Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học địa lí lớp 8 - trung học cơ sở theo định hướng phát triển năng lực

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

CHU THỊ HỒNG LAN

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 8 - TRUNG HỌC CƠ SỞ

THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

CHU THỊ HỒNG LAN

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 8 - TRUNG HỌC CƠ SỞ

THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Phương Liên

Thái Nguyên, năm 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu trong

luận văn là trung thực. Luận văn chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả luận văn

Chu Thị Hồng Lan

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, lời đầu tiên tôi xin gửi lời cảm

ơn chân thành, sự tri ân sâu sắc nhất tới cô TS. Nguyễn Phương Liên, người đã

hướng dẫn, động viên và giúp đỡ tận tình trong suốt thời gian tôi tiến hành học

tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Địa lí trường Đại

học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, phòng thư viện khoa Địa lí, thư viện

trường ĐHSP Thái Nguyên, trung tâm học liệu Đại học Thái Nguyên đã tạo

mọi điều kiện giúp đỡ để khóa luận của tôi hoàn thành đạt kết quả tốt nhất.

Xin gửi lời cảm ơn đến:

- Các thầy cô giáo và học sinh trường THCS Tân Thịnh – Thành phố Thái

Nguyên - tỉnh Thái Nguyên.

- Tập thể giáo viên và học sinh trường THCS Thịnh Đức – Thành phố

Thái Nguyên - tỉnh Thái Nguyên.

Đã tạo điều kiện giúp đỡ và phối hợp thực hiện trong quá trình nghiên cứu

và tiến hành thực nghiệm sư phạm, điều tra thực tế tại trường để đạt kết quả

khách quan tốt nhất.

Trong quá trình nghiên cứu luận văn không tránh khỏi những sai sót,

nhầm lẫn không đáng có, rất mong nhận được sự góp ý chân tình của thầy cô

giáo, các đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện hơn.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả luận văn

Chu Thị Hồng Lan

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................ii

MỤC LỤC .........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT......................................................iv

DANH MỤC BẢNG .......................................................................................... v

DANH MỤC HÌNH ..........................................................................................vi

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1

2. Lịch sử nghiên cứu đề tài................................................................................. 2

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu....................................................................... 8

4. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 8

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu.......................................................... 8

6. Cấu trúc luận văn........................................................................................... 12

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG SƠ

ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 8 ....................................... 13

1.1 Một số vấn đề về phương pháp dạy học...................................................... 13

1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học............................................................. 13

1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông................................ 14

1.1.3. Phương pháp dạy học tích cực................................................................. 20

1.1.4. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực ......................................... 23

1.2. Sơ đồ tư duy................................................................................................ 25

1.2.1. Khái niệm................................................................................................. 25

1.2.2. Vai trò ...................................................................................................... 27

1.2.3. Cách thiết kế và sử dụng.......................................................................... 28

1.2.4. Một số phần phần mềm thiết kế sơ đồ tư duy ......................................... 30

1.3. Đặc điểm chương trình, sách giáo khoa Địa Lí lớp 8................................. 34

1.4. Thực trạng dạy học Địa lí ở trường trung học cơ sở và việc sử dụng sơ đồ

tư duy trong dạy học.......................................................................................... 35

1.5. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 8 ................. 36

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.................................................................................... 40

Chương 2. THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 8 BẰNG

SƠ ĐỒ TƯ DUY .............................................................................................. 41

2.1. Thiết kế một số sơ đồ tư duy cho các bài học Địa lí lớp 8......................... 41

2.1.1. Sơ đồ tư duy Bài 8................................................................................... 41

2.1.2. Sơ đồ tư duy Bài 10 Điều kiện tự nhiên khu vực Tây Nam Á................ 47

2.1.3. Sơ đồ tư duy Bài 12 Đặc điểm tự nhiên khu vực Đông Á. ..................... 53

2.1.4. Sơ đồ tư duy Bài 15Đặc điểm dân cư, xã hội Đông Nam Á. .................. 58

2.1.5. Sơ đồ tư duy bài 33 Đặc điểm sông ngòi Việt Nam................................ 63

2.2. Nguyên tắc và yêu cầu trong thiết kế sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học

Địa Lí 8 .............................................................................................................. 68

