Truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc Việt Nam

1

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

--------------------------

NGUYỄN THỊ MINH THU

TRUYỆN KỂ DÂN GIAN CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ

MIỀN NÚI PHÍA BẮC VIỆT NAM

Chuyên ngành: VĂN HỌC DÂN GIAN

Mã số: 62 22 36 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC

1. PGS. TS. Nguyễn Thị Huế

2. PGS.TS. Nguyễn Hằng Phƣơng

HÀ NỘI 2013

2

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Miền núi phía Bắc là khu vực định cƣ lâu đời và đông đúc của nhiều dân tộc

thiểu số. Cùng với dân tộc Việt, ngay từ những buổi đầu dựng nƣớc, các dân tộc

thiểu số đã tham gia tích cực vào việc xây dựng các truyền thống lịch sử, văn hóa lâu

đời của đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Trong quá trình tạo lập, phát triển cuộc

sống, các dân tộc nơi đây đã sáng tạo ra nền văn hóa, văn học truyền thống có giá trị.

Văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc có những đóng góp quan

trọng đối với văn học dân gian Việt Nam nói chung trong đó đặc biệt phải nói đến

truyện kể dân gian - bộ phận đã sớm đƣợc sƣu tầm và hiện còn lƣu giữ một nguồn

tác phẩm dày dặn. Truyện kể dân gian là sự phản chiếu chân thực cuộc sống lao

động, chiến đấu và sáng tạo của quần chúng nhân dân thông qua những câu chuyện

giàu sức tƣởng tƣợng, giàu yếu tố kỳ ảo. Truyện kể dân gian là bộ phận bao gồm

nhiều thể loại hơn cả trong các loại hình văn học dân gian. Đây cũng là bộ phận văn

học có khả năng phản ánh chân thực, đa dạng nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống

hiện thực, qua đó, phản ánh suy nghĩ, quan niệm và khát vọng của đồng bào các dân

tộc. Truyện kể dân gian còn là bộ phận văn học dân gian gắn bó máu thịt với văn hóa

dân gian, là nơi tích tụ nhiều tầng lớp lịch sử, văn hóa, bản sắc của các dân tộc thiểu

số. Có thể khẳng định, cùng với đồng bào dân tộc ở những nhóm ngôn ngữ, vùng

miền khác, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đã sáng tạo nên những sản phẩm

văn hóa tinh thần đặc sắc, độc đáo phản ánh đời sống xã hội, quan niệm, tâm tƣ, tình

cảm, khát vọng cộng đồng.

Công tác sƣu tầm, biên soạn về văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền

núi phía Bắc trong đó có truyện kể dân gian đã đƣợc nhiều tác giả quan tâm từ những

năm 64 của thế kỷ XX. Từ đó đến nay, nhiều tuyển tập truyện cổ dân gian đã đƣợc

xuất bản gắn với tên tuổi các nhà sƣu tầm, biên soạn tiêu biểu nhƣ Lê Trung Vũ,

Hoàng Quyết, Hoàng Thao, Triều Ân, Cầm Cƣờng…và một số nhóm tác giả của các

viện nghiên cứu nhƣ Viện Văn học, Viện nghiên cứu văn hóa dân gian. Tuy vậy,

thực tế cũng cho thấy những thành tựu nghiên cứu về bộ phận văn học dân gian đặc

sắc này còn khiêm tốn, ít ỏi hơn rất nhiều so với sự tồn tại phong phú của chúng.

3

Nhất là việc xem xét khám phá các thể loại truyện kể trong mối quan hệ qua lại với

nhau, trong mối quan hệ với đời sống tín ngƣỡng, với lịch sử dân tộc và bản sắc văn

hóa tộc ngƣời vẫn còn bỏ ngỏ. Đây là khoảng đất trống gợi mở cho những ngƣời

nghiên cứu muốn tiếp tục góp sức nghiên cứu, tìm ra vẻ đẹp và giá trị trong những

câu chuyện lung linh nhiều sắc màu.

Bản thân những ngƣời nghiên cứu chúng tôi hiện đang sinh sống và làm việc

tại khu vực miền núi phía Bắc, có cơ hội đƣợc tiếp xúc và tiếp nhận một số giá trị

văn hóa của các dân tộc thiểu số, do đó, chúng tôi có những điều kiện thuận lợi nhất

định khi nghiên cứu vấn đề này. Đồng thời, chúng tôi cũng nhận thấy ý nghĩa sâu sắc

của công việc mà chúng tôi đã và đang tiến hành. Chúng tôi có điều kiện hiểu sâu

hơn về một bộ phận văn học dân gian các dân tộc thiểu số, có cơ sở chỉ ra và lý giải

một số nét đặc sắc trong truyện kể dân gian các dân tộc nơi đây, từ đó, góp phần giữ

gìn và phát huy vốn văn hóa, văn học quý báu vốn còn ẩn sâu chƣa đƣợc biết đến.

2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

- Khảo sát, thống kê, phân tích các thể loại, nhóm truyện, type truyện thuộc bộ

phận truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc nhằm dựng lại diện

mạo của bộ phận đặc sắc này.

- Chỉ ra mối liên hệ giữa các thể loại truyện kể và một số nét đặc trƣng trong

truyện kể của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc.

