Truyền thuyết và lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN HƯƠNG CÚC

TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI DÂN GIAN

Ở ĐỒNG HỶ, THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên, năm 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN HƯƠNG CÚC

TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI DÂN GIAN

Ở ĐỒNG HỶ, THÁI NGUYÊN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Hằng Phương

Thái Nguyên, năm 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả

nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2017

Tác giả luận văn

Nguyễn Hương Cúc

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, ngoài sự cố gắng, nỗ lực của bản thân em

đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ. Qua đây, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu

sắc tới:

Ban giám hiệu, Phòng đào tạo sau Đại học, các thầy cô giảng viên khoa

Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Thái nguyên đã giảng dạy em trong suốt

khóa học.

PGS.TS Nguyễn Hằng Phương đã tận tâm chỉ bảo, hướng dẫn em trong

suốt quá trình nghiên cứu để em hoàn thành luận văn của mình.

Phòng văn hóa thông tin huyện Đồng Hỷ, cùng nhân dân huyện Đồng

Hỷ đã nhiệt tình giúp đỡ em trong suốt quá trình đi điền dã sưu tầm.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2017

Tác giả

Nguyễn Hương Cúc

iii

MỤC LỤC

Trang

TRANG BÌA PHỤ

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

MỤC LỤC.......................................................................................................iii

A. MỞ ĐẦU MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG .................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3

3. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 7

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 7

5. Đối tượng nghiên cứu.................................................................................... 8

6. Phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 8

7. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 8

8. Đóng góp của luận văn.................................................................................. 9

9. Bố cục của luận văn ...................................................................................... 9

B. NỘI DUNG................................................................................................ 10

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TẾ CỦA VIỆC TÌM HIỂU

TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI DÂN GIAN Ở ĐỒNG HỶ, THÁI

NGUYÊN........................................................................................................ 10

1.1. Sơ lược về điều kiện tự nhiên, xã hội, văn hóa ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên. . 10

1.1.1. Điều kiện tự nhiên................................................................................. 10

1.1.2. Đặc điểm kinh tế, xã hội ....................................................................... 13

1.1.3. Truyền thống lịch sử, văn hóa............................................................... 17

1.2. Truyền thuyết và lễ hội ............................................................................ 20

1.2.1. Truyền thuyết ........................................................................................ 20

1.2.2. Lễ hội..................................................................................................... 24

1.2.3. Khái quát về truyền thuyết và lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên... 30

iv

Chương 2: TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN Ở ĐỒNG HỶ, THÁI

NGUYÊN........................................................................................................ 36

2.1. Truyền thuyết dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên nhìn từ phương diện

nội dung................................................................................................... 36

2.1.1. Phản ánh nhân vật, sự kiện lịch sử........................................................ 36

2.1.2. Bộc lộ ước muốn, khát vọng của nhân dân........................................... 43

2.1.3. Thể hiện cảm hứng ca ngợi, tôn vinh.................................................... 48

2.2. Truyền thuyết dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên nhìn từ góc độ nghệ thuật. 49

2.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .............................................................. 49

2.2.2. Yếu tố thần kì........................................................................................ 51

2.2.3. Mô típ điển hình.................................................................................... 53

2.2.4. Thời gian và không gian nghệ thuật...................................................... 57

Chương 3: LỄ HỘI VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỀN THUYẾT

VỚI LỄ HỘI DÂN GIAN Ở ĐỒNG HỶ, THÁI NGUYÊN...................... 61

3.1. Lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên............................................... 61

3.1.1. Lễ hội Kim Sơn Tự, Chùa Hang ........................................................... 61

3.1.2. Lễ hội Hang Dơi, Linh Sơn................................................................... 70

3.1.3. Lễ hội Đền Hích, Hòa Bình .................................................................. 72

3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết với lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên . 75

