Trách nhiệm hình sự trong đồng phạm theo luật Hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP.HỒ CHÍ MINH

TRẦN VĂN THƢỢNG

TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG ĐỒNG PHẠM

THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP.HỒ CHÍ MINH

TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG ĐỒNG PHẠM

THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự

Định hƣớng nghiên cứu

Mã số: 8380104

Người hướng dẫn khoa học: Pgs.Ts. NguyễnThị Phƣơng Hoa

Học viên: Trần Văn Thƣợng

Lớp: Cao học Luật, khóa 25

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng bản thân tôi dưới sự

hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Thị Phƣơng Hoa. Các nội dung nghiên

cứu, kết quả trong đề tài này là trung thực và chưa công bố dưới bất kỳ hình thức

nào trước đây.

Những số liệu, tài liệu phục vụ cho việc phân tích, nhận xét, đánh giá trong

luận văn được tác giả thu thập từ nhiều nguồn khác nhau có ghi rõ trong phần tài

liệu tham khảo.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 12 tháng 06 năm 2020

Ngƣời cam đoan

Trần Văn Thƣợng

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

BLHS : Bộ luật Hình sự

CTTP : Cấu thành tội phạm

TAND : Tòa án nhân dân

TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao

TNHS : Trách nhiệm hình sự

MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU....................................................................................................................1

CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA LUẬT HÌNH

SỰ VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG ĐỒNG PHẠM.................................7

1.1. Khái niệm, các dấu hiệu của đồng phạm và trách nhiệm hình sự trong

đồng phạm .......................................................................................................................7

1.2. Các nguyên tắc xác định trách nhiệm hình sự trong đồng phạm ............ 19

1.3. Quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự trong

đồng phạm .................................................................................................................... 25

1.4. Một số hạn chế trong quy định của Bộ luật Hình sự về trách nhiệm hình

sự trong đồng phạm ................................................................................................... 42

CHƢƠNG 2. THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ TRÁCH

NHIỆM HÌNH SỰ TRONG ĐỒNG PHẠM, KINH NGHIỆM NƢỚC NGOÀI

VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ........................................................................................... 47

2.1. Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự Việt Nam về trách nhiệm hình sự

trong đồng phạm......................................................................................................... 47

2.2. Kinh nghiệm áp dụng pháp luật hình sự một số nƣớc về trách nhiệm

hình sự trong đồng phạm.......................................................................................... 65

2.3. Kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật và áp dụng pháp luật về

trách nhiệm hình sự của những ngƣời đồng phạm............................................. 77

KẾT LUẬN ...................................................................................................................... 85

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

LỜI NÓI ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Đồng phạm là hình thức phạm tội đặc biệt, đòi hỏi những điều kiện riêng, khác

với những trường hợp phạm tội riêng lẻ. So với tội phạm do một người thực hiện,

đồng phạm thường nguy hiểm hơn, vì khi một nhóm người cùng cố ý thực hiện

hành vi phạm tội, tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội sẽ tăng lên đáng

kể, nhất là khi có sự câu kết chặt chẽ về tổ chức và cách thức thực hiện, phát triển

thành “phạm tội có tổ chức”. Do đó việc xác định trách nhiệm hình sự (TNHS) đối

với những người đồng phạm có một số điểm khác với những trường hợp phạm tội

riêng lẻ. Trong vụ án đồng phạm, việc xác định mức độ lỗi, vai trò của mỗi người

đồng phạm, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội là những căn cứ

quan trọng để phân hóa TNHS của những người đồng phạm.

Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 đã có những

quy định về TNHS trong đồng phạm thể hiện qua các quy định như nguyên tắc xử

lý “nghiêm trị người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy”

1

trong vụ án đồng phạm, quy

định về quyết định hình phạt trong trường hợp đồng phạm (Điều 53 BLHS

1999),… Tuy nhiên, các quy định của BLHS 1999 về TNHS trong đồng phạm còn

khá chung, mang tính nguyên tắc và chưa có sự phân hóa rõ ràng về TNHS trong

đồng phạm. Chính vì vậy, Bộ luật Hình sự năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017 đã

sửa đổi, bổ sung các quy định về đồng phạm và TNHS trong đồng phạm, cụ thể:

Điều 17 BLHS 2015 đã bổ sung thêm nội dung TNHS khi có hành vi vượt quá

trong đồng phạm thì “người đồng phạm không phải chịu trách nhiệm hình sự về

hành vi vượt quá của người thực hành”, Khoản 2 Điều 54 BLHS 2015 bổ sung về

TNHS đối với người giúp sức trong trường hợp đặc biệt thì “Tòa án có thể quyết

định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng nhưng

không bắt buộc phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật đối với

người phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò

không đáng kể”. Tuy nhiên, các quy định của BLHS 2015 vẫn còn tồn tại một số

bất cập như Điều 17 BLHS 2015 đã bổ sung thêm nội dung “Người đồng phạm

không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi vượt quá của người thực hành”,

nhưng chưa đưa ra khái niệm hoặc cách thức xác định “hành vi vượt quá” của

người thực hành hoặc ranh giới phân định “hành vi vượt quá” hay “không là hành

1 Khoản 2 Điều 3 BLHS 1999.

2

vi vượt quá” của người thực hành. Đồng thời BLHS 2015 cũng chưa quy định về

các nguyên tắc xác định TNHS trong đồng phạm, vấn đề tự ý nửa chừng chấm dứt

việc phạm tội trong đồng phạm. Do đó, thực tiễn xét xử cho thấy để xác định

TNHS của những người đồng phạm khi có hành vi trong vụ án đồng phạm gặp rất

nhiều khó khăn, việc phân hóa TNHS của những người đồng phạm cũng chưa thật

sự hợp lý, chưa tương xứng với vai trò và mức độ nguy hiểm của họ khi tham gia

vào vụ án đồng phạm. Những vướng mắc trong thực tiễn xét xử bao gồm: xác định

chưa chính xác TNHS trong trường hợp tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội

trong đồng phạm; áp dụng chưa chính xác các nguyên tắc xác định TNHS trong

đồng phạm như chưa đảm bảo nguyên tắc chịu TNHS chung trong vụ án đồng

phạm (như cùng một tình tiết giảm nhẹ chung trong đồng phạm nhưng có người

được áp dụng tình tiết giảm nhẹ, có người không được áp dụng); việc quyết định

hình phạt trong đồng phạm một số trường hợp cũng chưa đảm bảo sự phân hóa

TNHS trong đồng phạm, chưa phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm, mức

độ tham gia vào vụ án của mỗi người đồng phạm.

Chính vì vậy, tác giả lựa chọn đề tài “Trách nhiệm hình sự trong đồng phạm

theo luật hình sự Việt Nam” để làm luận văn thạc sĩ luật học. Việc nghiên cứu đề

tài này là quan trọng và cần thiết để hoàn thiện và áp dụng đúng pháp luật hình sự

nhằm bảo đảm xét xử vụ án hình sự được nghiêm minh, đúng người, đúng tội, đúng

pháp luật.

2. Tình hình nghiên cứu

Liên quan đến đề tài “Trách nhiệm hình sự trong đồng phạm theo luật hình

sự Việt Nam” đã có khá nhiều các công trình nghiên cứu như:

Sách chuyên khảo, giáo trình: Chương X - Đồng phạm trong Giáo trình Luật

hình sự Việt Nam - Phần chung (tái bản lần thứ nhất, có sửa đổi bổ sung) của

Trường Đại học Luật Tp.HCM (TS. Trần Thị Quang Vinh là Chủ biên), Nxb Hồng

Đức - Hội Luật gia Việt Nam, năm 2019; GS.TSKH Lê Cảm với hệ thống sách

chuyên khảo “Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung BLHS” (NXB Công an

nhân dân, 2000) đã nghiên cứu chế định đồng phạm về khái niệm đồng phạm, các

loại người đồng phạm, các hình thức đồng phạm và trách nhiệm hình sự trong

đồng phạm. Tuy nhiên, trong hai công trình nghiên cứu trên thì chế định đồng

phạm chỉ là một phần nhỏ trong công trình nghiên cứu nên các tác giả chủ yếu

nghiên cứu các quy định của BLHS mà chưa đi sâu vào lý luận cũng như đánh giá

những vướng mắc trong thực tiễn áp dụng TNHS trong đồng phạm. Ngoài ra, còn

3

có sách chuyên khảo “Đồng phạm trong luật Hình sự Việt Nam” của TS. Trần

Quang Tiệp (NXB Tư pháp, 2007) với nội dung trình bày về khái niệm đồng

phạm, các loại người đồng phạm, các hình thức đồng phạm và trách nhiệm hình sự

trong đồng phạm. Trong công trình nghiên cứu này mặc dù có nghiên cứu về

TNHS trong đồng phạm, có nghiên cứu về lý luận nhưng cũng chưa đánh giá được

vướng mắc trong thực tiễn, đồng thời công trình này nghiên cứu các quy định của

BLHS 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) mà chưa nghiên cứu các quy định của

BLHS 2015 về TNHS trong đồng phạm.

Các đề tài luận văn, luận án: đề tài luận văn cao học của Nguyễn Minh Đức

“Hình thức phạm tội có tổ chức trong chế định đồng phạm theo pháp luật Hình sự

Việt Nam” năm 1997; đề tài luận án của Nguyễn Trung Thành “Phạm tội có tổ

chức trong luật hình sự Việt Nam và việc đấu tranh phòng chống” năm 2002 đề cập

chi tiết đến trường hợp đồng phạm có tổ chức ở cả góc độ khoa học luật hình sự và

tội phạm học. Hai công trình trên chủ yếu nghiên cứu về một hình thức đặc biệt của

đồng phạm là “phạm tội có tổ chức”, không tập trung nghiên cứu lý luận và thực

tiễn áp dụng các quy định của BLHS 2015 về TNHS trong đồng phạm.

Bên cạnh đó, có một số bài viết nghiên cứu về đồng phạm, chẳng hạn như

“Phạm tội có tổ chức và trách nhiệm hình sự đối với bọn phạm tội có tổ chức” của

tác giả Nguyễn Vạn Nguyên, hay“Vấn đề tội phạm có tổ chức và trách nhiệm hình

sự pháp nhân trong sửa đổi Bộ luật Hình sự năm 1999” của GS.TS. Hồ Trọng Ngũ

đăng trên tạp chí Lập pháp số 6/2009, bài nghiên cứu “Đấu tranh phòng, chống tội

phạm có tổ chức và tội phạm xuyên quốc gia trong hội nhập kinh tế quốc tế” của

PGS.TS Trần Hữu Ứng đăng trên tạp chí Cộng sản điện tử; TS.Nguyễn Khắc Hải:

“Đấu tranh phòng chống tội phạm có tổ chức theo pháp luật hình sự Liên bang

Nga” trong tạp chí Khoa học - ĐHQG Hà Nội số 23/2007, “Nhận diện tội phạm có

tổ chức” (Kỷ yếu hội thảo khoa học về sửa đổi Bộ luật Hình sự năm 1999);“Tội

phạm có tổ chức – lịch sử và vấn đề hôm nay” của GS.TS.Hồ Trọng Ngũ trả lời cho

câu hỏi: “Tội phạm có tổ chức – nhận thức mới hay hiện tượng xã hội mới?”, bài

viết “Tội phạm có tổ chức và việc bổ sung chế định tổ chức tội phạm trong Bộ luật

Hình sự Việt Nam” của TS.Lê Thị Sơn trong tạp chí Luật học số 12/2012. Các bài

viết khoa học này cũng chủ yếu nghiên cứu về một hình thức đặc biệt của đồng

phạm là “phạm tội có tổ chức”, không tập trung nghiên cứu lý luận và thực tiễn áp

dụng các quy định của BLHS 2015 về TNHS trong đồng phạm.