- Tìm hiểu sâu và hệ thống hóa về mối quan hệ giữa đời sống tín ngƣỡng dân

gian, thế giới quan, nhân sinh quan và bản sắc văn hóa với quá trình sáng tạo, phản

ánh và lƣu truyền truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Trên cơ sở tìm hiểu khái quát về khu vực miền núi phía Bắc và các dân tộc

thiểu số cộng cƣ ở khu vực này, một số vấn đề lý thuyết nhƣ lý thuyết thể loại, một

số khái niệm công cụ nhƣ khái niệm truyện kể dân gian, type và motif, luận án tiến

hành khảo sát, phân tích ba thể loại truyện kể dân gian tiêu biểu của các dân tộc thiểu

số miền núi phía Bắc: thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích qua các nhóm truyện,

type truyện và hệ thống motif.

4

- So sánh và chỉ ra những tƣơng đồng, khác biệt trong mỗi thể loại giữa các

dân tộc trong khu vực, sự tƣơng đồng và khác biệt giữa truyện kể khu vực này với

dân tộc Việt và một số dân tộc thiểu số ở khu vực khác.

- Phân tích mối quan hệ giữa các thể loại truyện kể với đời sống tín ngƣỡng,

nghi lễ, giữa các thể loại truyện kể với nhau, chỉ ra nét đặc trƣng trong truyện kể của

các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc.

3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Đối tƣợng nghiên cứu chính của luận án là tập hợp truyện kể đƣợc khảo sát

chủ yếu trên những tổng tập, tuyển tập, hợp tuyển truyện kể, truyện cổ của các dân

tộc thiểu số miền núi phía Bắc, cập nhật những tập truyện đƣợc sƣu tầm và xuất bản

gần đây. Ngoài ra, chúng tôi sẽ sử dụng thêm nguồn tƣ liệu điền dã chƣa đƣợc xuất

bản của một số tác giả và nhóm tác giả công bố trong một số luận văn, luận án.

- Chúng tôi cũng hƣớng tới tìm hiểu một số hình thức sinh hoạt văn hóa, tín

ngƣỡng, phong tục trong đời sống có liên quan đến truyện kể dân gian các dân tộc

thiểu số miền núi phía Bắc.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận án khảo sát, nghiên cứu ba thể loại tiêu biểu của truyện kể dân gian các

dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc là thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích. Chúng

tôi xác định giới hạn miền núi phía Bắc bao gồm hai tiểu vùng miền núi Đông Bắc

và miền núi Tây Bắc (không tính một số tỉnh trung du và đồng bằng Bắc Bộ), đồng

thời phân định với khu vực miền Trung và Nam Bộ.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng kết hợp các phƣơng pháp sau:

+ Phƣơng pháp thống kê, phân loại: Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng trong quá

trình khảo sát, thống kê, phân loại các thể loại, nhóm truyện, type truyện dân gian

các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc để có những số liệu, tỉ lệ làm cơ sở triển khai

các nội dung của luận án.

5

+ Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp: Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng trong

việc phân tích nội dung phản ánh, hình thức biểu hiện, các motif tiêu biểu của các

nhóm truyện, type truyện dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc.

+ Phƣơng pháp so sánh – loại hình: Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp này để

tiến hành so sánh một số nhóm truyện, type truyện, motif của các dân tộc khu vực

này với truyện kể dân tộc Việt và một số dân tộc thiểu số ở khu vực khác, qua đó,

phát hiện ra những tƣơng đồng cũng nhƣ những khác biệt giữa các dân tộc.

+ Phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành: Chúng tôi kết hợp phƣơng pháp

nghiên cứu của các ngành dân tộc học, sử học, văn hóa học...để có những lý giải,

khám phá mới về các nhóm truyện, type truyện, motif đặc thù của các dân tộc, cũng

là thấy đƣợc giá trị ẩn sâu bên trong của kho tàng truyện kể các dân tộc thiểu số miền

núi phía Bắc.

5. Đóng góp mới của luận án

Qua quá trình tập hợp, khảo sát, nghiên cứu nguồn tƣ liệu phong phú, luận án

sẽ có những đóng góp sau:

- Là công trình khảo sát một cách hệ thống diện mạo truyện kể dân gian các

dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc Việt Nam theo thể loại, type truyện và hệ thống

motif.

- Chỉ ra một số đặc điểm cơ bản của truyện kể dân gian khu vực miền núi phía

Bắc trong cái nhìn đối sánh với truyện kể của các dân tộc khác ở các vùng miền

khác.

- Chỉ ra mối quan hệ giữa truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi

phía Bắc với đời sống tín ngƣỡng và bản sắc văn hóa của các dân tộc.

6. Bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Thư mục tham khảo, Phụ lục, Nội dung chính

của luận án đƣợc chia làm bốn chƣơng:

Chƣơng 1: Tổng quan về khu vực miền núi phía Bắc và việc nghiên cứu

truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số

Chƣơng 2: Thần thoại và truyền thuyết các dân tộc thiểu số miền núi phía

Bắc

6

Chƣơng 3: Truyện cổ tích các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc

Chƣơng 4: Mối quan hệ và nét đặc trƣng của truyện kể dân gian các dân

tộc thiểu số miền núi phía Bắc

7

CHƢƠNG 1

TỔNG QUAN VỀ KHU VỰC MIỀN NÚI PHÍA BẮC VÀ VIỆC NGHIÊN CỨU

TRUYỆN KỂ DÂN GIAN CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ

Truyện kể dân gian nói chung là sản phẩm văn hóa tinh thần sớm đƣợc hình

thành từ trong đời sống lao động và sinh hoạt của các dân tộc. Truyện kể dân gian

đƣợc lƣu truyền từ đời này sang đời khác, từ vùng này sang vùng khác tạo nên sức

sống lâu dài, bền bỉ. Các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc là một bộ phận cƣ dân

trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, vì thế điều kiện sinh sống tự nhiên, đời sống

văn hóa, tín ngƣỡng, phong tục có những tƣơng đồng và không ít khác biệt so với các

dân tộc thiểu số ở khu vực khác. Chính những yếu tố này có tác động quan trọng và

góp phần tạo nên bản sắc cũng nhƣ sức sống, sức lƣu truyện của truyện kể dân gian

nói riêng, văn học dân gian nói chung. Do đó, trƣớc khi đi vào nghiên cứu cụ thể kho

truyện kể phong phú của đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc, chúng tôi

thấy cần thiết phải trình bày khái lƣợc những nội dung có ý nghĩa cơ sở, nền tảng

liên quan nhƣ không gian địa - văn hóa khu vực miền núi phía Bắc trong đó các dân

tộc thiểu số là chủ nhân trung tâm, khái quát về văn học dân gian, diện mạo và tƣ liệu

truyện kể dân gian các dân tộc nơi đây cùng với khái niệm và phƣơng pháp nghiên

cứu truyện kể theo type và motif.

1.1. Điều kiện tự nhiên, đặc điểm xã hội khu vực miền núi phía Bắc

1.1.1. Điều kiện tự nhiên

Theo các nhà địa lý tự nhiên, địa lý kinh tế, miền núi phía Bắc là khu vực có

địa hình chủ yếu là đồi núi cao, hiểm trở, đƣợc phân chia một cách tự nhiên thành hai

vùng Đông Bắc và Tây Bắc. Đông Bắc là vùng có nhiều núi cao, cao nguyên xen với

những thung lũng- cánh đồng lòng chảo, những dòng sông dài và nhiều danh lam

thắng cảnh. Đông Bắc nổi tiếng với những ngọn núi cao nhƣ Tây Côn Lĩnh, Ngân

Sơn, Mẫu Sơn…với những cao nguyên nằm ở biên giới Việt - Trung nhƣ cao nguyên

Bắc Hà, Quản Bạ, Đồng Văn…Bên cạnh đó, vùng Đông Bắc còn chứa cả những

thung lũng với những cánh đồng bằng phẳng nhƣ Nƣớc Hai, Lộc Bình, Phủ

Thông…và khá nhiều con sông lớn nhỏ nhƣ sông Lô, sông Chảy, sông Bằng Giang,

sông Kỳ Cùng…Khí hậu Đông Bắc cơ bản thuộc về vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa.

8

Nhiệt độ trung bình trong năm là từ 20-22 độ C. Đáng chú ý là nhiệt độ giữa ban

ngày và ban đêm chênh lệch nhau khá nhiều. Cá biệt có những nơi vào mùa đông

nhiệt độ hạ thấp tạo ra những dải tuyết trắng phủ đầy trên các đỉnh núi. Có thể thấy,

về mặt địa lý tự nhiên, Đông Bắc là vùng có đủ các yếu tố mang tính đại diện cho cả

nƣớc. Ở đây, có núi cao, có sông dài, có vùng thấp vùng cao, có thung lũng, có cánh

đồng, có biển, có biên giới quốc gia. Đó cũng là vùng chuyển tiếp từ đồng bằng châu

thổ sông Hồng lên vùng biên giới Đông Bắc. Môi trƣờng tự nhiên cơ bản là điều kiện

thuận lợi và có nhiều ƣu đãi cho quá trình xây dựng và phát triển đời sống của cƣ dân

vùng Đông Bắc nói chung trong đó có các tộc ngƣời dân tộc thiểu số.

Cùng với Đông Bắc, Tây Bắc là vùng có điều kiện tự nhiên đặc biệt. Khu vực

này nổi tiếng với các cánh đồng rộng lớn màu mỡ là: nhất Thanh (Mƣờng Thanh￾Điện Biên), nhì Lò (Mƣờng Lò- Văn Chấn- Yên Bái), tam Thanh (Mƣờng Thanh￾Than Uyên- Lai Châu) và tứ Tấc (Mƣờng Tấc- Phù Yên- Sơn La). Ngoài ra, địa bàn

sinh tụ của các nhóm Mƣờng còn nổi danh với bốn mƣờng: nhất Bi (Mƣờng Bi- Tân

Lạc), nhì Vang (Lạc Sơn), tam Thàng (Kỳ Sơn) và tứ Động (Chiềng Động- Kim Bôi)

thuộc tỉnh Hòa Bình. Tây Bắc cũng là khu vực có những ngọn núi cao vào loại nhất

nhì Việt Nam nhƣ đỉnh Phanxipăng, dãy Hoàng Liên Sơn…Khí hậu nơi đây là khí

hậu nhiệt đới gió mùa vùng núi điển hình. Mùa đông lạnh, có sƣơng muối, ít mƣa,

mùa hè nóng, nhiều mƣa. So với vùng Đông Bắc, nhiệt độ mùa khô ở đây cao hơn từ

1-2 độ C. Nhƣ vậy, Tây Bắc cũng là vùng địa lý điển hình và độc đáo với núi non

hiểm trở, trùng điệp, nhiều dòng sông lớn, nhiều cao nguyên và những cánh đồng.