3.2.1. Mối quan hệ giữa Folklore với thực tiễn .............................................. 75

3.2.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên ... 77

3.2.3. Truyền thuyết và lễ hội trong đời sống dân gian hiện nay.................... 85

C. KẾT LUẬN ............................................................................................... 90

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 94

PHỤ LỤC

1

A. MỞ ĐẦU

MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Được nhân dân sáng tác, lưu truyền trong dân gian từ thế hệ này sang

thế hệ khác bằng hình thức truyền miệng. Văn học dân gian đã trở thành nguồn

suối trong lành của tình yêu đất nước, của tâm hồn con người Việt trong suốt

chiều dài lịch sử, văn hóa của dân tộc. Điều đó đã được thể hiện rất rõ không

phải chỉ ở trong thần thoại - thể loại “khai sơn phá thạch” cho loại hình tự sự dân

gian mà ở trong thể loại truyền thuyết kế tiếp sau cũng vậy.

Gắn với những nhân vật, sự kiện, những biến cố lịch sử trọng đại của đất

nước trong quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc, thêm vào đó là tâm

tư, tình cảm, thái độ ý nguyện của nhân dân… Truyền thuyết đã tạo nên một

nét riêng, một sức hút kì diệu, lôi cuốn với những con người từ thế hệ này sang

thế hệ khác.

Thế nhưng xã hội ngày càng hiện đại kéo theo đó là sự hội nhập và phát

triển không ngừng trên mọi mặt kinh tế, chính trị, văn hóa. Bên cạnh sự tích

cực tiếp thu để làm giàu thêm vốn văn hóa dân tộc thì điều đó cũng khiến

những nét đẹp văn hóa truyền thống có nguy cơ bị mai một và lãng quên. Bởi

vậy, Đảng và nhà nước ta đã ban hành nhiều chính sách chú trọng tới sự phát

triển văn hóa, văn học dân tộc mà cụ thể như trong văn kiện lần thứ V Ban chấp

hành Trung ương Đảng khóa VIII đã chỉ rõ: “Di sản văn hóa là tài sản vô giá,

gắn kết cộng đồng dân tộc, là cốt lõi của bản sắc dân tộc, cơ sở để sáng tạo

những giá trị mới và giao lưu văn hóa. Cần phải hết sức coi trọng, bảo tồn, kế

thừa, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống (bác học và dân gian), văn

hóa cách mạng bao gồm cả văn hóa vật thể và phi vật thể” [3]. Cho nên việc

nghiên cứu truyền thuyết dân gian kết hợp với việc tìm hiểu lễ hội dân gian

chính là một việc có ý nghĩa thực tiễn đóng vai trò quan trọng nhất là trong thời

đại hội nhập và phát triển ngày nay.

2

1.2. Đồng Hỷ - một huyện nằm cách trung tâm thành phố Thái Nguyên 3

km về phía Đông Bắc là một vùng đất có nền văn hóa - văn học phát triển từ

lâu đời. Những thành tựu văn hóa - văn học đã phản ánh rất rõ sự sáng tạo qua

trí thông minh “nhào nặn” khéo léo của con người nơi đây. Có thể nói, mỗi câu

chuyện lưu truyền, mỗi câu thơ để lại, mỗi câu hát dân gian… là những minh

chứng cho nét đẹp trí tuệ, là những trang lịch sử, văn hóa - văn học được khắc

ghi trong tâm thức của con người.

“Ai đã về thăm quê em Đồng Hỷ, qua cầu Gia Bảy tới làng Đông bạt

ngàn rau xanh đi qua Đồng Bẩm, xin hãy về thăm quê em Đồng Hỷ, qua Trại

Cài ngút ngát chè xanh mía ngọt dâu non xin về Minh Lập…”

(Đồng Hỷ một miền quê )

Ai qua thành phố Thái Nguyên

Tới cầu Gia Bảy bến thuyền vui xinh

Nước non phong cảnh hữu tình

Thiên nhiên ưu ái đã đành nơi đây

Cảnh tình càng thắm càng hay

Càng yêu cảnh sắc càng say tình đời…

(Tiên Lữ Động, Ninh Bá Nhương)

