Truyện kể dân gian Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NÔNG THỊ UYÊN

TRUYỆN KỂ DÂN GIAN TÀY

Ở BA BỂ, BẮC KẠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NÔNG THỊ UYÊN

TRUYỆN KỂ DÂN GIAN TÀY

Ở BA BỂ, BẮC KẠN

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. Dương Nguyệt Vân

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

nêu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học trong luận văn chưa

từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác

Tác giả luận văn

Nông Thị Uyên

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn là

TS. Dương Nguyệt Vân - người đã tận tình hướng dẫn, động viên và tạo mọi

điều kiện tốt nhất cho em trong suốt quá trình thực hiện luận văn.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, cán bộ khoa Ngữ Văn, đặc biệt

là các thầy cô đã nhiệt tình giảng dạy khóa 26 chuyên ngành Văn học Việt Nam,

các cán bộ khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã dạy dỗ,

tạo điều kiện cho em trong quá trình học tập.

Tôi vô cùng cảm ơn sự quan tâm, giúp đỡ và ủng hộ của gia đình, bạn

bè. Đó chính là nguồn động viên tinh thần rất lớn để tôi theo đuổi và hoàn

thành luận văn.

Thái Nguyên ngày 16 tháng 9 năm 2020

Tác giả luận văn

Nông Thị Uyên

iii

MỤC LỤC

Trang

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................4

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................11

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................11

5. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................12

6. Đóng góp của luận văn ..................................................................................13

7. Cấu trúc của luận văn ....................................................................................13

NỘI DUNG.......................................................................................................15

Chương 1. TỔNG QUAN VỀ TỘC NGƯỜI TÀY Ở BA BỂ, BẮC KẠN

VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN...........................................................15

1.1. Khái lược về vùng đất và con người ở Ba Bể, Bắc Kạn ...........................16

1.1.1. Đặc điểm về tự nhiên - xã hội..................................................................16

1.1.2. Lịch sử vùng đất ......................................................................................19

1.1.3. Đời sống văn hóa .....................................................................................20

1.1.4. Diện mạo văn học dân gian Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn................................28

1.2. Một số vấn đề lí luận .................................................................................32

1.2.1. Khái niệm truyện kể dân gian..................................................................32

1.2.2. Khái niệm kiểu truyện .............................................................................34

1.2.3. Khái niệm motif (mô típ).........................................................................35

Tiểu kết ..............................................................................................................36

Chương 2. THẦN THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT TÀY Ở BA BỂ,

BẮC KẠN.................................................................................................38

2.1. Thần thoại..................................................................................................38

2.1.1. Khái quát thần thoại Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn ...........................................38

iv

2.1.2. Số liệu khảo sát........................................................................................39

2.1.3. Phân tích số liệu khảo sát ........................................................................40

2.1.4. Thần thoại với môi trường văn hóa dân gian ..........................................53

2.2. Truyền thuyết.............................................................................................59

2.2.1. Khái quát truyền thuyết Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn......................................59

2.2.2. Số liệu khảo sát........................................................................................59

2.2.3. Phân tích số liệu khảo sát ........................................................................60

2.2.4. Mối quan hệ giữa truyền thuyết với lễ hội, phong tục ............................67

Tiểu kết ..............................................................................................................72

Chương 3. TRUYỆN CỔ TÍCH TÀY Ở BA BỂ, BẮC KẠN......................74

3.1. Khái quát cổ tích Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn ..................................................74

3.2. Số liệu khảo sát..........................................................................................76

3.3. Phân tích số liệu khảo sát ..........................................................................76

3.3.1. Truyện cổ tích thần kì..............................................................................77

3.3.2. Truyện cổ tích sinh hoạt ..........................................................................85

3.3.3. Truyện cổ tích loài vật.............................................................................90

3.4. Mối quan hệ giữa truyện cổ tích với văn hóa - tín ngưỡng, phong tục ......94

Tiểu kết ..............................................................................................................99