2.2.1. Nguyên tắc khi thiết kế và sử dụng ......................................................... 68

2.2.2. Yêu cầu khi thiết kế và sử dụng .............................................................. 69

2.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong các khâu của quá trình dạy học...................... 71

2.3.1. Sử dụng sơ đồ tư duy trong soạn giáo án ................................................ 71

2.3.2. Sử dụng sơ đồ tư duy trong thực hiện bài dạy trên lớp.......................... 73

2.3.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong kiểm tra, đánh giá ....................................... 74

2.3.4. Sử dụng sơ đồ tư duy trong tự học (Học sinh tự lập SĐTD) .................. 75

2.4. Các điều kiện áp dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Đía Lí......................... 76

2.4.1. Đối với Giáo viên .................................................................................... 76

2.4.2. Đối với Học sinh...................................................................................... 77

2.4.3. Các điều kiện khác................................................................................... 78

2.5. Một số lưu ý khi sử dụng phương pháp sơ đồ tư duy trong dạy học ......... 78

2.5.1. Tránh tính hình thức trong việc lập và sử dụng sơ đồ tư duy ................. 78

2.5.2. Tránh lạm dụng sơ đồ tư duy trong dạy học ........................................... 79

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2.................................................................................... 80

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 81

3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm........................................................... 81

3.1.1 Mục đích ................................................................................................... 81

3.1.2. Nhiệm vụ ................................................................................................. 81

3.2. Đối tượng thực nghiệm............................................................................... 81

3.3. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm............................................................. 81

3.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm.......................................................... 82

3.5. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................. 82

3.5.1. Bài thực nghiệm....................................................................................... 82

3.5.2. Các lớp tiến hành thực nghiệm................................................................ 82

3.4.3. Giáo viên thực nghiệm ............................................................................ 84

3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm.................................................................... 86

3.6.1. Tổ chức thực hiện giờ học ....................................................................... 86

3.6.2. Thái độ của học sinh................................................................................ 86

3.6.3. Kết quả kiểm tra kiến thức ...................................................................... 86

TIỂU KẾT CHƯƠNG 3.................................................................................... 89

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 90

1. Kết luận.......................................................................................................... 90

2. Kiến nghị ....................................................................................................... 91

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 93

PHỤ LỤC ......................................................................................................... 95

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

1 GV Giáo viên

2 GD & ĐT Giáo dục và Đào tạo

3 HS Học sinh

4 PPDH Phương pháp dạy học

5 SĐTD Sơ đồ tư duy

6 SGK Sách giáo khoa

7 THCS Trung học cơ sở

8 UBND Ủy ban nhân dân

v

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1: Khảo sát sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Địa lí ở 1 số trường

THCS tại Thái Nguyên...................................................................................... 36

Bảng 3.1. Danh mục các bài thực nghiệm......................................................... 82

Bảng 3.2. Danh sách trường thực nghiệm......................................................... 82

Bảng 3.3. Danh sách giáo viên Địa lí dạy thực nghiệm.................................... 84

Bảng 3.4. Kết quả Thực nghiệm tại trường THCS Tân Thịnh.......................... 86

Bảng 3.5. Kết quả Thực nghiệm tại trường THCS Thịnh Đức ......................... 87

Bảng 3.6. Kết quả thực nghiệm chung tại hai trường THCS ............................ 87

vi

DANH MỤC HÌNH

Hình 1: SĐTD 1 Bức tranh tổng thể bài khu vực Đông Nam Á tiết 1.............. 29

Hình 2. Circle Map (Sơ đồ vòng tròn)............................................................... 32

Hình 3: Bubble Map (Sơ đồ bong bóng)........................................................... 33

Hình 4 Tree Map (sơ đồ cây)............................................................................. 34

Hình 5: SĐTD Bài 8 Tình hình kinh tế xã hội hội ở các nước Châu Á ............ 47

Hình 6: SĐTD Bài 10: Điều kiện tự nhiên khu vực Tây Nam Á...................... 52

Hình 7: SĐTD Bài 12: Đặc điểm tự nhiên khu vực Đông Á. ........................... 57