Nhưng không phải cho đến tận ngày nay, mà từ xa xưa với tinh thần

đoàn kết dân tộc, gắn với truyền thống lịch sử của đất nước trong cuộc kháng

chiến chống quân Tống xâm lược dưới thời nhà Tiền Lê, nhà Lý… kháng chiến

chống quân Mông - Nguyên, chống giặc Minh… mảnh đất và con người trên

quê hương Đồng Hỷ, Thái Nguyên đã đi sâu vào trong lòng mỗi người thông

qua những câu chuyện kể dân gian lưu truyền qua biết bao thế hệ. Vì thế việc

tìm hiểu truyền thuyết và lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên sẽ là minh

chứng cho một kho tàng lưu giữ những nét đẹp đã đi sâu vào trong tiềm thức

con người nơi đây.

3

1.3. Xuất phát từ tình yêu của mình đối với mảnh đất quê hương Đồng

Hỷ, Thái Nguyên. Nơi tôi đã được nuôi dưỡng chính tâm hồn mình, đã nhận

được sự yêu thương, đã được tự hào bởi là một người con trên mảnh đất ấy.

Với tư cách là một học viên chuyên ngành Văn học Việt Nam rất yêu

thích Văn học dân gian, tôi muốn đi sâu tìm hiểu về truyền thuyết này để có cái

nhìn cụ thể, đa chiều về thể loại truyền thuyết, tìm ra mối quan hệ giữa truyền

thuyết và lễ hội cũng như mối quan hệ giữa văn học và văn hóa. Mặt khác, đây

sẽ là một cơ hội để bản thân, cá nhân mình trau dồi thêm kiến thức lịch sử, văn

hóa trên mảnh đất quê hương, là cơ hội để học hỏi áp dụng những kiến thức đã

được học vào nghiên cứu một vấn đề thực tiễn, là cơ hội để mọi người biết đến

truyền thống, nét đẹp lịch sử, văn hóa của địa phương.

Trên cơ sở những lí do trên, tôi xin mạnh dạn chọn “Truyền thuyết và lễ

hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên” làm đề tài nghiên cứu. Hi vọng luận

văn này sẽ góp một phần nhỏ bé vào việc bảo lưu và gìn giữ những giá trị văn

hóa dân gian quý báu của quê hương, dân tộc.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử nghiên cứu truyền thuyết và lễ hội

Khái quát về lịch sử nghiên cứu truyền thuyết và lễ hội đã có khá nhiều

công trình nghiên cứu khác nhau mà trong đó có thể kể đến:

Đỗ Bình Trị trong công trình Nghiên cứu tiến trình của lịch sử văn học

dân gian Việt Nam (1978), đã nghiên cứu một cách hệ thống về truyền thuyết.

Theo nhà nghiên cứu, truyền thuyết gắn liền với lịch sử và sự ra đời trong thời

đại có nhiều sự kiện đáng ghi nhận của dân tộc. Nhân vật trong truyền thuyết

khá phong phú và đa dạng nhưng đều có đặc điểm chung là con người có thật

xuất phát từ lịch sử [47].

Tác giả Nguyễn Xuân Lạc trong cuốn Văn học dân gian Việt Nam trong

nhà trường cũng đã chỉ ra hướng tiếp cận truyền thuyết dưới góc độ thể loại

của văn học dân gian góp một cách nhìn, cách nghiên cứu mới về truyền thuyết.

Song đó đều là những nghiên cứu riêng về truyền thuyết, chưa đi sâu tìm hiểu

4

khám phá khía cạnh mới của truyền thuyết trong mối quan hệ gắn bó giữa

truyền thuyết và sinh hoạt lễ hội[18].

