Tín hiệu thẩm mĩ thời gian trong thơ xuân quỳnh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

PHẠM TRỌNG ĐẠT

TÍN HIỆU THẨM MĨ THỜI GIAN

TRONG THƠ XUÂN QUỲNH

Chuyên ngành : Ngôn ngữ học

Mã số : 60.22.01

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ

KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Đà Nẵng, Năm 2013

Công trình được hoàn thành tại

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

Người hướng dẫn khoa học: TS. Bùi Trọng Ngoãn

Phản biện 1: TS. Trương Thị Nhàn

Phản biện 2: TS. Dương Quốc Cường

Luận văn được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận

văn tốt nghiệp thạc sĩ Khoa học Xã hội và Nhân văn họp tại

Đại học Đà Nẵng vào ngày 14 tháng 12 năm 2013.

Có thể tìm hiểu luận văn tại:

− Trung tâm Thông tin-Học liệu, Đại học Đà Nẵng

− Thư viện trường Đại học sư phạm, Đại học Đà Nẵng.

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Được đưa vào nước ta những năm 1970- 1990, ngay từ đầu

tín hiệu thẩm mĩ đã nhận được rất nhiều sự quan tâm của các nhà

ngôn ngữ học, nghiên cứu văn học. Đó là một vấn đề có tính chất

liên ngành: tín hiệu học, ngữ nghĩa học, thi pháp học và được nghiên

cứu ở nhiều góc độ và ở những mức độ khác nhau. Nhìn chung trong

một chừng mực đã có một hệ thống lí luận cơ bản cho một vấn đề

còn tương đối mới mẻ này.

Thực tế hiện nay, việc giảng dạy và cảm thụ văn học của

chúng ta nói chung ( thơ Xuân Quỳnh nói riêng) nhất cử nhất động

đều theo một “lộ trình” định sẵn, nặng về cảm tính. Trước tình trạng

đó, phương pháp tiếp cận tác phẩm văn học dưới góc độ tín hiệu

thẩm mĩ đã mở ra một hướng đi mới cho việc nghiên cứu, cảm thụ,

phê bình tác phẩm văn học.

Trong thơ Xuân Quỳnh, cảm thức thời gian thể hiện sự khát

sống, đam mê sống, đam mê yêu cho nên thời gian đã trở thành một

nỗi ám ảnh. Do đó nếu hiểu được những tín hiệu thẩm mĩ thời gian

trong thơ Xuân Quỳnh thì đã phần nào hiểu được một phương diện

tâm hồn thơ chị.

Trên đây là những lí do khiến chúng tôi đến với đề tài tín

hiệu thẩm mĩ thời gian trong thơ Xuân Quỳnh.

2. Dự kiến đóng góp của đề tài

Khảo sát tín hiệu thẩm mĩ thời gian trong thơ Xuân Quỳnh,

chúng tôi mong muốn đề xuất một hướng giải mã mới đối với văn

bản nghệ thuật thơ Xuân Quỳnh là: từ tín hiệu ngôn ngữ đến tín hiệu

thẩm mĩ đến nội dung hình tượng. Đồng thời làm sáng rõ hơn tâm

hồn và tài năng thơ của Xuân Quỳnh.

2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là tín hiệu thẩm mĩ thời gian trong

thơ Xuân Quỳnh

Phạm vi nghiên cứu là văn bản nghệ thuật Xuân Quỳnh

“Không bao giờ là cuối”, nhà xuất bản Văn học năm 2011.

4. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng những phương

pháp sau: Phương pháp thống kê, phân loại; phương pháp phân tích

ngữ nghĩa; phương pháp hệ thống.

