Tích hợp giáo dục giá trị di sản văn hóa địa phương trong dạy học địa lí lớp 12 trung học phổ thông ở tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––

LÊ XUÂN KIM

TÍCH HỢP GIÁO DỤC GIÁ TRỊ DI SẢN VĂN HÓA

ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -

TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––

LÊ XUÂN KIM

TÍCH HỢP GIÁO DỤC GIÁ TRỊ DI SẢN VĂN HÓA

ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -

TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN

Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Phương Liên

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu và các số liệu trong luận văn là của riêng

tôi và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác.

Công trình nghiên cứu này là do chính tôi thực hiện, dưới sự hướng dẫn khoa

học của PGS. TS. Nguyễn Phương Liên. Các số liệu, thông tin trong quá trình nghiên

cứu đều được trích dẫn ghi rõ nguồn.

Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2020

Tác giả luận văn

Lê Xuân Kim

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến PGS.TS.

Nguyễn Phương Liên, đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình

nghiên cứu và hoàn thiện luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Địa lí, Trường Đại học Sư

phạm - Đại học Thái Nguyên; phòng Đào tạo, thư viện Nhà trường, thư viện tỉnh Điện

Biên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tôi hoàn thành luận văn.

Tôi cũng xin chuyển lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo và học

sinh các trường THPT trên địa bàn tỉnh Điện Biên: Trường THPT Thanh Nưa và

trường THPT Huyện Điện Biên, trường PTDT Nội trú THPT Huyện Điện Biên đã

giúp đỡ nhiệt tình cho tôi thực nghiệm sư phạm và hoàn thành luận văn. Tôi xin bày

tỏ lòng biết ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã chia sẻ khó khăn, cổ vũ, động viên và

tạo những điều kiện thuận lợi nhất cho tôi hoàn thành luận văn.

Trong quá trình hoàn thiện luận văn, chắc chắn không thể tránh khỏi những

thiếu sót, tôi rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cô và đồng nghiệp để tôi có

điều kiện học hỏi và bổ sung nâng cao kiến thức chuyên môn của mình.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2020

Tác giả luận văn

Lê Xuân Kim

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ................................................................................................................... iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT...........................................................................vi

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU............................................................................... vii

DANH MỤC CÁC HÌNH.......................................................................................... viii

MỞ ĐẦU.......................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .........................................................................................3

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................5

4. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu................................................................................6

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ....................................................................6

6. Những đóng góp của đề tài......................................................................................10

7. Cấu trúc của đề tài ...................................................................................................11

NỘI DUNG .................................................................................................................12

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TÍCH

HỢP GIÁO DỤC GIÁ TRỊ DI SẢN VĂN HÓA ĐỊA PHƯƠNG TRONG

DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 - TRUNG HỌC PHỔ THÔNG .................................12

1.1. Một số vấn đề về lí luận dạy học ..........................................................................12

1.1.1. Phương pháp dạy học và đổi mới phương pháp dạy học.............................12

1.1.2. Khái niệm về dạy học tích hợp ..........................................................................14

1.2. Di sản văn hóa và sử dụng di sản văn hóa địa phương trong dạy học Địa lí........16

1.2.1. Khái niệm di sản và phân loại di sản .................................................................16

1.2.2. Khái niệm di sản văn hóa...................................................................................16

1.2.3. Phân loại di sản văn hóa ....................................................................................17

1.2.4. Một số di sản tiêu biểu của tỉnh Điện Biên........................................................18

1.2.5. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng DSVH địa phương trong dạy học địa lí

nói chung và địa lí lớp 12 nói riêng .............................................................................20

iv

1.3. Mục tiêu, cấu trúc và đặc điểm chương trình sách giáo khoa Địa lí 12-THPT....22

1.4. Đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12- THPT ............25

1.4.1. Đặc điểm tâm sinh lý .........................................................................................25

1.4.2. Đặc điểm phát triển trí tuệ .................................................................................26

1.4.3. Đặc điểm về nhân cách ......................................................................................26

1.5. Thực trạng giáo dục DSVH trong dạy học Địa lí 12 THPT ở tỉnh Điện

Biên..............................................................................................................................27

Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................29

Chương 2: TỔ CHỨC DẠY HỌC TÍCH HỢP NỘI DUNG GIÁO DỤC GIÁ

TRỊ DI SẢN VĂN HÓA ĐỊA PHƯƠNG TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP

12 - THPT Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN..............................................................................30

2.1. Yêu cầu và nguyên tắc thực hiện tích hợp giáo dục giá trị di sản văn hóa

địa phương trong dạy học môn Địa lí 12 .................................................................30