Trong Tìm hiểu mối quan hệ giữa thần thoại, truyền thuyết và diễn

xướng tín ngưỡng phong tục (1973), tác giả Nguyễn Khắc Xương đã nêu lên

mối quan hệ giữa thần thoại, truyền thuyết và lễ hội: “thần thoại, truyền thuyết

lưu truyền bằng miệng trong dân gian đã được tái hiện cụ thể và sinh động

trước nhân dân qua nghệ thuật diễn xướng hỗn hợp” [52].

Năm 1996 trong giáo trình Văn học dân gian Việt Nam, Đinh Gia

Khánh chủ biên đã đề cập đến: “Chức năng của truyện cổ dân gian là ghi nhận

và chuyên trở những yếu tố văn hóa… phản ánh khá trung thực, sống động các

yếu tố văn hóa bản địa do các dân tộc xây dựng lên, cùng với biết bao truyền

thống tốt đẹp khác, những truyện kể trên đã góp phần tạo nên cốt cách Việt

Nam”[14].

Cũng cùng năm 1996, tác giả Lê Văn Kỳ trong Mối quan hệ giữa

truyền thuyết người Việt và lễ hội về các anh hùng đã nêu lên định nghĩa hội,

lễ, mối quan hệ giữa hội và lễ: “Hội lễ là một cuộc vui lớn của cộng đồng

nhằm đáp ứng nhu cầu giải trí, tín ngưỡng, thi thố tài năng, biểu dương

sức mạnh, tái hiện cuộc sống con người trong trường kỳ lịch sử. Nó là một loại

hình tổng hợp bao gồm nhiều yếu tố văn hóa dân gian luôn luôn tương tác lẫn

nhau” [17] đó chính là những mối quan hệ có liên quan đến khóa luận này.

2.2. Lịch sử nghiên cứu truyền thuyết và lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên

Tác phẩm Con người và sự tích Bắc Thái (1986, Nxb Sở văn hóa thông

tin Bắc Thái) [37] của nhiều nhà nghiên cứu khác nhau đã tập hợp lại những

câu chuyện về những nhân vật, những sự kiện, sự tích về những địa danh đã đi

sâu vào trong đời sống của người dân. Đó là những con người đã làm nên

truyền thuyết như Dương Tự Minh, Lưu Nhân Chú… là những địa danh đã gắn

liền với sự tích như Đền Đuổm, Núi Văn, Núi Võ… Tác phẩm là một sự khái

quát chung nhưng mang tính chất rộng toàn tỉnh Thái Nguyên. Mặc dù có mối

5

liên hệ với nội dung của luận văn nghiên cứu nhưng lại chưa thực sự đề cập cụ

thể về vấn đề truyền thuyết và lễ hội dân gian ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên.

Tiếp theo là tác phẩm Nàng tiên thứ bảy - Truyện cổ Bắc Thái (1986,

Nxb Sở văn hóa thông tin Bắc Thái) [35]. Nội dung của tác phẩm lúc này

không còn là những câu chuyện có thật trong lịch sử mà là những câu chuyên

mang tính hư cấu với nhân vật là những nàng tiên xinh đẹp, là con gái của

Ngọc Hoàng - vị vua của thế giới tiên cảnh tượng trưng cho ước mơ khát vọng

của người dân về cuộc sống. Tuy nhiên, tác phẩm này cũng chỉ mang tính chất

khái quát, lí giải phần nào về những câu chuyện lưu truyền trong dân gian ở đất

Thái Nguyên về các lực lượng siêu nhiên chứ không phải là sự nghiên cứu cụ

thể truyền thuyết về lực lượng siêu nhiên ở Đồng Hỷ, Thái Nguyên.

Đến năm 2008 một tài liệu của Sở Giáo dục và Đào tạo Thái Nguyên

được lưu hành nội bộ mang tên Văn học Thái Nguyên (Tài liệu giảng dạy văn

học địa phương cấp THCS - Lưu hành nội bộ) [34]. Trong đó là sự sưu tầm

chung của văn học Thái Nguyên và cũng có những sưu tầm về Văn học dân

gian Thái Nguyên.