5. Cấu trúc đề tài

Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn gồm 3

chương:

Chương 1: Những vấn đề lí luận liên quan đến đề tài

Chương 2: Khảo sát các tín hiệu thẩm mĩ thời gian trong thơ

Xuân Quỳnh

Chương 3: Ý nghĩa biểu hiện của các tín hiệu thẩm mĩ thời

gian trong thơ

Xuân Quỳnh

6. Tổng quan tài liệu nghiên cứu

6.1. Tình hình nghiên cứu về tín hiệu thẩm mĩ ở nước ta

Tín hiệu thẩm mĩ đã nhận được rất nhiều sự quan tâm của

các nhà ngôn ngữ học.Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu

trực tiếp về tín hiệu thẩm mĩ của một số tác giả: Hoàng Trinh, Đỗ

Hữu Châu, Nguyễn Lai, Đỗ Việt Hùng, Nguyễn Thị Ngân Hoa, Mai

Thị Kiều Phượng, Trương Thị Nhàn, Bùi Trọng Ngoãn, Bùi Minh

Toán…Các khía cạnh của tín hiệu thẩm mĩ như khái niệm, đặc tính,

phân loại, nguồn gốc của tín hiệu thẩm mĩ đã phần nào được làm

sáng rõ.

3

6.2. Hướng nghiên cứu vận dụng lí thuyết tín hiệu thẩm

mĩ vào trong tác phẩm cụ thể

Trong hướng nghiên cứu này phải kể đến luận án của

Trương Thị Nhàn về Sự biểu đạt bằng ngôn ngữ các tín hiệu thẩm

mĩ- không gian trong ca dao. Luận án đi vào những đặc trưng của tín

tiệu thẩm mĩ như: tính đẳng cấu, tính tác động, tính biểu cảm, tính

biểu hiện, tính biểu trưng, tính trừu tượng và cụ thể…

Trên Tạp chí Ngôn ngữ cũng xuất hiện một số bài viết đi vào

tiếp cận tác phẩm văn học dưới góc độ tín hiệu thẩm mĩ.

Với hướng nghiên cứu này, lí thuyết tín hiệu thẩm mĩ phần

nào được sáng rõ hơn khi được áp dụng vào trong tác phẩm cụ thể.

6.2. Hướng nghiên cứu về ngôn ngữ nghệ thuật, thi pháp

và tín hiệu thẩm mĩ trong thơ Xuân Quỳnh

Đáng chú ý hơn trong hướng nghiên cứu này có Lê Thị

Tuyết Hạnh với tác phẩm Nghiên cứu và giảng dạy thơ Xuân Quỳnh

từ góc độ tín hiệu thẩm mĩ .

Như vậy có thể kết luận rằng, nghiên cứu về tín hiệu thẩm

mĩ trong thơ Xuân Quỳnh không phải là nhiều. Các nhà nghiên cứu

mới chỉ quan tâm đến một khía cạnh nào đó của thơ Xuân Quỳnh

chứ không đề cập đến tín hiệu thẩm mĩ như một hệ thống, một

phương pháp tiếp cận tác phẩm. Chính vì vậy chúng tôi giành thời

gian cho vấn đề còn bỏ ngỏ này.

CHƯƠNG 1

NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

4

1.1. KHÁI NIỆM TÍN HIỆU, TÍN HIỆU NGÔN NGỮ, TÍN

HIỆU THẨM MĨ

1.1.1. Tín hiệu

Các định nghĩa về tín hiệu đã được các nhà ngôn ngữ học

trên thế giới nói đến nhiều như S. Peirce, P. Guiraud, A. Schaff, Đỗ

Hữu Châu.

1.1.2. Tín hiệu ngôn ngữ

Saussure là người đầu tiên đưa ra khái niệm tín hiệu ngôn

ngữ. Ông gọi các tín hiệu ngôn ngữ đó là dấu hiệu. Còn Đỗ Hữu

Châu định nghĩa: Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu sơ cấp, được xây

dựng với những thể chất tinh thần và vật chất, đó là những âm thanh

do bộ máy cấu âm của con người làm ra.

