Truyện kể dân gian Phạm Ngũ Lão ở Hưng Yên tiếp cận từ góc độ thể loại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

---------------

VŨ THẢO VÂN

TRUYỆN KỂ DÂN GIAN PHẠM NGŨ LÃO Ở

HƯNG YÊN TIẾP CẬN TỪ GÓC ĐỘ THỂ LOẠI

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

---------------

VŨ THẢO VÂN

TRUYỆN KỂ DÂN GIAN PHẠM NGŨ LÃO Ở

HƯNG YÊN TIẾP CẬN TỪ GÓC ĐỘ THỂ LOẠI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Huy Bỉnh

Thái Nguyên - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện dưới sự

hướng dẫn của thầy giáo TS. Nguyễn Huy Bỉnh – Cán bộ Viện Văn học, Viện

Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.

Tôi xin chịu trách nhiệm về tính khoa học cũng như về nội dung trích dẫn tài

liệu của luận văn này.

Thái Nguyên, ngày 01 tháng 06 năm 2017

Tác giả

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Huy Bỉnh – người đã tận

tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong quá trình thực hiện luận văn.

Em xin cảm ơn các thầy cô giáo trong Ban giám hiệu, khoa Văn – Xã hội và

phòng Đào tạo, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện

thuận lợi cho em trong thời gian học tập và nghiên cứu.

Tôi xin cám ơn Ban Giám hiệu trường THPT Chuyên Hưng Yên đã quan tâm

và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu.

Tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên giúp đỡ tôi trong

quá trình học tập và thực hiện công trình nghiên cứu này.

Thái Nguyên, tháng 06 năm 2017

Tác giả

iii

MỤC LỤC

PHẦN I: MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1

1.Lí do chọn đề tài................................................................................................. 1

2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................... 2

2.1. Phạm Ngũ Lão được ghi chép trong thư tịch lịch sử và văn hóa................... 2

2.2. Các công trình nghiên cứu về Phạm Ngũ Lão .............................................. 7

3. Đối tượng, mục đích nghiên cứu..................................................................... 10

3.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................... 10

3.2. Mục đích nghiên cứu.................................................................................... 10

4. Phạm vi và phương pháp nghiên cứu.............................................................. 11

4.1. Phạm vi nghiên cứu...................................................................................... 11

4.2. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................. 11

5. Cấu trúc luận văn............................................................................................. 12

PHẦN II: NỘI DUNG....................................................................................... 13

CHƯƠNG I: CƠ SỞ LÍ LUẬN,TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

............................................................................................................................. 13

1.1.Cơ sở lí luận .................................................................................................. 13

1.1.1. Khái niệm “Truyện kể dân gian” .............................................................. 13

1.1.2. Khái niệm “Truyền thuyết dân gian” ........................................................ 13

1.1.3. Khái niệm “Truyện Nôm” ......................................................................... 15

1.1.4. Vấn đề thể loại........................................................................................... 17

1.2. Tổng quan đề tài nghiên cứu........................................................................ 19

1.2.1. Khái lược về vùng đất Hưng Yên và làng Phù Ủng ................................. 19

1.2.2. Vài nét về Phạm Ngũ Lão ......................................................................... 23

1.2.3. Mối liên hệ giữa truyền thuyết Phạm Ngũ Lão với truyện Nôm khuyết

danh Tướng quân Phạm Ngũ Lão ....................................................................... 29

CHƯƠNG II:TRUYỀN THUYẾT PHẠM NGŨ LÃO Ở HƯNG YÊN ...... 32

2.1. Đặc điểm nội dung truyền thuyết Phạm Ngũ Lão........................................ 32

iv

2.1.1. Truyền thuyết Phạm Ngũ Lão phản ánh thời đại hào khí Đông A ........... 33

2.1.2. Truyền thuyết Phạm Ngũ Lão ngợi ca vị tướng bình dân......................... 40

2.1.3. Truyền thuyết Phạm Ngũ Lão phản ánh tư tưởng thân dân, trọng dụng

nhân tài của vương triều Trần ............................................................................. 46

2. 2. Đặc điểm nghệ thuật truyền thuyết Phạm Ngũ Lão.................................... 52

2.2.1. Nghệ thuật sử dụng yếu tố kỳ ảo............................................................... 52

2.2.2. Nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật................................................ 59

CHƯƠNG III: TRUYỆN NÔM KHUYẾT DANH TƯỚNG QUÂN PHẠM65

NGŨ LÃO ........................................................................................................... 65

3.1. Đặc điểm nội dung truyện Nôm Tướng quân Phạm Ngũ Lão..................... 65