Đây cũng là vùng có đƣờng biên giới với hai nƣớc bạn Lào và Trung Hoa, đặc biệt,

nơi đây có các nhà máy thủy điện lớn cung cấp năng lƣợng cho cả nƣớc.

Điều kiện tự nhiên vừa có phần hùng vĩ, thơ mộng vừa có phần khắc nghiệt,

hiểm trở ấy đã chi phối đến đời sống xã hội, văn hóa và văn học dân gian các dân tộc

thiểu số trên nhiều phƣơng diện. Những núi, những sông, những cánh đồng rộng dài

bát ngát đã ghi dấu ấn trong nhiều truyện kể dân gian các dân tộc. Các loài động thực

vật phong phú đa dạng đã đƣợc đồng bào các dân tộc thể hiện sinh động trong các

truyện thần thoại và cổ tích. Đặc trƣng khí hậu rét vào mùa đông, mƣa nhiều vào

mùa hè và ấn tƣợng về những đại nạn trong tự nhiên nhƣ hạn hán, lũ lụt chính là cơ

9

sở cho sự hình dung và miêu tả về những chàng ngƣời khỏe, những nhân vật khổng

lồ ngăn nƣớc, đắp mƣơng trong truyện kể.

1.1.2. Đặc điểm xã hội

Miền núi phía Bắc là nơi trú cƣ lâu đời của rất nhiều dân tộc thiểu số nhƣ Tày,

Nùng, Thái, Mƣờng, Hmông, Dao, Giáy, Cao Lan, Sán Dìu, Hà Nhì, Lô Lô, Khơ

Mú, Xinh Mun, Pu Péo… thuộc nhiều nhóm ngôn ngữ khác nhau nhƣ: Việt- Mƣờng,

Tày- Thái, Hmông- Dao, Tạng- Miến, Môn- Khơme. Theo số liệu tổng điều tra dân

số năm 2009, các dân tộc thiểu số chiếm khoảng 62% tổng dân số của cả khu vực

miền núi phía Bắc. Xét về mặt hành chính, miền núi phía Bắc bao gồm 15 tỉnh Hà

Giang, Cao Bằng, Lào Cai, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Yên Bái, Thái

Nguyên, Phú Thọ, Bắc Giang, Quảng Ninh, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình.

Tuy nhiên, sự phân bố cƣ dân các dân tộc thiểu số ở các tỉnh này có sự chênh lệch rõ

rệt. Ví dụ ở tỉnh Cao Bằng, đồng bào dân tộc thiểu số chiếm tới 95% nhƣng ở Quảng

Ninh đồng bào thiểu số chỉ chiếm khoảng 11% số dân. Những địa phƣơng có dân tộc

thiểu số cƣ trú đông tập trung ở Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên

Quang, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái, Thái Nguyên. Vì

lẽ đó, trong luận án, chúng tôi tập trung khảo sát nghiên cứu truyện kể các dân tộc

thiểu số cƣ trú ở các tỉnh đã kể trên. Trong các dân tộc thiểu số khu vực miền núi

phía Bắc có những nhóm dân tộc di cƣ, du nhập và liên hệ rất mật thiết với một số

dân tộc miền Nam Trung Quốc và một số dân tộc Đông Nam Á. Tiêu biểu là các dân

tộc Hmông, Dao có nguồn gốc phƣơng Bắc, di cƣ vào nƣớc ta ở những thời kỳ lịch

sử khác nhau nhƣ dân tộc Dao là từ thế kỷ XIII , dân tộc Hmông là tƣ̀ thế kỷ XIII đến

thế kỷ XIX. Đặc điểm lịch sử xã hội này tạo ra sự ảnh hƣởng qua lại giữa các dân tộc

miền núi phía Bắc Việt Nam và một số dân tộc phía Nam Trung Quốc , điều đó đƣợ c

thể hiện khá rõ nét trong một số thể loại , type truyện dân gian mà chúng tôi sẽ chỉ ra

và phân tích ở những chƣơng sau.

Đối với các dân tộc thiểu số, bản làng, mƣờng là đơn vị cƣ trú quan trọng. Các

nóc nhà quần tụ với nhau, gắn bó và quan hệ chặt chẽ tạo thành bản. Các bản làng

cùng cƣ trú trong một thung lũng trở thành mƣờng. Các dân tộc cƣ trú ở vùng thấp có

thể xây dựng bản làng ở chân núi, thung lũng còn các dân tộc vùng cao chọn sƣờn

đồi hay sƣờn núi để tạo lập. Ngƣời Thái thƣờng lập bản ở ngay giữa các cánh đồng

10

nên bản của họ là những cụm dân cƣ khá đông đúc, có khi có tới hàng trăm nóc nhà.