2.1.1. Các yêu cầu........................................................................................................30

2.1.2. Các nguyên tắc...................................................................................................35

2.2. Khả năng giáo dục giá trị di sản văn hóa trong dạy Địa lí 12 ..............................36

2.3. Một số phương pháp dạy học tích hợp nội dung giáo dục giá trị di sản văn

hóa địa phương ............................................................................................................41

2.3.1. Phương pháp đàm thoại, gợi mở........................................................................41

2.3.2. Phương pháp thảo luận ......................................................................................41

2.3.3. Phương pháp nêu vấn đề....................................................................................41

2.3.4. Phương pháp dạy học dự án...............................................................................42

2.3.5. Phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan ..........................................................43

2.4. Một số hình thức tổ chức tổ chức dạy học tích hợp nội dung kiến thức giáo

dục giá trị DSVH địa phương trong dạy học Địa lí 12 ................................................44

2.4.1. Dạy học trên lớp.................................................................................................44

2.4.2. Tổ chức hoạt động ngoại khóa...........................................................................47

2.4.3. Tổ chức tham quan học tập trải nghiệm ............................................................50

2.4.4. Kể chuyện, nói chuyện về di sản .......................................................................53

2.4.5. Dự án Địa lí........................................................................................................55

v

2.5. Thiết kế một số kế hoạch dạy học minh họa ........................................................58

2.5.1. Kế hoạch dạy học 1- Chuyên đề lý thuyết.........................................................58

2.5.2. Kế hoạch dạy học 2- Dự án Địa lí .....................................................................69

Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................82

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................................83

3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm .....................................................................83

3.1.1. Mục đích thực nghiệm.......................................................................................83

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ......................................................................................83

3.2. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm .......................................................................83

3.3. Nội dung thực nghiệm ..........................................................................................84

3.4. Tổ chức thực nghiệm ............................................................................................85

3.4.1.Thời gian thực nghiệm........................................................................................85

3.4.2. Chọn trường, lớp, giáo viên thực nghiệm..........................................................85

3.4.3. Phương pháp thực nghiệm.................................................................................86

3.4.4. Tiến hành thực nghiệm ......................................................................................87

3.5. Kết quả thực nghiệm.............................................................................................87

3.5.1. Kết quả về mặt định tính....................................................................................87

3.5.2. Đánh giá về mặt định lượng...............................................................................88

3.5.3. Đánh giá chung về thực nghiệm .....................................................................91

Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................92

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................................93

TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................95

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Stt Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ

1 BGD&ĐT Bộ Giáo dục và đào tạo

2 BVHTTDL Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch

3 CNTT Công nghệ thông tin

4 DHDA Dạy học dự án

5 DSVH Di sản văn hóa

6 ĐC Đối chứng

7 GV Giáo viên

8 HS Học sinh

9 HĐNGLL Hoạt động ngoài giờ lên lớp

10 HĐTNST Hoạt động trải nghiệm sáng tạo

11 KT-XH Kinh tế- Xã hội

12 NXB Nhà xuất bản

13 PPDH Phương pháp dạy học

14 SGK Sách giáo khoa

15 SL Số lượng

16 TB Trung bình

17 THPT Trung học phổ thông

18 TN Thực nghiệm

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

Bảng 2.1. Nội dung cụ thể giáo dục DSVH địa phương trong chương trình sách

giáo khoa Địa lí 12....................................................................................38

Bảng 3.1. Danh mục các bài thực nghiệm:..................................................................84

Bảng 3.2. Danh sách trường, các lớp tham gia thực nghiệm sư phạm ........................85

Bảng 3.3. Danh sách giáo viên Địa lí dạy thực nghiệm ..............................................86

Bảng 3.4. Bảng kết quả điểm kiểm tra bài thực nghiệm số 1 ......................................88

Bảng 3.5. Bảng kết quả điểm kiểm tra bài thực nghiệm số 2 ......................................89

Bảng 3.6. Bảng tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của học sinh các lớp thực nghiệm

và lớp đối chứng bài thực nghiệm số 1 ....................................................89

Bảng 3.7. Bảng tổng hợp kết quả điểm kiểm tra của học sinh các lớp thực nghiệm

và lớp đối chứng bài thực nghiệm số 2 ....................................................90

Bảng 3.8. Đánh giá xếp loại chất lượng học tập bộ môn Địa lí của các lớp thực

nghiệm và lớp đối chứng theo từng trường ..............................................90

viii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 3.1. Biểu đồ so sánh tỉ lệ HS khá giỏi môn Địa lí giữa lớp thực nghiệm và lớp

