên cứu bất kì ngôn ngữ nào, người ta

cũng không thể không nghĩ tới việc xác định về loại đơn vị là từ ngữ nói chung

và từ ngữ chỉ sự vật nói riêng. Đây là một nhóm từ chiếm số lượng lớn, đóng

vai trò trọng tâm và là chỗ dựa quan trọng để nghiên cứu về hệ thống từ ngữ

của một ngôn ngữ nói chung và tiếng Việt nói riêng. Tìm hiểu về lớp từ ngữ

chỉ sự vật ở phương diện cấu tạo, ngữ nghĩa trong một tác phẩm văn học cụ thể

có thể coi là một hướng đi khả quan góp phần đào sâu phân tích về một lớp từ

ngữ cơ bản trong tiếng Việt khi nó được đưa vào sử dụng.

Lê Khâm (còn có bút danh là Phan Tứ) là một trong những nhà văn xuất

sắc viết về đề tài chiến tranh cách mạng. Với vốn sống phong phú trong quá

trình tham gia chiến đấu ở Hạ Lào, tinh thần quốc tế vô sản, tinh thần đoàn kết

giữa hai dân tộc Việt - Lào, Lê Khâm đã có nhiều tác phẩm viết về mối tình

chiến đấu hữu nghị của hai dân tộc. Có thể nói, cùng với Mẫn và tôi, Trước giờ

nổ súng là hai đỉnh cao trong đời viết văn của Lê Khâm. Tác phẩm được xây

dựng theo kiểu cốt truyện phiêu lưu như sử thi Odyssee và Ramayana, có sự

xen cài giữa cái tốt và cái xấu, cái anh hùng và sự hèn nhát… Ở đơn vị CC3

của quân tình nguyện Việt Nam làm nhiệm vụ trinh sát, chuẩn bị cho trận mở

màn đánh đồn Pà Thạc (Lào), bộ đội Việt Nam và Lào phải trải qua nhiều gian

2

nan và thử thách, thậm chí bị tổn thất nặng nề như: bị địch phục kích, thiếu gạo,

thiếu nước, mất điện đài không liên lạc được, nội bộ phân hóa, người thì giảm

sút ý chí đi đến tự sát, người bị sa vào tay giặc, kẻ đào ngũ, người hi sinh, cuối

cùng chỉ còn một người duy nhất đem được tài liệu về tới mặt trận “trước giờ

nổ súng”.

Với cách tiếp cận vấn đề từ phương diện từ ngữ chỉ sự vật, luận văn

hướng đến việc khai thác sự sử dụng của Lê Khâm ở một lớp từ cơ bản là từ

ngữ chỉ sự vật để thấy được bức tranh chiến trường và những người lính cùng

với những điều thú vị về bút pháp ngôn từ của tác giả. Xuất phát từ những lí do

trên, đề tài Từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết “Trước giờ nổ súng” của Lê

Khâm được lựa chọn để thực hiện nghiên cứu.

2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích cơ bản của luận văn này là làm rõ đặc điểm của lớp từ ngữ chỉ

sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trên các phương diện

cấu tạo, ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật của lớp từ ngữ chỉ sự vật trong tác phẩm.

Trên cơ sở đó, giúp hiểu rõ và nâng cao hiệu quả của việc sử dụng từ ngữ nói

trên trong các tác phẩm văn học; đồng thời, góp phần làm rõ đặc điểm phong

cách nghệ thuật của Lê Khâm.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ

cụ thể sau đây:

- Xác lập và hệ thống hóa một số vấn đề lí thuyết và thực tiễn có liên

quan đến đề tài.

- Nhận diện, thống kê, phân loại các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết

Trước giờ nổ súng của Lê Khâm.

- Miêu tả đặc điểm của các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết Trước giờ

nổ súng của Lê Khâm ở các phương diện: cấu tạo và ngữ nghĩa.

3

- Tìm hiểu giá trị nghệ thuật của các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết

Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong việc thể hiện nội dung tư tưởng của tác

phẩm và phong cách nghệ thuật của tác giả.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu

thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Trước giờ nổ súng của Lê Khâm là một tiểu thuyết viết về đề tài chiến

tranh nên luận văn xác định phạm vi nội dung nghiên cứu sẽ tập trung vào các

từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh ở các phương diện

đặc điểm cấu tạo, đặc điểm ngữ nghĩa và giá trị nghệ thuật của các từ ngữ này

trong việc thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm và phong cách nghệ thuật

của tác giả.

Phạm vi tư liệu nghiên cứu của luận văn là tiểu thuyết Trước giờ nổ súng

(Nhà xuất bản Văn học, 2007, 291 trang) của Lê Khâm.

4. Phương pháp, thủ pháp nghiên cứu

4.1. Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng hai phương pháp nghiên cứu chính, cụ thể như sau:

- Phương pháp miêu tả được sử dụng để miêu tả, phân tích các đặc điểm

của từ ngữ chỉ sự vật (tập trung vào các từ ngữ chỉ sự vật có liên quan đến con

người và chiến tranh) trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm. Từ đó,

phân tích, tổng hợp, tìm ra các quy luật chung của từ ngữ chỉ sự vật liên quan

đến con người và chiến tranh ở các phương diện đặc điểm cấu tạo, cách gọi tên

của các từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu

thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm.