4

Như vậy, các công trình nghiên cứu trên chủ yếu nghiên cứu về khái niệm và

các dấu hiệu của đồng phạm, các hình thức đồng phạm cũng như các loại người đồng

phạm; hoặc nghiên cứu về một hình thức đặc biệt của đồng phạm là “phạm tội có tổ

chức”, không tập trung nghiên cứu lý luận và thực tiễn áp dụng các quy định của

BLHS 2015 về TNHS trong đồng phạm. Vấn đề TNHS trong đồng phạm chỉ là một

nội dung nhỏ trong một vài công trình nghiên cứu trên. Nghiên cứu chuyên sâu về

TNHS trong đồng phạm vẫn đang là một vấn đề còn bỏ ngỏ chưa thật sự được quan

tâm trong khoa học luật hình sự. Đặc biệt là các công trình trên chủ yếu nghiên cứu

các quy định của BLHS 1999 mà chưa nghiên cứu các quy định của BLHS 2015 về

chế định đồng phạm. Vì thế, nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn về TNHS trong đồng

phạm vẫn đang là điều cần được nghiên cứu để sửa đổi và hoàn thiện. Do đó, trong

phạm vi nghiên cứu của luận văn này, tác giả sẽ tiếp tục kế thừa một số nội dung mà

các công trình nghiên cứu khác đã thực hiện là những vấn đề lý luận về đồng phạm

như khái niệm, dấu hiệu của đồng phạm, phân loại các loại người đồng phạm, các

nguyên tắc xác định TNHS trong đồng phạm,…Bên cạnh đó, nội dung chính của luận

văn là nghiên cứu về nội dung mà các công trình khác chưa nghiên cứu chuyên sâu:

các quy định của pháp luật hình sự về TNHS trong đồng phạm, cụ thể là các nguyên

tắc xử lý, nguyên tắc xác định TNHS trong đồng phạm, các quy định để phân hóa

TNHS trong đồng phạm, quyết định hình phạt trong đồng phạm,…

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn

Mục đích nghiên cứu

Mục đích của luận văn là tìm ra những bất cập trong quy định của BLHS cũng

như những vướng mắc trong thực tiễn áp dụng pháp luật để từ đó đưa ra một số kiến

nghị hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự và nâng cao hiệu quả áp dụng các

quy định về trách nhiệm hình sự trong đồng phạm.

Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài là:

- Nghiên cứu làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về TNHS trong đồng phạm.

- Phân tích, đánh giá, cũng như tìm ra những bất cấp trong các quy định của

pháp luật hình sự Việt Nam về TNHS trong đồng phạm.

- Phân tích, đánh giá những khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các

quy định về TNHS trong đồng phạm.

- Đề xuất hoàn thiện các quy định của pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng

các quy định TNHS trong đồng phạm.

5

4. Đối tƣợng, nhiệm vụ nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các vấn đề lý luận, quy định của pháp

luật hình sự và thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về trách nhiệm

hình sự trong đồng phạm.

Phạm vi nghiên cứu

Phạm vi về thời gian: Luận văn nghiên cứu các vụ án có liên quan trách nhiệm

hình sự trong đồng phạm từ năm 2010 đến nay.

Phạm vi về không gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định

của pháp luật hình sự về trách nhiệm hình sự trong đồng phạm trên phạm vi cả nước.

Phạm vi nội dung:

- Đối với luật Việt Nam: Luận văn nghiên cứu các quy định của BLHS 2015

(sửa đổi, bổ sung năm 2017) đối với cá nhân về vấn đề TNHS trong đồng phạm

được quy định tại Phần chung của BLHS.