Ngƣời Mƣờng lại thƣờng dựng bản thành từng cụm ven chân núi nên quy mô không

lớn nhƣ bản ngƣời Thái. Các dân tộc ở vùng Đông Bắc nhƣ Tày, Nùng, Hmông, Dao

thì hay chọn sƣờn đồi, sƣờn núi làm nơi dựng bản. Dù ở những vị trí khác nhau thì

đồng bào các dân tộc đều thống nhất tiêu chuẩn dựng bản mƣờng đó là gần nguồn

nƣớc để tiện cho lao động sản xuất và sinh hoạt. Riêng dân tộc Mƣờng còn dựng bản

nơi có gốc cây si hoặc cây đa. Nƣớc có ý nghĩa quan trọng đối với đời sống, đặc biệt

với các cƣ dân vùng thấp. Ngƣời Tày, Nùng, Thái có hoạt động sản xuất cơ bản là

làm ruộng ở những thung lũng lúa nƣớc với hệ thống thủy lợi theo kiểu mương, phai,

lái, lịn và các loại cọn, guồng…Và có lẽ vì thế, nƣớc cùng với những yếu tố có liên

quan đã trở thành một trong những biểu tƣợng tiêu biểu thƣờng xuyên xuất hiện

trong truyện kể dân gian các dân tộc. Mỗi bản đều có địa giới rõ ràng, địa giới hoặc

là một con đƣờng, dòng suối hoặc là một gốc cây cổ thụ, một cái đèo, một con

dốc…Mỗi bản có nguồn tài nguyên riêng mà chỉ các thành viên trong bản đƣợc

quyền sử dụng. Mỗi bản thƣờng có nhiều dân tộc cùng sinh sống, lao động và có

quan hệ đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau. Ngƣời cùng một bản thƣờng tổ chức các hoạt

động văn hóa cộng đồng ở nơi sinh hoạt chung nhƣ miếu, đình làng…

Về tổ chức quản lý xã hội, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc chủ yếu

thực hiện theo thiết chế tự quản, mỗi bản, mƣờng đều có một ngƣời đứng đầu đƣợc

gọi là trƣởng bản. Một số dân tộc thiểu số tiêu biểu nhƣ Thái, Tày, Mƣờng do ảnh

hƣởng rõ rệt của chế độ phong kiến, do xã hội đã phát triển hơn và đạt đến trình độ

tiền giai cấp, tiền nhà nƣớc do vậy, thiết chế xã hội đã hình thành bộ máy bao gồm lý

trƣởng, chánh tổng, quan châu…một số dân tộc khác thực hiện thiết chế theo chế độ

quằng, thổ ty, phìa tạo, lang đạo. Chính vì thế, trong truyện kể dân gian các dân tộc

này, chúng ta thấy xuất hiện phổ biến hình ảnh thực của giai cấp thống trị với tên gọi,

đặc điểm tính cách xác định cụ thể.

Hầu hết gia đình các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đều thuộc loại gia

đình nhỏ phụ hệ bao gồm hai hình thức gia đình hạt nhân và gia đình hạt nhân mở

rộng, trong đó, ngƣời chồng, ngƣời cha làm chủ gia đình. Ngƣời chủ gia đình có vai

trò quyết định trong tổ chức sản xuất và điều hòa các mối quan hệ giữa con ngƣời với

con ngƣời trong gia đình cũng nhƣ ngoài xã hội. Trong gia đình, nề nếp phân công

11

lao động theo lứa tuổi và giới tính đã hình thành từ lâu đời. Ngƣời đàn ông trƣởng

thành thƣờng gánh vác những công việc nặng nhọc nhƣ cày, bừa, phát rẫy, săn bắn,

đánh bắt, dựng nhà cửa…Phụ nữ tham gia những công việc sản xuất ít nặng nhọc

hơn nhƣ gieo cấy, chăm sóc lúa và hoa màu, đặc biệt là đảm nhận công việc trong gia

đình nhƣ dệt may, khâu vá nấu nƣớng và chăm sóc con cái. Đặc điểm xã hội này đã

để lại những dấu ấn nhất định trong nhiều truyện kể.

1.2. Đời sống văn hóa các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc

Miền núi phía Bắc là khu vực định cƣ của rất nhiều dân tộc thiểu số, ngoài

một số tộc ngƣời bản địa còn có nhiều nhóm tộc ngƣời từ các khu vực, quốc gia khác

di cƣ đến và định cƣ sinh sống tại đây. Do đó, đời sống văn hóa các dân tộc thiểu số

cƣ trú tại khu vực này vừa là sự tổng hợp một cách tự nhiên bởi mối giao lƣu, ảnh

hƣởng, tiếp biến các sắc thái văn hóa tộc ngƣời vừa là sự hiện hữu một số nét văn

hóa riêng của mỗi tộc ngƣời ấy. Trong luận án này, chúng tôi chủ yếu khái quát

những nét văn hóa mang tính chất tổng hợp, là điểm gặp gỡ, thống nhất giữa các dân

tộc coi đó nhƣ một phần điểm tựa để khám phá giá trị của bộ phận truyện kể phong

phú ấy. Bên cạnh đó, ở một số luận điểm chúng tôi cũng xem xét đến bản sắc văn

hóa mỗi tộc ngƣời có ảnh hƣởng và tạo ra những type, motif truyện độc đáo của từng

dân tộc. Tìm hiểu một số biểu hiện cụ thể trong đời sống văn hóa các dân tộc cũng có

nghĩa là chúng tôi muốn hƣớng tới việc khai thác và lý giải các thể loại truyện kể dân

gian từ góc độ văn hóa tộc ngƣời, văn hóa vùng lãnh thổ và trong mối liên hệ văn

hóa liên quốc gia ở một vài trƣờng hợp cụ thể. Với tinh thần đó, dƣới đây chúng tôi

xin trình bày khái quát một số vấn đề cơ bản về đời sống văn hóa của các dân tộc

thiểu số miền núi phía Bắc.