KẾT LUẬN.....................................................................................................101

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................104

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Lí do xã hội

Việt Nam được biết đến là một quốc gia đa dân tộc, với 54 dân tộc anh em

cùng sinh sống trên dải đất hình chữ S. Chiếm đa số trong tổng số dân cư của cả

nước là dân tộc Kinh (Việt), ngoài ra nước ta còn có 53 dân tộc thiểu số cùng

sinh sống, gắn bó như Tày, Nùng, Dao, Mông,… Mỗi dân tộc có một nét văn hóa

riêng, độc đáo góp phần làm nên nét đặc sắc chung của văn hóa Việt Nam do đó

Việt Nam được coi là đất nước có nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Trải qua

quá trình dựng nước và giữ nước từ nhiều thế kỉ qua, cộng đồng các dân tộc Việt

Nam đã chung sống, đoàn kết để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong quá trình

phát triển của lịch sử đất nước, Việt Nam đã hình thành một cộng đồng văn hóa

vừa thống nhất, vừa đa dạng hòa chung với xu thế phát triển của thời đại thì mỗi

dân tộc lại có nghĩa vụ giữ gìn, phát huy và phát triển bản sắc phong tục tập quán,

văn hóa, văn nghệ truyền thống của dân tộc mình.

Nằm ở vùng Đông Bắc của đất nước, Bắc Kạn được biết đến là một tỉnh

vùng cao còn nhiều khó khăn sau khi tái lập tỉnh vào năm 1997. Bắc Kạn có 8

đơn vị hành chính với hơn 300.000 người gồm 7 dân tộc cùng sinh sống như:

Kinh, Tày, Nùng, Dao, Mông, Hoa, Sán Chay. Trong đó, dân tộc thiểu số chiếm

trên 80% tổng số dân cư. Cùng với quá trình phát triển của lịch sử, dù có không

ít những đổi thay về địa dư hành chính, địa giới, địa danh nhưng tỉnh Bắc Kạn

vẫn là địa bàn có sự gắn kết bởi quá trình lịch sử văn học trên nền tảng cảnh quan

địa lí với các sắc thái độc đáo đa dạng.

Do cuộc kiến tạo lục địa Đông Nam Á cuối kỉ Cambri cách đây hơn 200 triệu

năm, thiên nhiên đã ban tặng cho vùng đất Bắc Kạn những kì quan độc đáo đặc biệt

là vùng đất Ba Bể với danh thắng Hồ Ba Bể từ lâu đã đi vào những câu ca:

Bắc Kạn có suối đãi vàng

Có hồ Ba Bể, có nàng áo xanh

2

Hay đó còn là những giai điệu ngọt ngào được không ít người biết đến đã

khái quát được cái đặc sắc của vùng đất Ba Bể giàu đẹp, hùng vĩ, nên thơ “Quê

hương em có viên ngọc xanh với hồ Ba Bể nằm giữa tươi xanh. Xanh xanh nước,

xanh xanh mây, xanh màu huyền thoại ở giữa trời mây ”.

