Truyền thuyết và lễ hội về nữ thần ở Hải Phòng

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

LÊ THỊ HẢI THÀNH

TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI VỀ NỮ THẦN

Ở HẢI PHÒNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Huế

Thái Nguyên – 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Lê Thị Hải Thành

ii

LỜI CẢM ƠN

Tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa

Văn - Xã hội, Trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên và các Thầy,

Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn

Thị Huế vì sự chỉ bảo, hướng dẫn tận tình dành cho tác giả trong suốt thời gian

nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ của ông

Chủ tịch hội khoa học lịch sử Hải Phòng Ngô Đăng Lợi cùng các trí thức, người

dân địa phương đã giúp tác giả trong vấn đề cung cấp nguồn tài liệu quý báu về

lịch sử, về văn học dân gian và lễ hội ở Hải Phòng. Cuối cùng, xin gửi lời cảm

ơn đến gia đình, người thân, bạn bè đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác

giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Lê Thị Hải Thành

iii

MỘT SỐ QUY ƯỚC TRÌNH BÀY

TRONG LUẬN VĂN

PGS.TS Phó giáo sư –tiến sĩ

Nxb Nhà xuất bản

[X] X là số thứ tự của tài liệu tham khảo

trong mục tài liệu tham khảo

[X,Y] X là số thứ tự của tài liệu tham khảo

trong mục tài liệu tham khảo, Y là số

trang chứa phần trích dẫn.

KHXH Khoa học xã hội

TCN Truớc công nguyên

KHLS Khoa học lịch sử

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i

LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii

MỘT SỐ QUY ƯỚC TRÌNH BÀY TRONG LUẬN VĂN............................... iii

DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................. vii

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1.Lý do chọn đề tài.............................................................................................. 1

1.1.Lí do khoa học .............................................................................................................. 1

1.2.Lý do cá nhân................................................................................................................ 2

2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng............ 3

2.1. Một số công trình nghiên cứu truyền thuyết về nữ thần Việt Nam và Hải

Phòng trước nay .................................................................................................................. 3

2.2. Cơ sở lý luận để nghiên cứu đề tài - vấn đề liên quan đến truyền thuyết ... 4

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu.................................................................. 6

3.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................................ 6

3.2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................. 6

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ........................................................... 6

4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................ 6

4.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 6

5. Phạm vi nghiên cứu......................................................................................... 7

6. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 7

7. Đóng góp của luận văn.................................................................................... 7

CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT ĐIỀU KỆN ĐỊA LÝ NHÂN VĂN HẢI PHÒNG VÀ

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI................................................ 9

1.1. Khái quát điều kiện địa lý - nhân văn:.................................................................. 9

1.1.1.Đặc điểm địa lý tự nhiên ........................................................................................ 9

1.1.2.Lịch sử Hải Phòng.................................................................................................... 10

1.1.3. Môi trường xã hội nhân văn ................................................................................. 12

v

1.2. Tình hình sưu tầm, nghiên cứu về truyền thuyết và lễ hội về các vị nữ thần ở

Hải Phòng ............................................................................................................................. 13

1.2.1. Tình hình sưu tầm, nghiên cứu về truyền thuyết ở Hải Phòng và truyền

thuyết về nữ thần ở Hải Phòng........................................................................................ 13

1.2.2. Tình hình giới thiệu và nghiên cứu về lễ hội ở Hải Phòng........................... 15

CHƯƠNG 2 KHẢO SÁT VÀ PHÂN LOẠI TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ THẦN

Ở HẢI PHÒNG ................................................................................................... 18

2.1. Khảo sát hệ thống truyền thuyết dân gian về nữ thần ở Hải Phòng............... 18

2.1.1. Nguồn tư liệu............................................................................................................ 18

2.1.2. Bảng thống kê truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng................................... 20

2.1.3. Phân tích bảng thống kê ........................................................................................ 33

2.2. Phân loại hệ thống truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng............................... 38

2.2.1. Truyền thuyết về Nữ thần – nhân vật lịch sử, anh hùng chống xâm lăng ở

Hải Phòng ............................................................................................................................. 40