Cộng cƣ trong khung cảnh thiên nhiên vừa bí ẩn, khắc nghiệt vừa hùng vĩ, nên

thơ, ngƣời dân các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đã tạo dựng và lƣu giữ đƣợc

những nét văn hóa đặc trƣng thời cổ đại- văn hóa Nam Á. Đó là bức tranh văn hóa

phản ánh một nền sản xuất nông nghiệp miền núi vùng nhiệt đới gió mùa. Bức tranh

văn hóa ấy đƣợc biểu hiện ra thành các nét vẽ muôn màu muôn vẻ trong tất cả các

phƣơng diện văn hóa vật chất và tinh thần.

Sống ở miền núi, giữa môi trƣờng tự nhiên nhiều loại gỗ, tre, nứa lá, ngƣời

miền núi phía Bắc đã biết sử dụng các nguyên liệu tự nhiên có sẵn để làm nhà ở. Cƣ

12

dân thiểu số vùng thấp miền núi phía Bắc thƣờng làm nhà sàn. Những dân tộc sinh

sống ở vùng cao hơn nhƣ Hmông, Dao có thể kết hợp nhà sàn với nhà đất, nhà gỗ.

Nét chung trong tập quán làm nhà và sử dụng nhà ở của các dân tộc là sự phân chia

nhà thành các tầng, các gian với chức năng đƣợc phân định rõ ràng. Nhà gồm ba

tầng: tầng dƣới cùng là gầm sàn- nơi dành để công cụ sản xuất, gia súc, gia cầm; tầng

trên là nơi con ngƣời ở và các đồ dùng hàng ngày của con ngƣời và tầng gác là nơi

chứa lƣơng thực và cất giữ các đồ đạc bảo quản lâu ngày. Nhà cũng gồm ba gian:

gian giữa là nơi đặt bàn thờ tổ tiên, là nơi tiếp khách cũng là không gian sinh hoạt

chung của gia đình, một gian làm bếp và buồng ngủ cho phụ nữ, gian còn lại dành

chon nam giới.

Về trang phục, các dân tộc thiểu số trƣớc đây đều tự túc hoàn toàn từ khâu

trồng bông, trồng lanh, dệt vải đến công đoạn cắt, khâu thành quần áo. Trang phục

của các dân tộc miền núi cầu kỳ và tinh tế bao gồm mũ (khăn đội đầu), áo, quần

(váy), thắt lƣng, tạp dề, xà cạp, guốc hoặc dép. Các dân tộc thiểu số vùng thấp Đông

Bắc nhƣ Tày, Nùng ƣa dùng sắc màu chàm xanh để nhuộm quần áo. Đó là vẻ đẹp

thâm trầm không gây cảm giác choáng ngợp nhƣng lại mang nét độc đáo và duyên

dáng. Trong khi đó, các dân tộc Hmông, Dao ở vùng cao thƣờng gây cảm giác và ấn

tƣợng mạnh mẽ bởi vẻ đẹp rực rỡ của những tấm váy xòe nhiều màu sắc. Ngƣời Thái

hấp dẫn bởi áo cánh, váy cuốn bó sát thân với hai sắc màu trắng và thâm (đen) làm

chủ đạo, cùng khăn piêu nền nã, tinh tế và dải thắt lƣng xanh duyên dáng. Trang

phục của nữ giới thƣờng phức tạp, đa dạng và nhiều màu sắc hơn trang phục nam

giới. Thêm vào đó, đồng bào các dân tộc thiểu số thƣờng sử dụng kết hợp trang phục

với các loại trang sức để tăng sức hấp dẫn. Đó là các loại hoa tai, vòng tay, vòng cổ,

bộ xà tích…Các loại trang sức này thƣờng đƣợc làm từ bạc và đƣợc trạm khắc với

nhiều hoa văn đẹp mắt. Ngoài chức năng làm đồ trang điểm cho thêm duyên dáng,

một số loại trang sức còn đƣợc coi nhƣ bùa hộ mệnh, đồ chữa bệnh…Có thể nói,

trang phục các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc vừa đậm đà tính truyền thống, bản

sắc dân tộc vừa có yếu tố hiện đại tạo ra những ấn tƣợng riêng góp phần hoàn thiện

bức tranh văn hóa đặc sắc.