Ba Bể là nơi hội tụ, sinh sống của 7 dân tộc anh em, trong đó đồng bào dân

tộc Tày đông hơn cả (chiếm 61,93% trong tổng số dân cư trên địa bàn huyện -

số liệu tính đến ngày 31/12/2018). Dân tộc Tày sống tập trung thành các bản làng

trong các thung hoặc dọc theo bờ sông, suối. Cuộc sống hài hòa gắn bó với thiên

nhiên, có sự gắn kết cộng đồng đã làm nên nét đặc sắc của văn hóa dân tộc Tày

huyện Ba Bể. Văn hóa dân tộc Tày góp phần tạo nên nét đặc sắc văn hóa của Bắc

Kạn nói chung. Vì vậy, việc tìm hiểu truyện kể dân gian Tày huyện Ba Bể là tăng

cường sự hiểu bết về vốn văn hóa dân gian của các dân tộc nói chung và của dân

tộc Tày nói riêng ở huyện Ba Bể. Việc tìm hiểu này còn có ý nghĩa lớn và lâu dài

đối với nhiệm vụ xây dựng một đất nước Việt Nam giàu đẹp, xây dựng một nền

văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

1.2. Lí do khoa học

Vấn đề nghiên cứu, sưu tầm, biên soạn văn học dân gian các dân tộc thiểu

số trong đó có truyện kể dân gian từ lâu đã được nhiều tác giả, nhiều cấp ngành

quan tâm. Trong quá trình tồn tại và phát triển các dân tộc Ba Bể nói chung và

dân tộc Tày Ba Bể nói riêng đã xây dựng cho mình một kho tàng văn hóa dân

gian mang đậm bản sắc văn hóa của tộc người mình. Mỗi tộc người có bản sắc

riêng nhưng nhìn chung vẫn nằm trong mạch ngầm thống nhất của văn hóa Việt

Nam. Ba Bể được biết đến là cái nôi của văn hóa Tày cổ từ cách đây hơn 2000

năm, nơi đây hội tụ đầy đủ các loại hình văn hóa dân gian như hát hát lượn, hát

then…đặc biệt là truyện kể dân gian. Truyện kể dân gian đã phản ánh chân thực

những quan niệm nguyên sơ của người Tày về lịch sử, địa lí, văn hóa, bản sắc

con người vùng đất này. Truyện kể dân gian Tày Ba Bể với những đặc sắc riêng

đã góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng nhưng thống nhất của văn học dân

3

gian Việt Nam. Theo khảo sát, chúng tôi nhận thấy, truyện kể dân gian dân tộc

Tày - Ba Bể chưa được nghiên cứu, khảo sát, mô tả một cách hệ thống.

1.3. Lí do nghiệp vụ

Hiện nay, việc nghiên cứu, học tập Văn học dân gian địa phương trong

chương trình của các cấp học ở Việt Nam nói chung và tỉnh Bắc Kạn nói riêng

còn chưa được chú trọng. Là một giáo viên giảng dạy ở trường Phổ thông dân

tộc Nội trú tỉnh, chúng tôi đã có một khảo sát nhỏ đối với đối tượng học sinh dân

tộc Tày thì điều đáng ngạc nhiên là đến 100% học sinh khi được hỏi về truyện

kể dân gian của dân tộc mình các em đều lắc đầu không biết.

Hơn nữa, cũng như các tỉnh khác, tỉnh Bắc Kạn cũng đã có chủ trương đưa

Văn học địa phương vào giảng dạy trong các trường phổ thông. Đây là việc làm

thiết thực giúp học sinh nói riêng và các dân tộc trong địa phương mình hiểu rõ

hơn về truyền thống văn hóa, lịch sử, về con người, mảnh đất nơi mình sinh sống,

học tập và làm việc.

Là một giáo viên giảng dạy tại trường Phổ thông dân tộc Nội trú, ngôi

trường có đến 100% là học sinh dân tộc thiểu số; hơn nữa, bản thân cũng là người

con của dân tộc Tày, chúng tôi nghĩ việc nghiên cứu, khảo sát, phân tích kết quả

khảo sát truyện kể dân gian dân tộc Tày Ba Bể là việc làm cần thiết để giữ gìn

văn hóa, văn học dân gian của dân tộc mình. Đồng thời, việc làm này cũng có ý

nghĩa thiết thực và bổ ích trong công tác giảng dạy tại trường THPT.

Với những lí do trên và trên cơ sở kế thừa những thành tựu của các công

trình nghiên cứu đi trước, chúng tôi lựa chọn đề tài Truyện kể dân gian Tày ở

Ba Bể, Bắc Kạn với mong muốn đóng góp công sức nhỏ bé của mình vào quá

trình nghiên cứu, bảo tồn văn học dân gian các dân tộc thiểu số. Đồng thời, là

người con của dân tộc Tày Bắc Kạn, tôi muốn góp tấm lòng tri ân của mình với

vùng đất, con người Ba Bể - một vùng đất giàu truyền thống làm nên niềm tự

hào của mỗi người con khi nhắc tới quê hương Bắc Kạn.