2.2.2.Truyền thuyết về Nữ thần liên quan đến biển ở Hải Phòng .......................... 56

CHƯƠNG 3 TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ THẦN Ở HẢI PHÒNG TRONG MỐI

QUAN HỆ VỚI LỄ HỘI VÀ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN............................... 64

3.1. Lễ hội và tín ngưỡng dân gian................................................................................. 64

3.1.1.Khái niệm lễ hội ....................................................................................................... 64

3.1.2. Khái niệm tín ngưỡng ............................................................................................ 65

3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết, lễ hội và tín ngưỡng dân gian..................... 66

3.3. Truyền thuyết Thánh Chân công chúa (Nữ tướng Lê Chân) và lễ hội Đền

Nghè....................................................................................................................................... 70

3.3.1. Truyền thuyết về Thánh Chân công chúa ......................................................... 71

3.3.2. Lễ hội đền Nghè – lễ hội kỷ niệm về Nữ tướng Lê Chân............................. 75

3.4. Truyền thuyết Bà chúa Mõ (Công chúa Quỳnh Trân) và lễ hội đền Mõ ở

Kiến Thụy............................................................................................................................. 79

3.4.1.Truyền thuyết về bà chúa Mõ................................................................................ 79

vi

3.4.2. Lễ hội đền Mõ.......................................................................................................... 85

3.5. Truyền thuyết Tứ vị Thánh Nương và lễ hội đền Vạn Chài........................... 89

3.5.1. Truyền thuyết Tứ vị Thánh Nương..................................................................... 90

3.5.2. Quy trình lễ hội đền Vạn Chài............................................................................. 94

3.6. Giá trị, ý nghĩa lễ hội thờ nữ thần trong truyền thuyết dân gian Hải Phòng............. 97

3.6.1. Lễ hội là nơi duy trì, liên kết cộng đồng qua tín ngưỡng thờ thần và Thành

hoàng...................................................................................................................................... 97

3.6.2.Lễ hội là nơi duy trì và bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống........... 98

KẾT LUẬN......................................................................................................... 100

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 103

PHỤ LỤC............................................................................................................ 111

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Bảng thống kê truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng........................ 20

Bảng 2: Bảng thống kê truyền thuyết về nữ thần – nhân vật lịch sử anh hùng

chống xâm lăng ở Hải Phòng .............................................................................. 41

Bảng 2.3. Bảng thống kê truyền thuyết về nữ thần liên quan đến biển .............. 56

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Lí do khoa học

Truyền thuyết, trong nền văn học dân gian Việt Nam, cùng với thần thoại

và truyện cổ tích, được coi là những thể loại độc đáo của loại hình tự sự dân

gian. Trong đó, truyền thuyết ra đời gắn liền với công cuộc đấu tranh dựng nước

và giữ nước của dân tộc. Truyền thuyết dân gian theo nhận định của cố Thủ

tướng Phạm Văn Đồng thì “thường có một cái cốt lõi là sự thực lịch sử mà nhân

dân qua nhiều thế hệ đã lí tưởng hóa, gửi gắm vào đó tâm tình tha thiết của

mình. Chắp đôi cánh của sức tưởng tượng và nghệ thuật dân gian làm nên những

tác phẩm văn hóa mà đời đời con người ưa thích”. Vì vậy nghiên cứu truyền

thuyết là một công việc nghiên cứu về một đối tượng khoa học mang nhiều ý

nghĩa về lịch sử, về văn hóa, văn học ...