3.1.1. Tác phẩm tái hiện cuộc đời, sự nghiệp của tướng quân Phạm Ngũ Lão .. 65

3.1.2. Tác phẩm ca ngợi thiên tài quân sự Phạm Ngũ Lão ............................... 73

3.1.3. Tinh thần yêu nước trong truyện Nôm Tướng quân Phạm Ngũ Lão........ 81

3. 2. Đặc điểm nghệ thuật của truyện NômTướng quân Phạm Ngũ Lão............ 85

3.2.1. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện ................................................................ 85

3.2.2. Sự kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình............................................................ 89

PHẦN III: KẾT LUẬN.................................................................................... 97

TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 100

1

PHẦN I: MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Truyện kể dân gian lưu giữ ký ức lịch sử, văn hóa cộng đồng, thể hiện đời

sống tinh thần nhân dân lao động. Truyện kể dân gian mang dấu ấn văn hóa vùng

miền. Vì vậy, mỗi vùng miền với dân cư và môi trường sinh hoạt khác nhau sẽ hình

thành những mảng truyện kể dân gian không giống nhau. Trong truyện kể dân gian,

ta có thể tìm thấy các thành tố văn hóa như phong tục, tập quán, tín ngưỡng, tôn

giáo, lời ăn tiếng nói, khát vọng của cộng đồng... tất cả hòa hợp trong loại hình

nghệ thuật do nhân dân sáng tạo. Truyện kể dân gian còn là tấm gương phản ánh

đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân qua từng bước đi lịch sử, trong đó dấu ấn

lịch sử mang màu sắc thời đại chống ngoại xâm và chân dung những anh hùng dân

tộc được khắc họa khá rõ nét.

Truyện kể dân gian về tướng quân Phạm Ngũ Lão lưu truyền ở Hưng Yên

gồm hai thể loại là truyền thuyết và truyện Nôm khuyết danh. Ở hai thể loại này,

hình tượng nhân vật Phạm Ngũ Lão vốn là danh tướng của triều Trần - người đã

có công trong sự nghiệp đuổi giặc Nguyên -Mông giữ yên bờ cõi Đại Việt được

hiện lên với tài chỉ huy của một dũng tướng. Ông cùng đội quân nhà Trần lập

nhiều những chiến công hiển hách.

Trong lịch sử dân tộc, Phạm Ngũ Lão không thuộc về dòng dõi hoàng thân

quốc thích. Ông là một người xuất thân thuộc tầng lớp bình dân nhưng là người

dũng lược, có tài cầm quân đã xây dựng lên đội quân "phụ tử chi binh" mỗi lần ra

trận là đánh thắng kẻ thù. Ông được triều đình nhà Trần vị nể, tướng sĩ và nhân

dân kính trọng. Tên tuổi Phạm Ngũ Lão chẳng những được các sử gia phong kiến

chép trong chính sử mà được dân gian lưu truyền trong dã sử. Cuộc đời, sự nghiệp

của Phạm Ngũ Lão trở thành huyền thoại trong dân gian vùng đất Hưng Yênbằng

sự ngưỡng mộ, tôn vinh của nhân dân.

2

Trong đời sống văn hóa tâm linh của người dân vùng đất Hưng Yên, Phạm

Ngũ Lão được ngưỡng mộ là người anh hùng xả thân vì sơn hà, xã tắc, ông trở

thành vị thần hộ mệnh của nhiều cộng đồng làng xã. Hiện nay, ở đền Phù Ủng

thuộc xã Phù Ủng - nơi ông sinh ra và đình Đỗ Xuyên,xã Hoàng Hoa Thám, huyện

Ân Thi vẫn còn đền và đình thờ, hàng năm tổ chức lễ hội với nghi thức trang trọng

để tôn vinh ông.

Vì nhiều lí do khác nhau, các công trình nghiên cứu về Phạm Ngũ Lão trước

đây thường đề cập nhiều tới tài năng quân sự, mối quan hệ ảnh hưởng của ông đối

với quan quân nhà Trần, hoặc nhắc đến những bài thơ rừng rực hào khí Đông A.

