Thiết kế và sử dụng thí nghiệm trong dạy học kiến thức thực vật học - sinh học 6

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA SINH – MÔI TRƢỜNG

ĐỖ THỊ MINH THẮM

THI T VÀ SỬ DỤNG TH NGHIỆM

TRONG DẠY HỌC I N THỨC THỰC VẬT HỌC

– SINH HỌC 6

Đà Nẵng, 2019

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA SINH – MÔI TRƢỜNG

ĐỖ THỊ MINH THẮM

THI T VÀ SỬ DỤNG TH NGHIỆM

TRONG DẠY HỌC I N THỨC THỰC VẬT HỌC

– SINH HỌC 6

Ngành: Sƣ phạm Sinh học

Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Trƣơng Thị Thanh Mai

Đà Nẵng, 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài “T t và sử dụng t ng trong dạy ọc

n t ức t ực vật ọc – S n ọc 6” là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu, kết quả nêu trong khóa luận này là trung thực và chưa từng được

ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

Đỗ Thị Minh Thắm

LỜI CẢM ƠN

Để đề tài đạt được kết quả như ngày hôm nay thì tôi biết ngoài sự cố gắng

của tôi, còn nhờ vào sự giúp đỡ của gia đình, thầy cô và bạn bè rất nhiều.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến những người đã luôn sát cánh cùng

tôi, luôn tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi, đặc biệt là TS.Trương Thị Thanh Mai -

giảng viên khoa Sinh – Môi trường - Trường Đại học Sư Phạm – Đại học Đà Nẵng.

Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các giáo viên và học sinh

Trường THCS Nguyễn Lương Bằng – Thành phố Đà Nẵng, đặc biệt là cô Nguyễn

Thị Tin, cô Nguyễn Thị Yên và các em học sinh lớp 6/10, lớp 6/11 đã tạo mọi điều

kiện thuận lợi để tôi hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình.

Ngoài ra, tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô từ các trường THCS

Lương Thế Vinh, THCS Tây Sơn, THCS Nguyễn Lương Bằng, THCS Nguyễn Viết

Xuân, THCS Trần Quang Khải – Thành phố Đà Nẵng đã góp ý cho tôi rất nhiều để

hoàn thiện đề tài.

Xin chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã luôn động viên, nhiệt tình giúp

đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài.

Tác giả

Đỗ Thị Minh Thắm

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. T NH CẤP THI T CỦA ĐỀ TÀI....................................................................1

1.1. Xuất phát từ chủ trương đổi mới phương pháp dạy học...............................1

1.2. Xuất phát từ thực trạng dạy học Sinh học hiện nay......................................1

1.3. Xuất phát từ hiệu quả sử dụng thí nghiệm trong quá trình dạy học Sinh học

6 ...........................................................................................................................2

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU..............................................................................3

3. GIẢ THUY T HOA HỌC ............................................................................3

4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI .....................................................3

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

CỦA ĐỀ TÀI .............................................................................................................4

1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...............................................4

1.1.1.Tình hình nghiên cứu trên thế giới .............................................................4

1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam.............................................................5

1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ..................................................................6

1.2.1. Thí nghiệm.................................................................................................6

1.2.2. Sử dụng thí nghiệm trong dạy học Sinh học...............................................8

1.2.3. Kĩ năng làm thí nghiệm .............................................................................9

1.2.4. Nội dung chương trình Sinh học 6...........................................................11

1.3. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI............................................................17

1.3.1. Mục đích, nội dung và phương pháp điều tra ..........................................17

1.3.2. Kết quả và phân tích ................................................................................18

CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..22

2.1. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU .....................................................................22

2.2. HÁCH THỂ NGHIÊN CỨU ....................................................................22

2.3. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ...........................................................................22

2.4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ........................................................................22

2.5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...............................................................23

2.5.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết ..........................................................23

2.5.2. Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia.........................................................23

2.5.3. Phương pháp điều tra thực tiễn................................................................24

2.5.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ........................................................24

2.5.5. Phương pháp xử lý, phân tích số liệu ......................................................24

CHƢƠNG 3: T QUẢ VÀ BÀN LUẬN ............................................................25

3.1. XÁC ĐỊNH CÁC TH NGHIỆM CÓ THỂ TI N HÀNH TRONG QUÁ

TRÌNH DẠY HỌC I N THỨC THỰC VẬT HỌC– SINH HỌC 6............25

3.2. QUY TRÌNH THI T TH NGHIỆM TRONG DẠY HỌC I N

THỨC THỰC VẬT HỌC – SINH HỌC 6........................................................29

3.3. T QUẢ THI T VÀ SƢU TẦM CÁC TH NGHIỆM TRONG

DẠY HỌC I N THỨC THỰC VẬT HỌC – SINH HỌC 6.........................32

3.4. QUY TRÌNH SỬ DỤNG TH NGHIỆM TRONG DẠY HỌC I N

THỨC THỰC VẬT HỌC – SINH HỌC 6 THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT

TRIỂN Ĩ NĂNG LÀM TH NGHIỆM CHO HỌC SINH. ...........................34

3.4.1. Nguyên tắc sử dụng thí nghiệm trong dạy học kiến thức thực vật học –

Sinh học 6 ..........................................................................................................34

3.4.2. Quy trình sử dụng thí nghiệm trong dạy học kiến thức thực vật học –

Sinh học 6 ..........................................................................................................34

3.4.3. Ví dụ vận dụng quy trình sử dụng thí nghiệm trong dạy học kiến thức

thực vật học – Sinh học 6..................................................................................37

3.5. ĐÁNH GIÁ Ĩ NĂNG LÀM TH NGHIỆM CỦA HỌC SINH..............40

3.6. T QUẢ THỰC NGHIỆM VÀ HẢO NGHIỆM SƢ PHẠM.............43

3.6.1. Mục đích thực nghiệm và khảo nghiệm sư phạm....................................43

3.6.2. Chuẩn bị thực nghiệm và khảo nghiệm sư phạm ....................................43

3.6.3. Nội dung thực nghiệm và khảo nghiệm sư phạm....................................43

3.6.4. Kết quả thực nghiệm và khảo nghiệm sư phạm ......................................44

T LUẬN VÀ I N NGHỊ ................................................................................52

1. T LUẬN ......................................................................................................52

2. I N NGHỊ.....................................................................................................53

TÀI LIỆU THAM HẢO ......................................................................................54

PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC CHỮ VI T TẮT

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

GV Giáo viên

HS Học sinh

SGK Sách giáo khoa

SH Sinh học

SL Số lượng

TN Thí nghiệm

TV Thực vật

TT Thứ tự

THCS Trung học cơ sở

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Số hiệu Tên bảng biểu Trang

1.1. Các phương pháp sử dụng thí nghiệm trong dạy học. 8

1.2. Mô tả các kĩ năng thành phần của kĩ năng làm thí nghiệm 10

1.3. Phân tích nội dung kiến thức thực vật học – Sinh học 6. 11

1.4.

Kết quả điều tra nhận thức của GV THCS về mức độ cần thiết

của việc sử dụng thí nghiệm trong quá trình dạy học kiến thức

thực vật học - Sinh học 6.

18

1.5.

Kết quả điều tra mức độ sử dụng thí nghiệm trong các khâu của

quá trình dạy học kiến thức thực vật học - Sinh học 6.

18

1.6.

Kết quả điều tra mức độ đạt được về kĩ năng làm thí nghiệm của

HS.

20

1.7.

Kết quả điều tra về mong muốn của HS trong việc nâng cao kĩ

năng làm thí nghiệm thực vật học - Sinh học 6

20

3.1.

Các thí nghiệm có thể sử dụng trong quá trình dạy học kiến thức

thực vật học – Sinh học 6 theo hình thức thí nghiệm thật và thí

nghiệm ảo.

25

3.2.

Các thí nghiệm có thể sử dụng trong dạy học kiến thức thực vật

học – Sinh học 6 mà đề tài đã thiết kế và sưu tầm. 33

3.3. Rubric đánh giá đánh giá kĩ năng làm thí nghiệm của học sinh. 37

3.4. Phiếu quan sát – đánh giá kĩ năng làm thí nghiệm của học sinh. 39

3.5. Thang đo mức độ của kĩ năng làm thí nghiệm. 40

3.6.

Kết quả khảo nghiệm GV về mức độ phù hợp của các thí

nghiệm với đối tượng HS lớp 6 và nội dung kiến thức thực vật

học - Sinh học 6

41

3.7.

Kết quả đánh giá thực trạng GV về mục đích sử dụng các thí

nghiệm trong các khâu của quá trình dạy học.

43

3.8. Bảng đánh giá mức độ phát triển kĩ năng làm thí nghiệm của HS 44

lớp 6/10 sau khi được học tập bằng bài giảng có sử dụng thí

nghiệm.

4.1.

Kết quả kiểm tra kĩ năng làm thí nghiệm của HS lớp thực

nghiệm và lớp đối chứng.

43

DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH ẢNH

Số hiệu Tên sơ đồ, hình ảnh Trang

3.1.

Quy trình thiết kế thí nghiệm trong dạy học kiến thức thực vật

học – Sinh học 6

30

3.2.