Nhân vật và nhân vật nữ trong truyền thuyết thường là những nhân vật lịch

sử, những người có công trạng ảnh hưởng rộng lớn tới đời sống nhân dân. Đó là

những anh hùng có công dựng nước và giữ nước, những anh hùng văn hóa, anh

hùng nông dân.... Trong những người anh hùng ấy không thể không kể đến

những người phụ nữ đã có nhiều đóng góp, hy sinh to lớn trong lịch sử dựng

nước và giữ nước. Vai trò to lớn của người phụ nữ trong đời sống thực tại đã ghi

dấu ấn sâu đậm trong tiềm thức của nhân dân, được nhân dân tôn vinh đưa vào

các thần điện, bất tử hóa trong thế giới thần linh, được lưu truyền trong những

truyện kể, những bài ca dân gian để đời đời được ngợi ca, ngưỡng mộ và thờ

phụng. Trong kho tàng truyền thuyết các dân tộc Việt Nam, sự xuất hiện của các

nhân vật nữ thần chiếm một vị trí và số lượng đáng kể. Đặc biệt gần gũi và thiết

thực hơn cả là các vị nữ thần vốn là các anh hùng liệt nữ, các danh tướng ngoài

trận mạc, là những người có tài góp sức xây dựng đất nước, bảo vệ Tổ quốc.

2

1.2. Lý do cá nhân

Hải Phòng là vùng đất ven biển, vùng đất đầu sóng ngọn gió, “phên dậu”

phía Đông Bắc của đất nước. Hải Phòng có vị thế chiến lược trong toàn bộ tiến

trình đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. Vì vậy, vùng đất Hải

Phòng đã lưu truyền và tồn tại khá dồi dào một số lượng truyền thuyết dân gian

phản ánh lịch sử hình thành và phát triển của mảnh đất nơi đây, trong đó có một

bộ phận là những truyền thuyết kể về các nhân vật nữ với rất nhiều dấu tích, đền

thờ, lễ hội ... Đây là một hiện tượng văn hóa – văn học thú vị cần được nghiên

cứu, song chưa được các trí thức địa phương cũng như trung ương quan tâm,

giới thiệu. Bởi vậy, vệc tìm hiểu văn học dân gian của quê hương giúp tôi có

điều kiện hiểu sâu sắc hơn về truyền thống quê hương, góp một tiếng nói trong

công cuộc gìn giữ và phát triển văn học dân gian của tỉnh nhà trong công cuộc

công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước.

Do vậy, với tất cả những lí do trên, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu, tìm hiểu

về đề tài: “Truyền thuyết và lễ hội về các vị nữ thần ở Hải Phòng” làm đề tài

luận văn thạc sĩ. Chọn đề tài luận văn nghiên cứu về quê hương là việc cần thiết

để chúng tôi hiểu sâu diện mạo văn học dân gian địa phương Hải Phòng, cũng

như thấy được sự đóng góp của sắc thái văn học dân gian Hải Phòng vào nền

văn học dân gian Việt Nam nói chung.

Trong phạm vi một đề tài luận văn thạc sĩ, chúng tôi cố gắng đưa ra những

đánh giá, hệ thống các nữ thần trong thuyết dân gian ở Hải Phòng. Đồng thời

xem xét các mối quan hệ giữa truyền thuyết với lễ hội, tín ngưỡng dân gian để từ

đó khẳng định ý nghĩa, giá trị to lớn của nhóm nhân vật nữ thần trong truyền

thuyết dân gian ở Hải Phòng.

3

2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng

2.1. Một số công trình nghiên cứu truyền thuyết về nữ thần Việt Nam và Hải

Phòng từ xưa đến nay

Trên phạm vi cả nước thì công trình sưu tập, giới thiệu đầu tiên về các

nhân vật nữ trong huyền thoại, truyền thuyết và thần tích có thể kể tới công trình

Các nữ thần Việt Nam của Đỗ Thị Hảo và Mai Ngọc Chúc, (NXB Phụ nữ, H,

1984). Các tác giả đã giới thiệu sơ lược về huyền thoại, truyền thuyết và thần

tích, trong đó gồm 75 vị nữ thần tiêu biểu của nước ta. Sau đó là các công trình

khác như Nữ thần và Thánh mẫu Việt Nam của Vũ Ngọc Khánh (chủ biên), Mai

Ngọc Chúc, Phạm Hồng Hà (NXB Thanh niên, H, 2004), Thần nữ Việt Nam của

Mai Ngọc Chúc (NXB Văn hóa thông tin, H, 2005) ... Các công trình nêu trên

đã giúp người đọc có cái nhìn hệ thống, khái quát về các huyền thoại, truyền

thuyết, thần tích kể về nguồn gốc, sự tích các vị nữ thần được thờ phụng ở Việt

Nam. Hầu hết các nữ thần trong các truyện kể nói trên đều là những con người

có thật, những vị nữ anh hùng có công giết giặc chống ngoại xâm hoặc những bà

chúa, các vị tổ của làng nghề truyền thống.