Gần đây nhất là tác phẩm do Tỷ Khiêu Thích Nguyên Thanh chủ biên,

Chùa Hang - Kim Sơn Tự - Thái Nguyên (Nxb Thế giới) [42]. Tác phẩm là sự

nghiên cứu cụ thể về Chùa Hang, Đồng Hỷ, Thái Nguyên từ truyền thuyết, lịch

sử hình thành cho đến những minh chứng lâu đời về sự thật lịch sử được khắc

trên bia đá trong chùa bằng Hán văn. Thông qua đó ta có thể tìm hiểu sâu hơn

về Chùa Hang nhưng tác phẩm lại chỉ là sự nghiên cứu đứng về góc độ văn

hóa, đem đến cho người đọc sự hiểu biết về Chùa Hang, Đồng Hỷ, Thái

Nguyên không phải là nghiên cứu về “Truyền thuyết và lễ hội dân gian ở Đồng

Hỷ, Thái Nguyên” một cách chung nhất.

Các tác giả trong cuốn Thống kê lễ hội Việt Nam [4] đã hệ thống và

miêu tả sơ lược lại những lễ hội trên địa bàn cả nước. Họ đã có công sưu

tầm, ghi chép những khía cạnh khác nhau của văn hóa dân gian Thái

6

Nguyên. Song các nhà sưu tầm mới chỉ nhìn nhận vấn đề ở góc độ văn hóa

mà chưa chỉ ra được mối quan hệ gắn bó giữa truyền thuyết và lễ hội ở Đồng

Hỷ, Thái Nguyên.

Bên cạnh đó, cũng có một số đề tài, luận văn, nghiên cứu khoa học về

nhiều vấn đề khác nhau ở Đồng Hỷ như:

Bài viết của Mai Thị Hồng Lĩnh, Một số tín ngưỡng dân gian của người

Sán Dìu ở huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên (Tạp chí dân tộc học số 3/2013)

[23] đưa ra một số thông tin chi tiết về tín ngưỡng của người Sán Dìu ở Đồng

Hỷ song chỉ dừng lại ở vấn đề tín ngưỡng dân gian.

Đề tài nghiên cứu khoa học lịch sử Phan Đình Thuận, Tìm hiểu tôn giáo -

tín ngưỡng của người Nùng ở xã Tân Long, Huyện Đồng Hỷ (Đại học Sư phạm

Thái Nguyên) [44].

Khóa luận tốt nghiệp Nguyễn Anh Tuấn, Tang ma người Nùng Phàn

Slình ở xã Tân Long, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên (Đại học khoa học xã

hội nhân văn, Hà Nội) [40].

Khóa luận tốt nghiệp của Nguyễn Thị Bình, Lễ cấp sắc của dân tộc

Dao Sơn Đầu ở xã Hợp Tiến, Đồng Hỷ, Thái Nguyên (Đại học Khoa học Thái

Nguyên) [2] đã bước đầu tìm hiểu phần lễ của dân tộc Dao tại Đồng Hỷ chứ

chưa đi sâu vào mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội.

Luận văn thạc sĩ Lịch sử Hoàng Liên Gấm, Văn hóa tinh thần của

người Sán Dìu ở huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên (1945-2010) (Đại học Sư

phạm Thái Nguyên) [7].

Luận văn thạc sĩ Lịch sử Lê Thị Thanh Vân, Phong tục và tín ngưỡng,

tôn giáo của người Nùng ở huyện Đồng Hỷ, Thái Nguyên (Đại học Sư phạm

Thái Nguyên) [53].

Luận văn thạc sĩ Văn học Việt Nam của Hoàng Thúy Nga, Sli, lượn và

lễ hội Oóc Pò của người Nùng Phàn SLình ở Hòa Bình, Đồng Hỷ, Thái

Nguyên (Đại học Sư phạm Thái Nguyên) [25] đã đề cập đến lễ hội của người