Hình 8: SĐTD Bài 15: Đặc điểm dân cư, xã hội Đông Nam Á. ....................... 62

Hình 9: SĐTD Bài 33 Đặc điểm sông ngòi Việt Nam...................................... 67

Hình 10. Biểu đồ thể hiện kết quả các bài thực nghiệm.................................... 88

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Giáo dục và đào tạo theo hướng phát triển những năng lực của người học

đã và đang trở thành một xu thế tất yếu, phổ quát trong nền giáo dục đại học

trên thế giới. Xu hướng chung này cho phép là chuyển từ dạy học "tập trung

vào kiến thức" sang "tập trung vào năng lực".Để thực hiện công tác đổi mới

giáo dục theo tinh thần Nghị quyết 29/NQ-TW ngày 04/11/2013 của Ban Chấp

hành Trung ương Đảng khóa XI, các trường đại học cần xây dựng chương trình

đào tạo theo hướng tiếp cận năng lực nhằm đáp ứng các yêu cầu ngày càng cao

của đào tạo nguồn nhân lực. Chất lượng đào tạo phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố

trong đó có chương trình đào tạo. Chương trình đào tạo vừa là công cụ, vừa là

thước đo trình độ phát triển kinh tế - xã hội và khoa học - kỹ thuật của mỗi

quốc gia cũng như của mỗi nhà trường. Việc xây dựng chương trình đào

tạo phụ thuộc vào tầm nhìn và sứ mệnh của cơ sở giáo dục trong một giai đoạn

lịch sử nhất định. Vì vậy, các nhà khoa học, nhà giáo dục, cơ sở đào tạo cần

hiểu rõ bản chất của chương trình đào tạo để xây dựng đáp ứng yêu cầu đào tạo

của xã hội.

Các phương pháp dạy học truyền thống như phương pháp đàm thoại,

thuyết trình, giảng giải….. mặc dù có nhiều ưu điểm, song trong bối cảnh dạy

học hiện nay thì cũng đã bộc lộ nhiều yếu điểm. Các phương pháp truyền thống

cung cấp một lượng kiến thức lớn đến người học chủ yếu thông qua phương

pháp ghi nhớ; vì vậy, mức độ lưu trữ thông tin của người học rất ít, không phát

huy được tính tích cực của người học, và đặc biệt kém hứng thú đối với người

học. Để khắc phục những hạn chế này của phương pháp dạy học truyền thống

và để phát huy tính chủ động tích cực của người học, cần có các phương pháp

giúp hệ thống lại những kiến thức đã học, như: ứng dụng công nghệ thông tin,

sơ đồ tư duy, làm việc theo nhóm. Trong công tác giáo dục, ngoài vấn đề

truyền đạt kiến thức cho học sinh, chúng ta cần hướng học sinh đến một

2

phương pháp học tập tích cực và tự chủ để lĩnh hội tri thức, và giáo viên cũng

cần có phương pháp nghiên cứu để luôn cập nhật kịp thời tri thức của thế giới.

Việc xây dựng được một “hình ảnh” thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức, sẽ

mang lại những lợi ích đáng quan tâm về các mặt: ghi nhớ, phát triển nhận

thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả năng sáng tạo…

Sử dụng sơ đồ tư duy trong quá trình giảng dạy giáo viên có thể thêm

ngay vào bản đồ tư duy bài giảng của mình những ý tưởng hay, đột phá mà

giáo viên chợt nghĩ ra hay từ sự đóng góp của học sinh. Giáo viên làm việc này

bằng cách thêm từ khoá vào nhánh tương ứng hoặc tạo ra 1 nhánh mới. Sơ đồ

tư duy không chỉ cho thấy thông tin mà còn phản ánh cấu trúc tổng thể của một

chủ đề và mức độ quan trọng của các thành phần riêng lẻ. Sơ đồ tư duy không

phải là một sản phẩm mỹ thuật, để treo cho đẹp, làm cho có. Sơ đồ tư duy giúp

người dạy và học tiết kiệm thời gian mày mò, chuyển tải tri thức. Đồng thời, nó

rèn luyện khả năng nắm bắt và sáng tạo, tổ chức và phân loại. Học tập bằng sơ

đồ tư duy là trải nghiệm khoa học nghiêm túc để tìm kiếm góc nhìn tổng thể

nhanh nhất, đánh giá vấn đề chính xác nhất.