Đối với Hải Phòng, hệ thống truyện kể về các nữ thần lưu truyền trong

dân gian được biết đến không nhiều. Bởi đến nay vẫn chưa có một công trình

sưu tập, thống kê nào về những truyền thuyết cũng như các nữ thần trong các

truyền thuyết đó của Hải Phòng. Tuy nhiên, cũng đã có một số bài viết, một số

sưu tập về các nữ thần trong truyền thuyết ở Hải Phòng như Nữ thần và tục thờ

nữ thần ở Hải Phòng của nhà sử học Ngô Đăng Lợi và lác đác có những câu

chuyện kể về một số nữ thần được sưu tầm trong cuốn Kể chuyện lịch sử - địa lí

Hải Phòng , nhóm tác giả Mai Đắc Lượng (chủ biên) – Ngô Đăng Lợi – Hoàng

Ngọc Kỳ, NXB Hải Phòng, 2016.

Các công trình nghiên cứu và các sưu tập nói trên, đặc biệt là cuốn Nữ

thần và Thánh mẫu Việt Nam của nhóm tác giả Vũ Ngọc Khánh – Mai Ngọc

Chúc – Phạm Hồng Hà và công trình nghiên cứu Nữ thần và tục thờ nữ thần ở

4

Hải Phòng của nhà sử học Ngô Đăng Lợi là cơ sở tham khảo chính cho chúng

tôi trong việc nghiên cứu, tìm hiểu về đề tài “Truyền thuyết và lễ hội về các vị

nữ thần ở Hải Phòng”

2.2. Cơ sở lý luận để nghiên cứu đề tài - vấn đề liên quan đến truyền thuyết

Việc tìm hiểu truyền thuyết và lễ hội về nữ thần trong truyền thuyết dân

gian ở Hải Phòng đòi hỏi một cơ sở lí thuyết về thể loại, cụ thể ở đây là lý thuyết

về thể loại truyền thuyết.

Việc xác định bản chất thể loại của truyền thuyết dân gian trong giới

nghiên cứu văn học dân gian nước ta không phải lúc nào cũng thống nhất, nhiều

nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều cách hiểu, những định nghĩa khác nhau về

truyền thuyết:

Nguyễn Đổng Chi trong Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (Viện Văn

học, NXB Giáo dục, H, 2000), Tầm Vu trong Tư tưởng chủ yếu của người Việt

thời cổ qua những truyện đứng đầu trong thần thoại và truyền thuyết (Sách

Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam, NXB

KHXH, H, 1971) ... hai tác giả trên đều đặt truyền thuyết trong mối quan hệ với

thần thoại và cổ tích để xác định bản chất thể loại của truyền thuyết, giúp người

đọc có ý niệm ban đầu về truyền thuyết.

Các tác giả như Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên) định

nghĩa: “Truyền thuyết là một thể loại truyện dân gian mà chức năng chủ yếu là phản

ánh và lý giải các nhân vật và sự kiện lịch sử có ảnh hưởng quan trọng đối với một

thời kỳ, một dân tộc, một quốc gia hay một địa phương.” [15].

Viết khá công phu về truyền thuyết là tác giả Kiều Thu Hoạch. Bài viết

Truyền thuyết anh hùng trong thời kì phong kiến (Sách Truyền thống anh hùng

dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam, Nxb KHXH, Hà Nội, 1971) là