Cho đến nay, chưa có công trình nào đặt vấn đề nghiên cứu truyện kể dân gian

Phạm Ngũ Lão ở Hưng Yên một cách hệ thống, toàn diện tương xứng thân thế,

sự nghiệp và tầm vóc của ông trong lịch sử.Xuất phát từ những lí do trên, chúng

tôi lựa chọn thực hiện đề tài Truyện kể dân gian Phạm Ngũ Lão ở Hưng Yên tiếp

cận từ góc độ thể loại nhằm làm rõ đặc điểm nội dung, nghệ thuật và ý nghĩa

truyện kể dân gian Phạm Ngũ Lão trong đời sống văn hóa cộng đồng cư dân Hưng

Yên.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Phạm Ngũ Lão được ghi chép trong thư tịch lịch sử và văn hóa

Từ một chàng trai nghèo Phù Ủng, mồ côi cha nhưng với ý chí, nghị lực,

Phạm Ngũ Lão đã trở thành Điện súy thượng tướng quân (chức võ quan, hàm

tướng cao nhất của quân đội Đại Việt trông coi cấm quân của triều đình). Do đó,

những ghi chép thành văn đầu tiên về thân thế, sự nghiệp Phạm Ngũ Lão chủ yếu

được ghi dấu ấn ở khía cạnh lịch sử (chính sử) trong các bộ sử cổ như: Đại Việt

sử kí toàn thư- Ngô Sĩ Liên thế kỉ XV, Trần triều đại sử kí, Đại Việt sử kí tiền

biên - Ngô Thì Sĩ thế kỉ XVII- XIX, Lịch triều hiến chương loại chí – Phan Huy

Chú (1821), Việt sử yếu – Hoàng Cao Khải(1914), Khâm định Việt sử thông giám

cương mục – Quốc sử quán triều Nguyễn(1859).

3

Các cuốn sách trên đều ghi chép về công trạng của Phạm Ngũ Lão bên

cạnh những sự kiện của các triều triều Trần và các nhân vật lịch sử khác thời đó.

Đặc biệt, tác giả của sách Đại Việt sử kí toàn thư , Lịch triều hiến chương loại chí

và Đại Việt sử kí tiền biên có cái nhìn khách quan về công lao của ông cùng quân

dân Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống Nguyên - Mông lần 2, lần 3, dẹp giặc

Ai Lao, Chiêm Thành và dẹp nội loạn…(vào thế kỷ XIII – XIV) cùng những sắc

phong và ân điển của triều Trần dành cho ông sau những công lao, sự nghiệp hiển

hách đó. Sách Đại Việt sử kí toàn thư có chép: “Ngũ Lão xuất thân trong hàng

quân ngũ nhưng rất thích đọc sách ngâm thơ, là người phóng khoáng, có chí lớn,

thích ngâm thơ, tựa như không để ý đến việc võ bị . Nhưng quân ông chỉ huy,

thực là đội quân phụ tử, hễ đánh là thắng ”[38, tr162]. Ở một chỗ khác, sử gia Ngô

Sĩ Liên viết: “ Tôi từng thấy các danh tướng nhà Trần như Hưng Đạo Đại Vương

thì học vấn tỏ ra ở bài Hịch tướng sĩ, Phạm điện súy thì học vấn biểu hiện ở câu

thơ. Không chỉ có chuyên về nghè võ thế mà dụng binh lại tinh diệu, hễ đánh là

thắng đã tấn công là chiếm được, người xưa cũng không ai vượt nổi các ông ” [38,

tr 162]. Trong Lịch triều hiến chương loại chí , Phan Huy Chú đã viết về ông:

“Phạm Ngũ Lão có tài múa giáo làm thơ, lập nhiều công to, trước sau giữ trọn

danh dự, tiếng tăm rõ rệt. Tóm lại, đều không hổ là bậc nguyên thần” [11, tr 374].

Sách Khâm định Việt sử Thông cương giám mục có chép “Ngũ Lão theo Quốc

Tuấn đi đánh giặc Nguyên có công lớn nên có lệnh bổ dụng ”[ tr 240].

Trước đây, sự tích về vị danh tướng thời Trần xuất thân từ làng Phù Ủng

từng được chép lại trong Nam Hải dị nhân liệt truyện của Phan Kế Bính và Tang

thương ngẫu lục, Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ, Sử Nam chí dị của Trần

Gia Du. Các tác phẩm đều kể về giai thoại ông ngồi đan sọt mải suy nghĩ việc

nước nên bị quân lính của Hưng Đạo đại vương đâm giáo vào đùi mà không hay,

ông được nhà vua cho cai quản vệ sĩ nhưng họ không phục nên xin phép về nhà

ba tháng để luyện tập rồi quay trở lại kinh đô xin thi đấu, ông dùng cọc tre vót

nhọn đâm vào chân voi khi đánh giặc Ai Lao...Sau này, theo công bố của các nhà

4

sưu tầm văn hóa dân gian, số lượng truyện dân gian kể về Phạm Ngũ Lão khá

phong phú. Trong Truyện cổ dân gian Hưng Yên (do nhà nghiên cứu Vũ Tiến Kỳ

đã sưu tầm, tuyển chọn, biên soạn giới thiệu) có 6 bản kể gồm Ông Phạm Ngũ

Lão, Truyện Phạm Ngũ Lão, Nói về sự tích ông Phạm Ngũ Lão, Con đẻ con nuôi,

Điện súy Phạm công hiển ứng, Đầu thai đẻ con tiến sĩ thuộc nhóm truyền thuyết

Phạm Ngũ Lão.