4

2. Lịch sử vấn đề

Trong tiến trình phát triển của lịch sử văn học Việt Nam, văn học dân gian

được coi là nền móng vững chắc cho sự phát triển rực rỡ của văn học viết sau

này. Với phương thức chủ yếu là truyền miệng nên văn học dân gian trải qua thời

gian sẽ dần bị mai một, lãng quên nếu không có ý thức bảo tồn, bảo lưu những

giá trị mà tổ tiên ta để lại. Chính vì vậy, việc nghiên cứu, bảo tồn văn học dân

gian là một việc làm cấp thiết.

Trong kho tàng văn học dân gian, các thể loại thần thoại, truyền thuyết, cổ

tích, truyện cười, truyện ngụ ngôn thuộc về loại hình tự sự bằng văn xuôi dân

gian. Việc sưu tầm truyện kể dân gian đã được các học giả quan tâm và tiến hành

khảo cứu từ khá sớm, đặc biệt từ sau Cách mạng tháng Tám việc sưu tầm, nghiên

cứu văn học dân gian nói chung, truyện kể dân gian nói riêng càng được chú

trọng. Đã có nhiều công trình nghiên cứu được công bố như Truyện cổ tích Việt

Nam (1955) của Vũ Ngọc Phan, Lược khảo về thần thoại Việt Nam (1956) của

Nguyễn Đổng Chi, Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (1957) của Nguyễn Đổng

Chi…

Cùng với văn học dân gian của người Kinh thì bộ phận văn học dân gian

của các dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc nói chung và ở Bắc Kạn nói riêng

đã góp phần tạo nên sự phong phú đa dạng của văn học dân gian Việt Nam. Trong

đó, truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số đã bắt đầu được các nhà nghiên cứu

chú ý quan tâm, sưu tầm. Có thể kể đến một số công trình đã dày công sưu tầm,

giới thiệu như: Truyện cổ Việt Bắc (1963) do Hoàng Quyết biên soạn; Truyện cổ

Tày - Nùng (1974); Truyện cổ các dân tộc ít người Việt Nam (1985 -1994) do

Đặng Nghiêm Vạn, Đặng văn Lung, Tăng Kim Ngân biên soạn; Truyện cổ Bắc

Kạn (2000); Sưu tập và khảo cứu truyện cổ Tày của tác giả Vũ Anh Tuấn và Vi

Hồng. Thành quả của các công trình sưu tập trên đã khẳng định vị trí và giá trị

của truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số trong kho tàng truyện kể dân gian

Việt Nam, đồng thời thấy được truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số đã góp

phần làm nên sự phong phú, đa dạng cho văn học dân gian Việt Nam nói riêng

5

và nền Văn học Việt Nam nói chung. Tuy nhiên, việc sưu tập vẫn còn hạn chế

bởi truyện kể dân gian của nhiều dân tộc vẫn chưa có mặt trong những công trình

này và những người làm công tác sưu tập đa phần không phải là người dân tộc

thiểu số mà là người Kinh. Vì vậy, dù có trân trọng, yêu thích kho truyện kể của

các dân tộc ít người và mong muốn khôi phục, bảo tồn những giá trị tinh thần đó

nhưng sự khác nhau về ngôn ngữ và tâm lí dân tộc cũng là một trở ngại trong

quá trình sưu tập. Trong công tác khảo cứu, truyện kể của các dân tộc thiểu số

của tỉnh Bắc Kạn đã được các tác giả quan tâm, đặc biệt là truyện kể dân gian

của huyện Ba Bể. Với tâm huyết của những nhà nghiên cứu, sưu tầm truyện kể

dân gian các dân tộc thiểu số tỉnh Bắc Kạn đã được tập hợp, phân loại trong 3

tập truyện Truyện cổ Bắc Kạn do nhóm tác giả Vũ Anh Tuấn, Bàn Tuấn Năng,

Lâm Xuân Đình sưu tầm, biên soạn, chỉnh lí của Sở Văn hóa - Thông tin - Thể

thao tỉnh Bắc Kạn xuất bản năm 2000 - 2002. Trong 3 tập truyện này các tác giả

đã dày công khảo sát, sưu tầm và phân loại các truyện kể của các dân tộc ít người

của các địa phương trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn (chủ yếu là của dân tộc Tày và dân