1.1.3. Tín hiệu thẩm mĩ

Người đầu tiên đặt nền móng cho sự phát triển của tín hiệu

thẩm mĩ ở nước ta là Đỗ Hữu Châu.

Cho đến nay vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau về tín hiệu

thẩm mĩ nhưng nhìn chung các nhà nghiên cứu đều thống nhất cho

rằng tín hiệu thẩm mĩ là yếu tố thuộc hệ thống phương tiện biểu hiện

của nghệ thuật, có khả năng kích thích mạnh mẽ thế giới tinh thần

1.2. TÍN HIỆU THẨM MĨ THỜI GIAN

1.2.1. Từ ngữ chỉ thời gian trong tiếng Việt

Từ chỉ thời gian trực tiếp như giờ, phút, giây, ngày, tháng,

năm, đêm, hôm, sáng, chiều, xuân, hạ, thu, đông…

Từ chỉ thời gian gián tiếp như sen, lựu, chim én, cúc….

1.2.2. Tín hiệu thẩm mĩ thời gian trong văn chương

5

Những tín hiệu thẩm mĩ thời gian có thể được cấu tạo như là

một từ, cụm từ, câu hay liên câu.

Chỉ có những thực từ mới có thể trở thành những tín hiệu

thẩm mĩ thời gian còn những hư từ thể hiện ý nghĩa thời không thể

trở thành tín hiệu thẩm mĩ thời gian.

CHƯƠNG 2

KHẢO SÁT CÁC TÍN HIỆU THẨM MĨ THỜI GIAN

TRONG THƠ XUÂN QUỲNH

2.1. TÍN HIỆU THẨM MĨ THỜI GIAN LÀ TỪ

2.1.1. Tín hiệu thẩm mĩ thời gian là từ đơn

Theo kết quả khảo sát của chúng tôi thì trong thơ Xuân

Quỳnh có 33 từ đơn ( 17 thực từ và 16 hư từ) biểu thị ý nghĩa về thời

gian như mai, trưa, phút, giờ, bỗng, đã, mới, thu, xuân… với 163 lần

xuất hiện. Trong đó có 5 từ đóng vai trò là những tín hiệu thẩm mĩ

thời gian trong tổng số 17 từ, chiếm 29,41% với 7 lần xuất hiện.

Bảng 2.1.1: Bảng thống kê các tín hiệu thẩm mĩ thời gian là từ đơn

STT

Tín hiệu thẩm

mĩ

Số lần xuất

hiện

Tỉ lệ % xuất hiện của từng

tín hiệu thẩm mĩ

1 phút 1 14,28

2 mai 2 28, 56

3 đêm 2 28, 56

4 năm 1 14,28

5 xưa 1 14,28

Tổng số 7 100

6

Dưới đây chúng tôi sẽ đi vào phân tích một số tín hiệu thẩm

mĩ thời và đưa ra ví dụ cụ thể:

phút: “Phút” xuất hiện một lần trong thơ Xuân Quỳnh.

- Nghĩa từ điển: “ Đơn vị đo thời gian, bằng 60 giây” [ 31, tr.

1019].

- Ý nghĩa thẩm mĩ : Khoảnh khắc gặp gỡ ngắn ngủi.

Ví dụ : Mưa trên cọ rồi bàng hoàng vụt tạnh

Phút gặp nhau đã kịp nói gì đâu

(Trung du)

2.1.2. Tín hiệu thẩm mĩ thời gian là từ ghép

Các từ là từ ghép biểu thị thời gian trong thơ Xuân Quỳnh

chiếm một số lượng khá lớn với 37 từ với 264 lần xuất hiện. Tuy

nhiên thì trong 37 từ ghép đó chỉ có 20 từ là tín hiệu thẩm mĩ thời

gian chiếm 54,05% trong tổng số 37 từ ghép với 47 lần xuất hiện.