một đóng góp quan trọng. Trong chuyên luận này, tác giả đã đề cập khá toàn

diện về một thể loại văn học dân gian – đó là truyền thuyết. Ông đã nêu ra định

nghĩa về truyền thuyết và sự phân loại dễ được chấp nhận: “Truyền thuyết là một

5

thể tài truyện kể bằng miệng trong loại hình tự sự dân gian. Nội dung cốt truyện

kể lại truyện tích các nhân vật lịch sử hoặc giải thích các nhân vật địa phương

theo quan điểm của nhân dân. Biện pháp nghệ thuật chủ yếu là khoa trương,

phóng đại, đồng thời nó cũng sử dụng yếu tố hư ảo, thần kỳ như cổ tích và thần

thoại. Nó khác cổ tích là ở chỗ không nhằm phản ánh xung đột gia đình, sinh

hoạt xã hội và số phận cá nhân mà phản ánh những vấn đề thuộc phạm vi quốc

gia dân tộc rộng lớn. Nó khác với thần thoại ở chỗ nhào nặn tự nhiên và xã hội

trên cơ sở lịch sử chứ không hoàn toàn trong trí tưởng tượng và bằng trí tưởng

tượng”

Tác giả Kiều Thu Hoạch chia truyền thuyết thành: truyền thuyết nhân vật

và truyền thuyết phong vật. Riêng truyền thuyết nhân vật được ông chia như sau:

Truyền thuyết anh hùng (những truyền thuyết nói về anh hùng lịch sử chống

xâm lược và anh hùng văn hóa), truyền thuyết phản diện (truyền thuyết nói về

bọn xâm lược và bọn bán nước...). Trong các công trình nghên cứu sau đó, tác

giả Kiều Thu Hoạch đã phân tích khá rõ ràng và sâu sắc những đặc trưng về mặt

nghệ thuật và nội dung của thể loại truyền thuyết trong phần Khải luận viết cho

tập 4, tập 5 Truyền thuyết dân gian người Việt (trong bộ Tổng tập văn học dân

gian người Việt, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH). Tác giả đã đặt ra vấn đề

Phân loại truyền thuyết, trong đó có bổ sung điều chỉnh cách phân loại hợp lí

hơn: 1. Truyền thuyết các nhân vật, 2. Truyền thuyết địa danh; 3. Truyền thuyết

phong vật. Chúng tôi quan tâm đặc biệt tới tiểu loại truyền thuyết nhân vật. Theo

quan điểm này, tác giả Kiều Thu Hoạch đã chia thành các loại nhỏ sau: 1.

Truyền thuyết về anh hùng chống xâm lược; 2. Truyền thuyết về anh hùng văn

hóa; 3. Truyền thuyết về anh hùng nông dân....

Chúng tôi thống nhất quan điểm với tác giả và bước đầu lấy đó làm cơ sở

lí thuyết cho việc nghiên cứu, tìm hiểu truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng.

6

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Hệ thống truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng

- Một số lễ hội tiêu biểu về nữ thần ở Hải Phòng

3.2. Mục tiêu nghiên cứu

- Khái quát diện mạo truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng

- Nhận diện hình tượng nhân vật nữ thần, đánh giá vai trò, ảnh hưởng của

họ trên phương diện lịch sử, văn hóa, đời sống tinh thần của nhân dân.

- Tìm hiểu về lễ hội, di tích, đền miếu gắn với các nhân vật nữ thần ở Hải

Phòng.

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu

4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Trên cơ sở các truyền thuyết được tập hợp, thống kê, tiến hành phân loại

các nhóm truyền thuyết về nữ thần ở Hải Phòng.

- Phân tích các hình tượng nhân vật nữ thần trong các truyền thuyết về nữ

thần ở Hải Phòng

- Tiếp cận, khảo sát, mô tả, trình bày về các lễ hội về Nữ thần tiêu biểu

của Hải Phòng

4.2. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp điền dã: Chúng tôi sử dụng phương pháp này khi đến các

địa danh có đền thờ và truyền thuyết về các nữ thần được lưu truyền ở Hải

Phòng để sưu tầm và tìm hiểu truyền thuyết trong mối quan hệ với lễ hội.

- Phương pháp thống kê, phân loại: Chúng tôi sử dụng phương pháp này

trong quá trình khảo sát các truyền thuyết sưu tầm được qua việc sưu tầm, điền

dã trên địa bàn thực địa Hải Phòng và tiến hành phân loại các truyền thuyết theo

nhóm nội dung và nhóm các nhân vật nữ.