Quy trình sử dụng thí nghiệm trong dạy học kiến thức thực vật

học – Sinh học 6

35

3.3. Nhận xét của giáo viên về đề tài khi khảo nghiệm sư phạm 45

3.4.

Biểu đồ đánh giá sự thay đổi tỉ lệ HS về kĩ năng làm thí

nghiệm ở mức độ thấp của HS lớp 6/10 qua 2 thí nghiệm

48

3.5.

Biểu đồ đánh giá sự thay đổi tỉ lệ HS về kĩ năng làm thí

nghiệm ở mức độ trung bình của HS lớp 6/10 qua 2 thí nghiệm

49

3.6.

Biểu đồ đánh giá sự thay đổi tỉ lệ HS về kĩ năng làm thí

nghiệm ở mức độ khá tốt của HS lớp 6/10 qua 2 thí nghiệm

49

3.7.

Biểu đồ đánh giá sự thay đổi tỉ lệ HS về kĩ năng làm thí

nghiệm ở mức độ rất tốt của HS lớp 6/10 qua 2 thí nghiệm

50

1

MỞ ĐẦU

1. T NH CẤP THI T CỦA ĐỀ TÀI

1.1. Xuất phát từ chủ trƣơng đổi mới phƣơng pháp dạy học

Thực hiện các nghị quyết của Đảng, nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội

và Quyết định của Thủ tướng Chính phủ, chương trình giáo dục phổ thông mới

được xây dựng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực của người học,

tạo môi trường học tập và rèn luyện giúp học sinh (HS) phát triển hài hòa về thể

chất và tinh thần; trở thành người học tích cực, tự tin, có ý thức lựa chọn nghề

nghiệp và học tập suốt đời; có những phẩm chất tốt đẹp và năng lực cần thiết để trở

thành người công dân có trách nhiệm, người lao động có văn hóa, cần cù, sáng tạo,

đáp ứng nhu cầu phát triển của cá nhân và yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ

đất nước trong thời đại toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp mới.

Định hướng đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục Việt Nam được nêu

rõ trong Văn kiện Đại hội lần thứ XI của Đảng ta: "Tập trung nâng cao chất lượng

giáo dục, đào tạo, coi trọng giáo dục đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kĩ năng

thực hành, khả năng lập nghiệp”[13]. Đổi mới giáo dục nhằm mục tiêu xây dựng

nền giáo dục có tính dân tộc, hiện đại, quán triệt nguyên lý học đi đôi với hành, lý

luận gắn liền với thực tiễn, theo định hướng coi trọng việc bồi dưỡng năng lực tự

học của HS ở tất cả các cấp. Để làm được điều này người học phải nắm vững kiến

thức ở các môn khoa học tự nhiên và khoa học xã hội đồng thời phải có kỹ năng

thực hành tốt.

1.2. Xuất phát từ thực trạng dạy học Sinh học hiện nay

Sinh học – môn khoa học tự nhiên, góp phần nâng cao và phát triển năng lực

thực nghiệm cho người học nên việc truyền thụ kiến thức cho người học cũng bắt

đầu từ quan sát, mô tả, thực nghiệm, chứng minh rồi mới đi đến kết luận. Thông qua

thực nghiệm, người học có thể học trực quan hay có thể kiểm chứng các hiện tượng,

kết quả đã được học một cách chính xác. Điều này đòi hỏi các cơ sở giáo dục phải

có các vật tư, dụng cụ thí nghiệm (TN) đầy đủ, hiện đại.

2

Tuy nhiên, sự chênh lệch về điều kiện kinh tế giữa các vùng miền, cơ sở vật

chất của từng cơ sở giáo dục còn hạn chế và một bộ phận đội ngũ cán bộ giáo viên

(GV), giảng dạy còn chưa phát huy được tính sáng tạo của HS là các nguyên nhân

chính cản trở điều này. Do đó việc thiết kế và sử dụng các TN sẽ giúp GV dễ tiến

hành dạy học hiệu quả trên lớp, HS dễ thực hiện ở nhà, đây là một trong những

phương tiện hữu hiệu giải quyết được khó khăn này.

1.3. Xuất phát từ hiệu quả sử dụng thí nghiệm trong quá trình dạy học

Sinh học 6

Nhận thấy trong chương trình Sinh học (SH) lớp 6, nội dung giảng dạy chủ

yếu là kiến thức về thực vật (TV). Đây là những nội dung nếu chỉ dạy học bằng

phương pháp giảng dạy thông thường thì người học khó có thể nắm bắt được kiến

thức, đồng thời giờ học đó cũng sẽ trở nên nhàm chán, không kích thích người học,

đặc biệt là đối với các em HS lớp 6 – mới chỉ bước đầu làm quen với môn SH lần

đầu tiên.