Nói đến văn hóa đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc không thể

không nói đến đời sống tín ngƣỡng, nghi lễ bởi đó là nhu cầu tất yếu trong cuộc sống

13

của tất cả các dân tộc. Đặc biệt, các cƣ dân vùng cao miền núi phía Bắc, sống gắn bó

thƣờng xuyên với môi trƣờng tự nhiên còn nhiều bí ẩn, nguy hiểm nên mặc nhiên ở

họ xuất hiện niềm tin vào số phận, vào lực lƣợng siêu nhiên và đó chính là cơ sở của

niềm tin tín ngƣỡng, tôn giáo. Tín ngƣỡng các dân tộc thiểu số vùng Đông Bắc trƣớc

hết là tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên, sau là tín ngƣỡng đa thần giáo, tín ngƣỡng vật tổ

dựa trên niềm tin “vạn vật hữu linh” và một số phƣơng diện chịu ảnh hƣởng của Phật

giáo, Đạo giáo và Nho giáo. Trong gia đình, cƣ dân các dân tộc đều lập bàn thờ để

thờ cúng tổ tiên, thờ Bà Mụ. Ngoài ra họ còn thờ Phật, Khổng, Đạo, có khi thờ tổ sƣ

nghề thầy cúng, hoặc thờ vị thần đƣợc coi là thủy tổ của dân tộc mình. Một số dân

tộc và dòng họ trong các dân tộc do ảnh hƣởng của tín ngƣỡng vật tổ mà có tục kiêng

ăn thịt một số loài vật. Ví dụ, dân tộc Tày có nhiều dòng họ. Họ Bế kiêng ăn thịt chó

vì họ cho rằng xƣa kia tổ tiên dòng họ này đã đƣợc con chó chăm sóc và cho bú lúc

gặp hoạn nạn. Họ Hồ không ăn thịt rùa hay họ Vƣơng thì kiêng ăn thịt ếch. Đồng bào

Thái ở nhiều vùng lại kiêng ăn thịt rắn vì họ coi đó là vật tổ của mình. Đồng bào Dao

cũng kiêng ăn và giết chó vì trong tâm thức của họ, con chó thần Long khuyển chính

là tổ tiên đã sinh ra các dòng họ Dao. Điều này để lại dấu ấn trong truyện kể dân gian

của các dân tộc rất rõ từ những truyện thần thoại giải thích tục thờ thần, thờ vật tổ,

truyền thuyết về vị tổ sƣ đến sự xuất hiện nhân vật thần, phật trong truyện cổ tích. Ví

nhƣ trong quan niệm của các dân tộc Tày, Nùng, thần Nông là vị thần phụ trách việc

nông trang, thần định ra thời vụ và giữ nƣớc cho thời vụ. Thần có ý nghĩa rất quan

trọng đối với đời sống sản xuất gắn liền với nông nghiệp của các cƣ dân. Hàng năm,

các dân tộc đều tổ chức những nghi lễ trang trọng thờ cúng thần Nông để cầu mong

mƣa thuận gió hòa, bớt thiên tai đối với cuộc sống. Đồng bào các dân tộc cũng quan

niệm vạn vật đều có hồn, có ma, có thần. Tất cả các loại hồn đều đƣợc chia làm hai

loại: lành (thiện) và dữ (ác). Đây là quan niệm điển hình trong nhận thức nhân dân

các dân tộc chi phối mạnh mẽ đến đời sống văn hóa và các sáng tác văn học dân

gian. Đó là nguyên nhân, là cơ sở hình thành hàng loạt các miếu thờ thổ công, thổ

địa, thổ thần, đình làng thờ Thần hoàng, là nguyên cớ để đồng bào các dân tộc tổ

chức các lễ hội mang tính nghi lễ, cũng là cơ sở hình thành các thể loại sáng tác dân

gian nghi lễ tiêu biểu.

14

Đối với các dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc, tín ngƣỡng, tôn giáo chủ yếu mới

dừng lại ở các loại hình nguyên thủy. Đó là niềm tin về sự tồn tại của ba mƣờng (dân

tộc Thái), ba tầng- bốn thế giới (dân tộc Mƣờng). Với ngƣời Mƣờng, ba tầng đó là

tầng trên cao (tầng trời), tầng giữa (tầng mặt đất) và tầng thấp (tầng dƣới mặt đất).

Bốn thế giới bao gồm thế giới Mƣờng Trời (Phạ, Then hoặc Blơi, Klơi)- nơi ở của tổ

tiên và các vị thần linh trông coi mọi vật trên trái đất, thế giới Mƣờng Pƣa- thế giới

trần gian của ngƣời sống, thế giới Mƣờng Pƣa Tín (dƣới mặt đất) và thế giới Mƣờng

Vua Khú (mƣờng nƣớc). Trong các mƣờng đó, mƣờng Trời là nơi trú ngụ của các vị

thần có sức mạnh, uy quyền phi phàm nhất, có thể chia làm nhiều tầng, lớp khác

nhau với các địa vị, chức năng khác nhau. Niềm tin ấy đã tạo nên trong truyện kể dân

gian các dân tộc không khí huyền ảo với sự xuất hiện của không gian Mƣờng Trời và

nhân vật Vua Trời đầy uy quyền một cách rất phổ biến.

Lễ hội cũng là một nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng của đồng bào các dân tộc.

Lễ hội đƣợc tổ chức khá thƣờng xuyên và gắn liền với đời sống của nhân dân đặc

biệt là đời sống sản xuất, phản ánh niềm tin và mơ ƣớc về một cuộc sống tốt đẹp hơn.