đối chứng ở 3 trường THPT ........................................................................................91

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Dân tộc Việt Nam trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, quá trình đó đã

tích lũy được một kho tàng di sản văn hóa đồ sộ, phong phú và mang nhiều giá trị. Luật di

sản văn hóa của Việt Nam đã khẳng định: "Di sản văn hóa Việt Nam là tài sản quý giá của

cộng đồng các dân tộc Việt Nam và là một bộ phận của di sản văn hóa nhân loại, có vai trò

to lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của nhân dân ta" [13]. Bảo tồn và phát huy

giá trị của các di sản có ý nghĩa to lớn trong hành trình phát triển của mỗi địa phương, mỗi

dân tộc. Để hiện thực hóa giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, Bộ Giáo dục và

Đào tạo cùng Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch đã ban hành văn bản số 73/HD-BGDĐT￾BVHTTDL, ngày 16 tháng 01 năm 2013 về việc "Hướng dẫn sử dụng di sản trong dạy học

ở trường phổ thông, trung tâm giáo dục thường xuyên". Mục đích là: "Sử dụng di sản văn

hóa trong dạy học ở trường phổ thông hiện nay nhằm hình thành và nâng cao ý thức tôn

trọng, giữ gìn, phát huy những giá trị của di sản văn hóa; rèn luyện tính chủ động, tích cực,

sáng tạo trong đổi mới phương pháp học tập và rèn luyện; góp phần nâng cao chất lượng

và hiệu quả giáo dục, phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu, tài năng của học sinh" [10].

Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về

việc Ban hành Chương trình giáo dục phổ thông bao gồm chương trình tổng thể (khung

chương trình), các chương trình môn học và hoạt động giáo dục. Chương trình giáo dục

Địa lí được thực hiện ở tất cả các cấp học phổ thông. Chương trình môn Địa lí bên cạnh

kiến thức chuyên sâu về địa lí còn chú trọng tích hợp, thực hành, gắn nội dung giáo dục

của môn học với thực tiễn nhằm rèn luyện cho học sinh kĩ năng vận dụng kiến thức địa lí

vào việc tìm hiểu và giải quyết ở mức độ nhất định một số vấn đề của thực tiễn, đáp ứng

đòi hỏi của cuộc sống. Tính tích hợp được thể hiện ở nhiều mức độ và hình thức khác

nhau: tích hợp giữa các kiến thức địa lí tự nhiên, địa lí dân cư, xã hội và địa lí kinh tế

trong môn học; lồng ghép các nội dung liên quan (giáo dục môi trường, biển đảo, phòng

chống thiên tai, biến đổi khí hậu; giáo dục di sản văn hóa, an toàn giao thông,...) vào nội

dung địa lí [8]. Sử dụng DSVH trong dạy học ở trường phổ thông được triển khai thực

hiện hàng năm không những giúp cho học sinh hiểu biết về những giá trị di sản văn hóa

địa phương, qua đó giáo dục học sinh ý thức giữ gìn và bảo vệ các di sản văn hóa.

2

Điện Biên là một tỉnh miền núi biên giới phía Tây Bắc của tổ quốc, là vùng

đất có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời, được du khách và bạn bè quốc tế

biết đến không chỉ bởi phong cảnh núi non hùng vĩ, sự đa dạng về bản sắc văn hóa

của 21 dân tộc anh em cùng sinh sống, mà còn bởi hệ thống di tích lịch sử cách

mạng gắn liền với chiến công ''lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu" của cha

ông ta trong công cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp xâm lược.

Điện Biên nơi đây còn lưu giữ nhiều di sản văn hóa vật thể: Tháp Mường Luân,

Thành Tam Vạn, Thành Bản Phủ, Đền Hoàng Công Chất và đặc biệt là quần thể di

tích Chiến trường Điện Biên Phủ - di tích được xếp hạng cấp quốc gia đặc biệt năm

2009 với đồi A1, sở chỉ huy Mường Phăng, hầm Đờ Cát,...Bên cạnh đó là các di sản

văn hóa phi vật thể cấp quốc gia như nghệ thuật Xòe Thái; nghệ thuật tạo hoa văn

trên trang phục truyền thống của người Mông Hoa xã Sa Lông, huyện Mường Chà; lễ

hội Hoa Ban; lễ hội đền Hoàng Công Chất;... Di sản văn hóa là nguồn tài liệu quan

trọng đa dạng, phong phú, có thể khai thác để phục vụ quá trình dạy học môn Địa lí

địa phương ở tỉnh Điện Biên.