Thực tế đã chứng minh, việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực

trong bộ môn SH đã đem lại rất nhiều hiệu quả: bài giảng của GV thêm sinh động,

hấp dẫn; việc truyền đạt kiến thức của GV trở nên dễ dàng hơn; thu hút được sự tập

trung của HS, nâng cao chất lượng giờ học.

Từ trước kia, các kiến thức SH phần lớn được các nhà khoa học phát hiện

thông qua quan sát và TN. Phương pháp quan sát và phương pháp TN là những

phương pháp được sử dụng nhiều trong nghiên cứu SH. Cho nên, trong quá trình

dạy học SH, nếu người GV biết tổ chức để HS tìm tòi phát hiện tri thức bằng cách

cho HS lặp lại con đường mà các nhà khoa học đã phát hiện ra tri thức đó thì không

những rèn luyện cho HS tính tích cực trong học tập mà còn giáo dục niềm đam mê

nghiên cứu khoa học cho HS.

Dựa vào những lí do trên mà tôi chọn thực hiện đề tài: T t và sử dụng

t ng trong dạy ọc n t ức t ực vật ọc – S n ọc 6 nhằm hình thành

và phát triển kĩ năng làm thí nghiệm cho HS.

3

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

Thiết kế và sử dụng các thí nghiệm trong quá trình dạy học kiến thức thực

vật học – Sinh học 6 nhằm hình thành và phát triển kĩ năng làm thí nghiệm cho học

sinh.

3. GIẢ THUY T HOA HỌC

Nếu thiết kế và sử dụng hợp lý các thí nghiệm trong quá trình dạy học kiến

thức thực vật học – Sinh học 6 thì sẽ hình thành và phát triển được kĩ năng làm thí

nghiệm cho học sinh.

4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI

- Hệ thống hóa cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng thí nghiệm

trong dạy học kiến thức thực vật học - Sinh học 6.

- Thiết kế và sưu tầm các thí nghiệm có thể sử dụng trong quá trình dạy học

kiến thức thực vật học - Sinh học 6.

- Đề xuất được quy trình thiết kế thí nghiệm và quy trình sử dụng thí nghiệm

trong dạy học kiến thức thực vật học - Sinh học 6.

- Xây dựng được bộ công cụ đánh giá kĩ năng làm thí nghiệm của học sinh.

4

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ

THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI

1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

1.1.1.Tình hình nghiên cứu trên thế giới

Ngay sau khi phương pháp thực nghiệm ra đời, đã có nhiều nhà khoa học đã

nghiên cứu sử dụng TN trong quá trình dạy học như Jan Amos Komensky (Séc),

B.P Exipop (Nga), I.I Samova (Nga), Skinner (Mỹ), …nhấn mạnh việc dạy học

khám phá, tìm hiểu các sự vật, hiện tượng bằng thực nghiệm. Tác giả Wieslaw

Stawinski nghiên cứu về hiệu quả của các TN trong giảng dạy Sinh học cho rằng

HS nên tham gia quan sát và tiến hành TN một cách độc lập nhất có thể, sau đó, HS

liệt kê những kết quả thu được, giải thích chúng, kiểm tra giả thuyết và giải quyết

vấn đề, rút ra những tri thức mới cho bản thân. Điều đó sẽ đem lại hiệu quả tích cực

trong quá trình dạy học Sinh học [14].

Sinh học là môn khoa học thực nghiệm nên sử dụng phương tiện trực quan

trong dạy học có vai trò cực kì quan trọng. Theo B.P.Exipop: “… Không thể hình

dung được việc giảng dạy sinh vật học trong nhà trường mà lại không có quan sát,

không có thí nghiệm học tập” [2].

Nghiên cứu về giảng dạy khoa học của Shulman và Tamir (1973) đã xác

định ba lý do cơ bản ủng hộ việc sử dụng thí nghiệm trong giảng dạy khoa học:

(1) Đối tượng của khoa học rất phức tạp và trừu tượng.

(2) Học sinh cần phải tham gia vào quá trình nghiên cứu để đánh giá được

thái độ và phương pháp nghiên cứu của học sinh.

(3) Công việc làm thí nghiệm rất thú vị với học sinh.

Hiệp hội Sinh học Mỹ cũng nhận định rằng thí nghiệm có vai trò quan trọng

trong việc hỗ trợ và thúc đẩy công tác nghiên cứu khoa học vì nó kích thích sự tò

mò và tư duy sáng tạo của học sinh, giúp học sinh tiếp cận dần với các phương pháp

khoa học, khuyến khích khả năng suy nghĩ độc lập, chủ động giải quyết vấn đề, phát

triển kĩ năng làm thí nghiệm của học sinh.