- Phương pháp phân tích ngữ nghĩa được sử dụng để phân tích đặc điểm

ngữ nghĩa của các từ ngữ chỉ sự vật có liên quan đến con người và chiến tranh

trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm trong mối quan hệ với ngữ

4

cảnh của văn bản và hoàn cảnh sử dụng. Phương pháp này cũng được áp dụng

để phân tích nghĩa của các từ ngữ trong hệ thống theo các quan hệ dọc (so sánh

nghĩa của những từ ngữ biểu thị sự vật ở những bậc khác nhau theo quan hệ lớp

- loại) và quan hệ ngang (so sánh nghĩa của những từ ngữ biểu thị các sự vật ở

cùng một bậc phân loại). Từ đó, thấy được giá trị của việc sử dụng các từ ngữ

này khi thể hiện nội dung tư tưởng của tác phẩm và phong cách nghệ thuật của

tác giả.

4.2. Thủ pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng hai thủ pháp nghiên cứu chính, cụ thể như sau:

- Thủ pháp thống kê, phân loại được sử dụng để khảo sát, thống kê các

từ ngữ chỉ sự vật có liên quan đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết

Trước giờ nổ súng của Lê Khâm.

- Thủ pháp phân tích văn cảnh (bao gồm thủ pháp phân bố và thủ pháp

thay thế) được sử dụng để xác định ngữ trị của các đơn vị từ vựng, xác định

được khả năng tham gia hoặc thay thế của đơn vị từ ngữ ấy trong mối quan hệ

với các từ ngữ khác cùng ngữ cảnh. Từ đó, thấy được giá trị, vai trò của các từ

ngữ chỉ sự vật trong tác phẩm và tài năng ngôn ngữ của tác giả.

5. Đóng góp của luận văn

5.1. Về lí luận

Qua việc miêu tả làm rõ đặc điểm của từ ngữ chỉ sự vật trong tiểu thuyết

Trước giờ nổ súng của Lê Khâm, luận văn bổ sung một số khía cạnh lí thuyết

về từ ngữ chỉ sự vật ở các phương diện cấu tạo và phương diện ngữ nghĩa trong

một thể loại văn học cụ thể là tiểu thuyết. Từ đó, góp phần làm rõ mối quan hệ

giữa ngôn ngữ, văn hóa và tư duy được thể hiện qua đặc điểm của một lớp từ

ngữ trong tác phẩm văn học. Những kết quả nghiên cứu của đề tài cũng có thể

giúp ích cho chuyên ngành Từ vựng học, Phong cách học khi tiếp cận nghiên

cứu ngôn ngữ được sử dụng trong một tác phẩm nghệ thuật.

5

5.2. Về thực tiễn

Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham

khảo phục vụ cho việc biên soạn giáo trình, học liệu về đặc điểm tiếng Việt

trong văn bản nghệ thuật, đồng thời là gợi ý lựa chọn cho các tác giả trong

sử dụng ngôn ngữ nói chung, trong sự lựa chọn từ ngữ nói riêng khi viết về

đề tài chiến tranh.

6. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn

được triển khai theo ba chương:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lí luận và thực tiễn

Chương 2: Đặc điểm cấu tạo và ngữ nghĩa của từ ngữ chỉ sự vật liên quan

đến con người và chiến tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm

Chương 3: Giá trị của từ ngữ chỉ sự vật liên quan đến con người và chiến

tranh trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Lê Khâm

6

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU,

CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

1.1.1. Tình hình nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt

F. de Saussure đã từng viết: “… từ là một đơn vị luôn luôn ám ảnh tư

tưởng chúng ta như một cái gì đó trung tâm trong toàn bộ cơ cấu ngôn ngữ,

mặc dù khái niệm này khó định nghĩa” [dẫn theo 20, tr.28]. Vấn đề về từ tiếng

Việt đã được rất nhiều người quan tâm nghiên cứu. Trong đó, phải kể đến một

số tác giả lớn như Nguyễn Văn Tu, Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện Giáp, Lê

Quang Thiêm, Đỗ Việt Hùng, Hà Quang Năng…

Từ những nghiên cứu về từ vựng - ngữ nghĩa tiếng Việt, trong những

công trình gần đây, xuất hiện một hướng quan tâm khác là tìm hiểu chuyên sâu

về một hệ thống từ ngữ gắn một đối tượng cụ thể, trong đó có hướng nghiên

cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt.

Hướng nghiên cứu về từ ngữ chỉ sự vật trong tiếng Việt được các tác giả

tập trung khai thác ở một số nhóm như: từ ngữ chỉ người, từ ngữ chỉ động thực

vật, từ ngữ chỉ đồ vật, từ ngữ chỉ hiện tượng tự nhiên, hiện tượng xã hội…

Có thể kể tên một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như sau: Đặc điểm

danh học và ngữ nghĩa của nhóm từ ngữ chỉ “sự kết thúc cuộc đời của con người

(Nguyễn Đức Tồn, 1994), Nghĩa của thành ngữ có thành tố chỉ vật thể hiện

tượng tự nhiên trong tiếng Việt (Chu Thị Hảo, 1995), Đặc điểm trường từ vựng

- ngữ nghĩa tên gọi động vật (trên tư liệu đối chiếu tiếng Việt với tiếng Nga

(Nguyễn Thúy Khanh, 1996), Đặc điểm của lớp tên riêng chỉ người (chính

danh) trong tiếng Việt (Phạm Tất Thắng, 1996), Mô hình các từ ghép và ngữ

định danh chỉ y phục của người Việt xét về mặt cấu tạo và ngữ nghĩa (Lê Thị

Hà, 1998), Từ ngữ gọi tên các công cụ trong tiếng Nghệ Tĩnh (Hoàng Trọng

Canh, 2008), Trường từ vựng chỉ không gian trong tập thơ Lửa thiêng của Huy

Cận (Trần Thị Mai, 2010), Từ ngữ nghề gốm Thổ Hà (Nguyễn Văn An, 2011),