Bảng 2.1.2: Bảng thống kê các tín hiệu thẩm mĩ thời gian

là từ ghép

STT Tín hiệu thẩm mĩ Số lần

xuất hiện

Tỉ lệ % xuất hiện của từng tín

hiệu thẩm

1 ngày đêm 1 2,12

2 tuổi thơ 5 10,63

3 tuổi trẻ 2 4,25

4 mùa xuân 1 2,12

5 mùa thu 1 2,12

6 mùa đông 1 2,12

7 ngày mai 6 12,76

8 ngày xưa 5 10,63

9 tiếng ve 1 2,12

7

10 mùa hạ (mùa hè) 2 4,25

11 quá khứ 7 14,89

12 năm tháng 6 12,76

13 giây phút 2 4,25

14 thơ trẻ 1 2,12

15 ngày trước 1 2,12

16 sớm trưa 1 2,12

17 ngày sau 1 2,12

18 buổi chiều 1 2,12

19 ngày tháng 1 2,12

20 giờ phút 1 2,12

Tổng số 47 100

ngày đêm: “Ngày đêm” xuất hiện một lần.

- Nghĩa từ điển: “ Ngày cũng như đêm, liên tục, không

ngừng” [31, tr. 410].

- Ý nghĩa thẩm mĩ: Một đại lượng thời gian liên tục đằng

đẵng.

Ví dụ : Ôi con sóng nhớ bờ

Ngày đêm không ngủ được

( Sóng)

tuổi thơ: “Tuổi thơ” xuất hiện 5 lần trong thơ Xuân Quỳnh

với tư cách là những tín hiệu thẩm mĩ thời gian.

- Nghĩa từ điển: “ Độ tuổi còn nhỏ, còn non dại” [31, tr.

1365].

- Ý nghĩa thẩm mĩ: Quãng đời niên thiếu của Xuân

Quỳnh.

8

Ví dụ : Em gửi lại cho anh tất cả

Thành phố tuổi thơ vỉa hè đã cũ

( Em có đem gì theo đâu)

2.1.3. Tín hiệu thẩm mĩ thời gian là từ láy

Theo kết quả khảo sát của chúng tôi thì trong thơ Xuân

Quỳnh có 6 từ láy biểu thị ý nghĩa về thời gian nhưng trong đó chỉ có

3 từ là những tín hiệu thẩm mĩ, chiếm 50% trong tổng số 6 từ láy, với

4 lần xuất hiện.

Bảng 2.1.3: Bảng thống kê các tín hiệu thẩm mĩ thời gian

là từ láy

STT Tín hiệu thẩm mĩ

Số lần

xuất

hiện

Tỉ lệ % xuất hiện của

từng tín hiệu

1 mãi mãi 1 25

2 chiều chiều (dạng láy) 1 25

3 đêm đêm (dạng láy) 2 50

Tổng số 4 100

mãi mãi: “Mãi mãi” xuất hiện một lần trong thơ Xuân

Quỳnh.

- Nghĩa từ điển: “Một cách liên tục không bao giờ ngừng”

[31, tr. 780].

- Ý nghĩa thẩm mĩ: Thời gian của riêng Xuân Quỳnh, thời

gian của hạnh phúc lứa đôi.

Ví dụ : Em muốn đi mãi mãi cùng anh

Trên mảnh đất cuối cùng tổ quốc

( Đêm trăng trên đất mũi)

9

chiều chiều: “Chiều chiều” xuất hiện một lần trong thơ

Xuân Quỳnh.

- Nghĩa từ điển: “ Chiều này sang chiều khác chiều nào cũng

thế” [31, tr. 217].

- Ý nghĩa thẩm mĩ: Thời gian tâm trạng của Xuân Quỳnh,

xen vào đó là sự dai dẳng, khó dứt ra được.