Xuất phát từ những lí do trên và có thể thấy lợi ích của việc sử dụng sơ đồ

tư duy trong quá trình dạy học Địa Lí như một công cụ, phương tiện giúp cho

quá trình dạy học trên lớp trở nên sinh động, phong phú và đa dạng hơn bao giờ

hết. Tác giả lựa chọn đề tài “Thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học

Địa Lí lớp 8 – Trung học cơ sở theo định hướng phát triển năng lực”. Sơ

đồ tư duy có giá trị và ứng dụng cao trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống

xã hội, có tính khả thi trong việc phát triển tuy duy và hứng thú học tập Địa Lí

lớp 8 nói riêng, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học bộ môn Địa Lí ở Trung

học cơ sở nói chung.

2. Lịch sử nghiên cứu đề tài

2.1. Trên Thế giới

Tony Buzan là nhà sáng lập ra phương pháp Mind Map. Mind Map được

Tony Buzan phát triển vào những năm 1970 như một công cụ giúp con người ghi

3

nhớ hiệu quả. Khi áp dụng công cụ này, ông nhận ra nó không chỉ giúp ghi nhớ

hiệu quả mà còn giúp tăng cường kĩ năng tư duy cho sinh viên của mình... Đến

giữa thập niên 70, Peter Russell đã làm việc chung với Tony Buzan và họ truyền

bá kĩ xảo về giản đồ ý cho nhiều cơ quan quốc tế cũng như các học viện giáo

dục.

Tony Buzan là một trong số ít người dành nhiều thời gian nghiên cứu, tìm

ra quy luật của bộ não và làm việc theo quy luật đó để đạt được những thành

công đáng kinh ngạc. Ông là tác giả đi đầu trong lĩnh vực về não và phương

pháp học tập với 80 tác phẩm và 3 triệu bản đã được bán ra. Nhiều cuốn sách và

những sản phẩm dành được những thành công lớn ở hơn 100 nước với 30 ngôn

ngữ, doanh thu lên đến hơn 100 triệu bảng Anh. Là giảng viên hàng đầu trên thế

giới trong lĩnh vực này, Tony Buzan được coi là “thầy phù thủy về tư duy”, với

nhiều bài thuyết giảng cho đông đảo khán giả, từ những trẻ em 5 tuổi, những

sinh viên thiệt thòi hay những sinh viên tốt nghiệp hàng đầu của Oxbridge, cho

đến những giám đốc kinh doanh hàng đầu thế giới. Các kết quả nghiên cứu của

ông được thể hiện trong các ấn phẩm nổi tiếng như: Tony Buzan (2002), How to

use mind map, make the most of your mind and learn how to creat, organize

and plan (Sử dụng bản đồ tư duy như thế nào để phát huy tối đa suy nghĩ và

học cách sáng tạo, tổ chức và lên kế hoạch), Thorsons Publishing house; hay

Tony Buzan (2003), Mind Maps for Kids: The Shortcut to Success at School

(Bản đồ tư duy cho trẻ em: Lối tắt cho sự thành công ở trường học), Thorsons

Publishing house; Tony Buzan (2005), Mind Maps at Work: How to be the Best

at Your Job and Still Have Time to Play (Làm thế nào để trở thành người giỏi

nhất trong công việc của bạn và vẫn có thời gian để chơi, Plume Publishing

house[9,10,11] . Trong ấn phẩm “Sơ đồ tư duy trong công việc:…” của Tony

Buzan là cuốn sách gây xôn xao dư luận vào năm 2005 vì nó là một điều quá

mới mẻ và lạ lẫm khi học hướng dẫn cách sử dụng Sơ đồ tư duy để lên kế

hoạch, quản lí kế hoạch, công việc và đánh giá chất lượng kế hoạch, công việc

đề ra cho tất cả những người lớn đang đi làm, nhất là trong các công ty, các