- Đối với pháp luật hình sự một số nước: Tác giả lựa chọn nghiên cứu hai hệ

thống pháp luật khá tương đồng với Việt Nam là Liên Bang Nga, Trung Quốc và

một quốc gia phát triển là Cộng hòa Liên Bang Đức.

5. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu

Cơ sở phương pháp luận của việc nghiên cứu đề tài là phương pháp luận duy

vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin.

Để phục vụ cho việc nghiên cứu, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên

cứu cụ thể như: phương pháp phân tích, tổng hợp, phương pháp so sánh, phương

pháp nghiên cứu án điển hình và phương pháp phỏng vấn chuyên gia.

- Phương pháp phân tích và tổng hợp được sử dụng để tiến hành phân tích và

tổng hợp một cách khái quát các nội dung cần nghiên cứu trong Luận văn. Qua đó,

phân tích thành từng vấn đề để tìm hiểu cụ thể quy định về TNHS trong đồng phạm.

Đồng thời, Luận văn tiến hành tổng hợp từng vấn đề lý luận đã phân tích, nhằm xây

dựng một số lý luận mới đầy đủ và cụ thể về TNHS trong đồng phạm.

- Phương pháp so sánh được sử dụng để làm rõ những điểm giống nhau và

khác nhau trong quy định của BLHS hiện hành về TNHS trong đồng phạm với các

giai đoạn trước đó cũng như trong quy định về TNHS trong đồng phạm giữa pháp

luật hình sự Việt Nam với pháp luật hình sự của một số nước khác, để từ đó rút ra

được những ưu điểm và hạn chế trong quy định về TNHS trong đồng phạm.

6

- Phương pháp nghiên cứu án điển hình được sử dụng để nghiên cứu các vụ án

cụ thể trong thực tiễn nhằm tìm ra những vướng mắc trong quá trình áp dụng pháp

luật để từ đó kiến nghị hoàn thiện hoặc hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật.

Tác giả đã tiến hành nghiên cứu 200 vụ án có đồng phạm để phục vụ cho các nội

dung nghiên cứu của luận văn.

- Phương pháp phỏng vấn chuyên gia: tác giả thực hiện phỏng vấn 20 thẩm

phán TAND các cấp để nghiên cứu về thực tiễn xác định TNHS trong đồng phạm;

quan điểm của các chuyên gia về mức độ nguy hiểm và mức độ TNHS của từng loại

người đồng phạm. Kết quả phỏng vấn là nguồn tư liệu tham khảo để tác giả đưa ra

các đề xuất trong luận văn.

6. Đóng góp mới về khoa học của luận văn

Thông qua những nghiên cứu về những vấn đề lý luận về TNHS trong đồng

phạm, luận văn góp phần làm sáng tỏ một cách hệ thống và toàn diện một số vấn đề

lý luận về TNHS trong đồng phạm, làm cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu các đề tài

tiếp theo có liên quan. Bên cạnh đó, luận văn cũng làm rõ thực tiễn xét xử và một

số tồn tại khó khăn, vướng mắc đối với việc áp dụng các quy định về TNHS trong

đồng phạm, Từ đó, đưa ra một số đề xuất hoàn thiện thiện các quy định của BLHS

Việt Nam về TNHS trong đồng phạm và một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp

dụng các quy định này. Chính vì vậy, kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được

sử dụng cho các công trình nghiên cứu tiếp theo có liên quan, sử dụng trong việc

kiến nghị hoàn thiện pháp luật, cũng như sử dụng trong các cơ quan tư pháp hình sự

để nghiên cứu áp dụng thống nhất pháp luật.

7. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của

luận văn gồm 02 chương:

Chƣơng 1. Những vấn đề lý luận và quy định của luật hình sự về trách nhiệm

hình sự trong đồng phạm

Chƣơng 2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về trách nhiệm hình sự trong đồng

phạm, kinh nghiệm nước ngoài và một số kiến nghị