Tổng tập Văn học dân gian người Việt, Tập 5 - phần tuyển chọn Truyền

thuyết dân gian người Việt đã tập hợp 4 truyền thuyết về tướng quân Phạm Ngũ

Lão ghi lại cuộc đời, sự nghiệp, phẩm chất cao đẹp của ông và mối tình giữa ông

với quận chúa Anh Nguyên như Con đẻ con nuôi, Nói về sự tích ông Phạm Ngũ

Lão, Truyện Phạm Ngũ Lão, Phạm Ngũ Lão.

Năm 2008, tác giả Nguyễn Thị Ngà khi thực hiện đề tài luận văn Thạc sĩ

tại khoa Ngữ văn Đại học Sư phạm Hà Nội đã sưu tầm được một số bản truyền

thuyết về Phạm Ngũ Lão như: Phạm Ngũ Lão luyện tập, Phạm Ngũ Lão bắn đứt

dải cờ, Anh Nguyên quận chúa, Mẹ nuôi Phạm Ngũ Lão, Đánh giặc Phạm Nhan,

Truy kích Thoát Hoan, Thủy Tinh phu nhân.

Như vậy, ở thể loại truyền thuyết, chúng tôi khảo sát và thống kê được 15

bản kể về danh tướng Phạm Ngũ Lão hiện được sưu tầm và công bố trong các

công trình khác nhau. Tuy số bản kể không nhiều nhưng với một vị tướng xuất

thân từ tầng lớp bình dân thì số lượng như đã nêu ở trên là tương đối phong phú.

Nếu ta so sánh ông với những nhân vật anh hùng nông dân ở thời Trần xuất thân

từ tầng lớp bình dân như Dã Tượng, Yết Kiêu, Nguyễn Địa Nô… hay các vị tướng

quân xuất thân từ quý tộc như Trần Hưng Đạo, Trần Quốc Toản thì 15 bản kể

không phải là ít. Trong lần điền dã tại làng Phù Ủng, xã Phù Ủng huyện Ân Thi,

Hưng Yên (ngày 3 tháng 9 năm 2016), chúng tôi được nghe ông Vũ Đình Viên

68 tuổi sống tại xóm Bờ Đê làng Phù Ủng kể cho nghe một số truyền thuyết về

Điện súy Phạm Ngũ Lão như Sự tích ông Phạm Ngũ Lão, Đầu thai đẻ con tiến sĩ,

5

Con đẻ con nuôi, Chữa bệnh cứu người… với tất cả sự hứng khởi và tự hào. Theo

ông và một số cụ cao niên trong làng, các cụ trong Ban quản lí di tích đền Phù

Ủng, tất cả các truyền thuyết nói trên có từ rất lâu. Bất cứ ai ở làng Phù Ủng đều

biết và có thể kể các câu chuyện trên về người trai làng đan sọt đánh giặc lập công,

sau trở thành vị tướng có công với nước. Điều đó chứng tỏ xung quanh con người

có thật nơi đây, dân gian đã đan dệt bao nhiêu câu chuyện bởi cuộc đời vị danh

tướng, người con quê hương ấy đẹp như huyền thoại.

Nhìn từ phương diện phân chia tiểu loại cho thấy, truyền thuyết về nhân vật

Phạm Ngũ Lão là truyền thuyết lịch sử. Ông từ một người nông dân bình thường,

chân lấm tay bùn như bao người khác đã bước vào lịch sử quân sự, lịch sử văn

học, văn hoá nước nhà một cách tự nhiên. Ông không chỉ được tôn vinh qua

những ghi chép trong chính sử mà còn được dân gian ca ngợi qua những câu

chuyện đậm tính chất folklore.