Lễ hội ở đây thƣờng đƣợc tổ chức theo mùa và theo mục đích của lễ hội nhƣ Tết

Nguyên Đán, lễ hội mùa xuân, lễ hội cầu mùa, lễ hội cầu an, lễ cầu tự. Ở mỗi dân

tộc, các lễ hội này có thể đƣợc gọi theo những cách khác nhau nhƣ lồng tồng (lùng

tùng), hội Hai (Tày), nào xồng, gầu tào (Hmông), dun pùn (Dao), sắc bùa, khuổng

mùa (Mƣờng), xên mường, xên bản (Thái) …Các lễ hội đƣợc tổ chức phổ biến vào

mùa xuân, tháng Giêng, ngoài ra có thể vào một số dịp khác nhƣ mùa hè, thu. Sau

những năm mùa màng thất bát, vào dịp xuân mới, ngƣời Tày ở Tràng Định (Lạng

Sơn) và Thạch An (Cao Bằng) thƣờng tổ chức Hội Hai để đón rƣớc nàng Hai (nàng

Trăng). Đồng bào quan niệm trên cung trăng có Mẹ Trăng và 12 cô gái đẹp chuyên

lo lắng và bảo vệ mùa màng cho dân ở trần gian. Tổ chức hội Trăng là để đón Mẹ

Trăng và các cô gái xuống tìm hiểu cõi ngƣời và đồng cảm với khát vọng của dân. Lễ

“xên mƣờng” của ngƣời Thái cũng là lễ hội mùa nông nghiệp đƣợc tổ chức đầu xuân

để cúng bái trời đất, thần linh, các tổ tiên, dòng họ chúa, các ma quỉ…cầu mong một

năm bản mƣờng đƣợc tốt đẹp, yên ấm.

Giống nhƣ dân tộc Kinh, đồng bào khu vực nơi đây cũng duy trì đƣợc một số

lễ hội gắn với các nhân vật anh hùng lịch sử nhƣ lễ hội Dƣơng Tự Minh ở Thái

15

Nguyên, lễ hội về anh hùng Nùng Trí Cao ở Cao Bằng, lễ hội nàng Han ở Sơn

La…Tuy hệ thống lễ hội này không thật phong phú nhƣ ở ngƣời Việt nhƣng chúng

đã góp phần tạo ra môi trƣờng lƣu giữ các giá trị văn hóa, văn học truyền thống quý

báu của các dân tộc. Lễ hội đƣợc coi nhƣ những “bảo tàng sống” phản ánh, bảo lƣu

và giữ gìn nhiều nét tín ngƣỡng, phong tục, tập quán truyền thống của các tộc ngƣời.

Trong lễ hội, đồng bào các dân tộc đặc biệt chú ý đến việc sử dụng các nhạc

cụ nhằm làm phong phú hấp dẫn cho các hoạt động và hơn hết góp phần giúp cho

các sáng tác văn học dân gian truyền miệng một cách sinh động và sâu sắc hơn.

Ngƣời Tày nổi tiếng với cây đàn tính, ngƣời Thái có cây sáo pí pặp còn với dân tộc

Hmông, cây khèn đƣợc coi là nhạc cụ đặc trƣng tiêu biểu. Đồng bào Hmông giãi bày

tâm sự với nhau bằng khèn, than thân bằng khèn, cúng lễ bằng khèn, nghĩa là diễn tả

mọi tâm tƣ, tình cảm, suy nghĩ của mình bằng khèn. Dƣới góc độ nhân học biểu tƣợng,

cây khèn là hiện thân của tâm hồn, tính cách, tài năng, phẩm chất của ngƣời đàn ông

Hmông và cũng là vật tƣợng trƣng cho tâm hồn, tình yêu, khát vọng tuổi trẻ của ngƣời

Hmông. Vì thế, trong truyện kể dân tộc này, biểu tƣợng này xuất hiện phổ biến gắn với

những chàng trai mồ côi nghèo khổ mà tài giỏi và đức hạnh. Tiếng khèn và tài thổi khèn

trở thành một trong những yếu tố khẳng định vẻ đẹp của nhân vật và giúp nhân vật tìm

đƣợc hạnh phúc trong cuộc sống.

Có thể khẳng định, trong quá trình cộng cƣ lâu dài, các dân tộc thiểu số miền

núi phía Bắc tạo ra một nền văn hóa, văn học và truyện kể mang nhiều đặc điểm

chung do có sự giao lƣu, tiếp nhận và ảnh hƣởng lẫn nhau nhƣng đồng thời ở mỗi

dân tộc, mỗi nhóm dân tộc vẫn có những nét khác biệt nhất định phản ánh trình độ

phát triển khác nhau. Bên cạnh đó, trong đời sống, các dân tộc thiểu số miền núi phía

Bắc một mặt giữ gìn những nét văn hóa tộc ngƣời , mặt khác cũng có xu hƣớng tiếp

cận và hòa nhập cả với cuộc sống, văn hóa của dân tộc Kinh. Thành phần các dân tộc

thiểu số đa dạng, phong phú đã góp phần tạo nên bức tranh văn hóa nhiều màu sắc là

chƣ́ng tích cho sự hiện hữu và gắn bó với vùng đất này của đồng bào.