Ví dụ: Chiều chiều quen nhớ bầy em

Ríu ra ríu rít như chim trước nhà

( Về những thói quen)

2.2. TÍN HIỆU THẨM MĨ THỜI GIAN LÀ CỤM TỪ

2.2.1. Tín hiệu thẩm mĩ thời gian là cụm từ đẳng lập

Theo kết quả khảo sát cho thấy trong thơ Xuân Quỳnh có 13

cụm từ đẳng lập biểu thị về thời gian trong đó có 6 cụm đóng vai trò

là những tín hiệu thẩm mĩ thời gian, chiếm 46,15% trên tổng số 13

cụm với 6 lần xuất hiện.

Bảng 2.2.1: Bảng thống kê các tín hiệu thẩm mĩ thời gian là cụm

đẳng lập

STT Tín hiệu thẩm mĩ Số lần

xuất hiện

Tỉ lệ % xuất hiện

của từng tín hiệu

1 những tháng những ngày 1 16,66

2 không sớm không chiều 1 16,66

3 mỗi phút mỗi giờ 1 16,66

4 ngày với đêm 1 16,66

5 hôm nay- chiều Ba mươi 1 16,66

6 bằng tháng bằng tuần lễ 1 16,66

Tổng số 6 100

10

những tháng những ngày. “Những tháng những ngày”

xuất hiện một lần trong thơ Xuân Quỳnh.

- Nghĩa tín hiệu ngôn ngữ: Thời gian tính theo ngày và tính

theo tháng.

- Ý nghĩa thẩm mĩ: Đại lượng thời gian dài có tính liên tục

nhưng lại được Xuân Quỳnh nhớ một cách cụ thể

Ví dụ : Nhớ những tháng những ngày

Việc nhiều tuần lễ ngắn

( Lịch mới)

không sớm không chiều: “Không sớm không chiều” xuất

hiện một lần trong thơ Xuân Quỳnh.

- Nghĩa tín hiệu ngôn ngữ: Không có buổi sáng, không có

buổi chiều.

- Ý nghĩa thẩm mĩ: Từ ngữ chỉ ý niệm “ không có thời gian”,

thời gian không còn ý nghĩa gì hết.

Ví dụ : Em ở đây không sớm không chiều

Thời gian trắng, không gian toàn màu trắng

( Thời gian trắng)

2.2.2. Tín hiệu thẩm mĩ thời gian là cụm từ chính phụ

Theo kết quả khảo sát của chúng tôi thì có 97 cụm từ chính

phụ mang ý nghĩa biểu thị về thời gian trong thơ Xuân Quỳnh. Tuy

nhiên thì không phải tất cả trong số đó là những tín hiệu thẩm mĩ

thời gian. Có 26 tín hiệu thẩm mĩ thời gian là cụm chính phụ chiếm

26,8% trên tổng số 97 cụm chính phụ với 28 lần xuất hiện.

11

Bảng 2.2.2: Bảng thống kê các tín hiệu thẩm mĩ thời gian

là cụm chính phụ

STT Tín hiệu thẩm mĩ Số lần xuất

hiện

Tỉ lệ % xuất hiện của từng

tín hiệu

1 màu tháng Năm 1 3,57

2 hương tháng Năm 1 3,57

3 tháng Năm 1 3,57

4 mùa sinh nở 1 3,57

5 ngàn năm 2 7,14

6 tuổi thanh niên 1 3,57

7 thuở mười sáu tuổi 1 3,57

8 bốn năm 1 3,57

9 chiều tháng năm 1 3,57

10 ngày gian khổ 1 3,57

11 mùa hái chè 1 3,57

12 ngày họp mặt 1 3,57

13 hai mươi năm 1 3,57

14 ba cái Tết 1 3,57

15 đêm tháng năm 1 3,57

16 ngày vất vả 1 3,57

17 mùa gió bão 1 3,57

18 ngày thác lũ 1 3,57

19 tuổi mười sáu 1 3,57

20 tuổi mười lăm 2 7,14

21 ngày căng thẳng 1 3,57

22 ngày buồn vui 1 3,57

23 mười một tháng 1 3,57