tộc Dao) vào các thể loại: thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện cười

và truyện ngụ ngôn. Đặc biệt, các tác giả đã dành riêng tập III -Truyện cổ Bắc

Kạn cho vùng văn hóa Ba Bể với đầy đủ các thể loại truyện kể nói trên nhưng

những truyện kể này mang những đặc trưng riêng của địa phương Ba Bể - một

nơi phong cảnh hữu tình, thiên nhiên trữ tình thơ mộng nên những truyện kể của

các dân tộc ít người nơi đây cũng khoác lên mình màu sắc huyền thoại. Tuy

nhiên, công trình này mới chỉ dừng lại ở việc sưu tập và phân loại truyện kể dân

gian, chưa phân tích cụ thể về nội dung và nghệ thuật của những bản kể dân

gian này. Ngoài 3 tập Truyện cổ Bắc Kạn, phản ánh về đời sống tinh thần của

các dân tộc trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn còn có cuốn Bản sắc và truyền thống văn

hóa các dân tộc tỉnh Bắc Kạn (2004), đã phản ánh khá cụ thể về đời sống văn

hóa tinh thần và vật chất của các dân tộc trong tỉnh Bắc Kạn. Trong đó là cách

ứng xử, những phong tục truyền thống, những lễ nghi trong tang ma, thủ tục

cưới xin,...đã hình thành trong đời sống các dân tộc tỉnh Bắc Kạn từ xa xưa. Từ

6

đó giúp chúng ta có cái nhìn cụ thể về những đặc sắc văn hóa của dân tộc ít

người ở Bắc Kạn nói chung và huyện Ba Bể nói riêng, trong đó có sự góp mặt

của tộc người Tày Ba Bể.

So với việc sưu tầm truyện kể dân gian của người Kinh thì việc sưu tầm

truyện kể dân gian của dân tộc thiểu số bắt đầu muộn hơn, nhưng việc sưu tầm

diễn ra khá liên tục; điều này thể hiện sự quan tâm của các nhà sưu tầm đến kho

truyện kể của các dân tộc ít người. Tuy vậy, những công trình nói trên chỉ dừng

lại ở việc sưu tầm, tập hợp những truyện kể của một số dân tộc tiêu biểu chứ

chưa phải là những công trình đi sâu vào nghiên cứu, lí giải.

Ngoài những tuyển tập truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số nói trên,

nghiên cứu về văn học dân gian các dân tộc ít người còn có những cuốn sách đã

được xuất bản như: Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam của tác giả Phan Đăng

Nhật (1981). Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã nghiên cứu, phân tích

về diện mạo, giá trị nội dung và nghệ thuật của một số thể loại văn học dân gian

trong đó có truyện kể dân gian.

Cuốn Giáo trình văn học dân gian Việt Nam (2000) được biên soạn bởi

nhóm tác giả Đinh Gia Khánh (chủ biên) cùng Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn

đã dành một phần riêng cho văn học dân gian các dân tộc ít người do Võ Quang

Nhơn biên soạn. Trong công trình nghiên cứu này, về truyện kể dân gian tác giả

tập trung vào hai thể loại là thần thoại và truyện cổ tích. Về thần thoại, theo tác

giả nhận định và phân loại thì: “Kho tàng thần thoại của các dân tộc anh em rất

phong phú. Căn cứ theo những biểu hiện tương ứng về các mặt chủ đề, hình

tượng, motif… xuất hiện khá phổ biến trong các thần thoại, ta có thể phân chia

hệ thống thần thoại các dân tộc theo các loại hình sau đây: loại truyện kể về việc

sinh ra trời đất, cây cỏ, núi sông; loại truyện kể về việc sinh ra con người, sinh

ra các dân tộc; loại truyện kể về những kì tích sáng tạo văn hóa trong buổi đầu

của con người; loại truyện kể về những cuộc đấu tranh xã hội trong buổi đầu

của xã hội có giai cấp” [20; tr.588]. Sau khi nhận định, phân loại tác giả đã đi

vào phân tích cụ thể từng loại thần thoại. Về truyện cổ tích, theo tác giả thì truyện