Việc sử dụng DSVH trong dạy học các môn học ở trường phổ thông sẽ góp phần

đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực và đa dạng hóa các hình thức tổ chức

dạy học. Vì vậy giáo dục DSVH là một phần không thể thiếu trong chương trình giáo

dục phổ thông mới hiện nay.

Tuy nhiên các nội dung và hình thức tổ chức dạy học DSVH vẫn còn chiếm tỉ lệ

nhỏ trong các bài giảng Địa lí. Nhiều học sinh kiến thức về di sản văn hóa địa phương

còn rất hạn chế. Do đó việc tích hợp kiến thức giáo dục di sản văn hóa địa phương

trong dạy học Địa lí tại tỉnh Điện Biên nói riêng và di sản văn hóa các dân tộc Việt

Nam nói chung là rất cần thiết. Đưa di sản vào giảng dạy môn Địa lí giúp bài học

thêm sinh động, có ý nghĩa hướng học sinh đến những giá trị chân, thiện, mỹ, góp

phần hình thành và hoàn thiện nhân cách, lối sống văn hóa, văn minh, nâng cao ý

thức, trách nhiệm cho thế hệ trẻ trong việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị di

sản văn hóa của dân tộc. Từ những lí do nêu trên, tác giả quyết định lựa chọn và triển

khai đề tài: "Tích hợp giáo dục giá trị di sản văn hóa địa phương trong dạy học Địa

lí lớp 12 - Trung học phổ thông ở tỉnh Điện Biên" làm luận văn thạc sĩ của mình.

3

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Về nội dung di sản văn hóa

Nội dung tổng quát di sản văn hóa, vấn đề bảo tồn và phát huy di sản văn hóa đã

được nhiều nhà khoa học thế giới và Việt Nam quan tâm và đề cập nghiên cứu:

- Ủy ban Di sản thế giới (WHC) là một cơ quan của Tổ chức Giáo dục, Khoa học

và Văn hóa Liên hiệp quốc (UNESCO), đảm nhiệm việc xem xét và chấp thuận các di

sản được đưa vào danh sách Di sản thế giới của UNESCO. WHC có vai trò lớn trong

việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy các DSVH trên thế giới với các chương trình, dự án

hoạt động cụ thể ở từng quốc gia. Có nhiều công trình nghiên cứu các di sản như: "Công

ước bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên Thế giới", kí tại Pari Pháp tháng 11 năm 1972,

Trung tâm Di sản Thế giới của UNESCO, Pari, Pháp, WHC 2001/WS/2; "Hướng dẫn

hoạt động thực hiện công ước DSTG", Trung tâm Di sản Thế giới của UNESCO, Pari,

Pháp, WHC-99/2 March 1999; công trình "Quản lý du lịch tại các khu di sản thế giới"

của tác giả Arthur Pedersen (2002) xác định mục tiêu quản lí, chính sách, chiến lược và

giải pháp quản lý du lịch tại các khu di sản thế giới [17].

- Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua Luật Di sản

văn hóa ngày 29/6/2001 với 7 chương và 74 điều; Luật sửa đổi, bổ sung một số điều

của Luật Di sản văn hóa, ngày 18 tháng 6 năm 2009, trong đó có nhiều khái niệm và nội

dung liên quan đến bảo tồn và phát huy giá trị DSVH vật thể và DSVH phi vật thể.

- Có nhiều công trình nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước đề cập tới

nội dung DSVH như: cuốn "Di sản văn hóa Việt Nam - Bản sắc và những vấn đề về

quản lý, bảo tồn" của Nguyễn Thịnh (2012) gồm 5 chương đề cập đến vấn đề bảo tồn

và phát huy di sản văn hóa, chức năng, phân loại và quản lí DSVH [25]; cuốn "Một số

vấn đề về bảo tồn và phát triển DSVH dân tộc" của GS.TS Hoàng Vinh (1997) trên

cơ sở những quan niệm DSVH của quốc tế và Việt Nam, tác giả đưa ra một hệ thống

lý luận nghiên cứu về DSVH Việt Nam [27].

- Ngoài ra còn có một số bài viết đăng ở các tạp chí khoa học đề cập đến vấn đề

di sản văn hóa, bảo tồn và phát huy giá trị DSVH:

GS.TS. Ngô Đức Thịnh - nguyên là Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa Việt

Nam, trong bài "Bảo tồn và phát huy văn hóa phi vật thể" [31] đăng trên tạp chí cộng