Bên cạnh các bản kể truyền thuyết, năm 2011, nhóm tác giả Trần Tuấn

Doanh, Hoàng Văn Trị, Vũ Tiến Kỳ, Đào Quang Lâm công bố tác phẩm Tướng

quân Phạm Ngũ Lão - truyện thơ khuyết danh - Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam

thẩm định, trao giải. Truyện gồm 2074 dòng thơ, trong đó có 2062 dòng lục bát

kể lại cuộc đời, sự nghiệp của tướng quân Phạm Ngũ Lão, dũng tướng triều Trần

có công đánh giặc Mông - Nguyên.

Truyện thơ Tướng quân Phạm Ngũ Lão xuất hiện muộn hơn truyền thuyết.

Nếu truyền thuyết về Phạm Ngũ Lão mới được sưu tầm, ghi chép từ thế kỷ XX

do nhóm các nhà sưu tầm nghiên cứu dân gian là Trần Tuấn Doanh, Hoàng Văn

Trị, Vũ Tiến Kỳ, Đào Quang Lâm công bố năm 2008, in thành sách năm 2011.

Các nhà sưu tầm cho biết: Tiền thân của tác phẩm vốn là những đoạn thơ lẻ được

các cụ già đọc kể cho con cháu nghe về tướng quân Phạm Ngũ Lão. Cụ Trần Tuấn

Doanh (1923 - 2007) quê thôn Tạ Hạ, xã Chính Nghĩa, huyện Kim Động, tỉnh

Hưng Yên đã sưu tầm, chép tay các đoạn thơ lẻ về Phạm Ngũ Lão qua lời kể của

6

các nhà giáo, các cụ cao niên. Sau đó, tài liệu này được chuyển giao cho cụ Hoàng

Văn Trị (? - 1998) quê ở thôn Thanh Sầm xã Đồng Thanh, huyện Kim Động,

Hưng Yên sưu tầm tiếp. Cụ Trị vừa sưu tầm, vừa ghép các đoạn thơ lẻ lại như một

khung câu chuyện bằng thơ kể về cuộc đời Tướng quân Phạm Ngũ Lão. Tuy

nhiên, bản kể của cụ Trị mới được 1000 câu chưa hoàn chỉnh. Dựa vào kết quả

những gì cụ Doanh, cụ Trị sưu tầm, ghi chép, năm học 1978 - 1979, ông Vũ Tiến

Kỳ cùng một số giáo sinh lớp Văn - Sử - Trường Trung cấp Sư phạm 10 + 3 Hưng

Yên trong đợt thực tập, thực tế tại Phù Cừ và Kim Động đã sưu tầm được một số

đoạn kể quan trọng về tướng quân Phạm Ngũ Lão. Năm 2006 - 2007, ông Vũ Tiến

Kỳ và ông Đào Quang Lâm - hội viên Hội Văn học - Nghệ thuật Hưng Yên cùng

thực hiện đề tài Sưu tầm văn học dân gian tỉnh Hưng Yên đã tiếp tục sưu tầm bổ

sung tư liệu, thẩm định những ghi chép của người đi trước, cộng với với kết quả

do mình thu được, sắp xếp lại thành một bản kể hơn 2.074 dòng thơ. Công trình

này có mặt trong đề tài khoa học Sưu tầm văn học dân gian tỉnh Hưng Yên do

Viện Khoa học phát triển nhân lực kinh tế và văn hóa phối hợp với Hội Văn học

- Nghệ thuật Hưng Yên thực hiện năm 2008. Năm 2010, ông Vũ Tiến Kỳ bỏ công

hiệu đính, bổ sung chú thích thành bản kể tác phẩm Tướng quân Phạm Ngũ Lão

truyện thơ khuyết danh. Tác phẩm được Văn phòng Dự án công bố phổ biến tài

sản văn hoá văn nghệ dân gian Việt Nam xuất bản, Nhà xuất bản Lao Động ấn

hành năm 2011 có bổ sung lời giới thiệu do Vũ Tiến Kỳ chấp bút và phần phụ lục

gồm hai bài thơ của Phạm Ngũ Lão và một số bản kể về tướng quân Phạm Ngũ

Lão.

Không chỉ được ghi chép trong chính sử, thân thế, sự nghiệp của Phạm Ngũ

Lão còn được ghi chép trong những tài liệu khác: bia ký, thần tích, sắc phong,

hoành phi, thơ, văn tế, câu đối… ở đền Phù Ủng – nơi thờ ông. Ở đây, hiện còn

lưu giữ 18 đạo sắc phong từ thời Trần đến thời Nguyễn.). Các đạo sắc phong có

từ thời Trần (Nhân Tông, Anh Tông, Hiến Tông), đời Lê và đạo sắc phong cuối

cùng đời Tự Đức năm thứ 33, ngày 24 tháng 11.