Thiết kế và sử dụng bài tập thực tiễn nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học "Sinh học cơ thể người và vệ sinh"

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ YẾN

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN

NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC

“SINH HỌC CƠ THỂ NGƯỜI VÀ VỆ SINH”

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ YẾN

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN

NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC

“SINH HỌC CƠ THỂ NGƯỜI VÀ VỆ SINH”

Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Phạm Thị Hồng Tú

Thái nguyên - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi.

Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được

các tác giả công bố trong bất kì công trình nào.

Các trích dẫn về bảng biểu, kết quả nghiên cứu của các tác giả khác, các

tài liệu tham khảo trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng.

Thái Nguyên, ngày 29 tháng 11 năm 2018

Tác giả

Nguyễn Thị Yến

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận văn thạc sĩ chuyên

ngành Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học - Trường Đại học Sư

phạm - Đại học Thái Nguyên, tôi đã nhận được sự ủng hộ, giúp đỡ của các thầy

cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình!

Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng sâu sắc đến TS. Phạm Thị Hồng Tú, người

giáo viên đã tận tình hướng dẫn để tôi có thể hoàn thành luận văn này. Tôi xin

bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến Ban giám hiệu; các thầy cô trong Ban chủ

nhiêm khoa Sinh học; các thầy cô giáo thuộc bộ môn Phương pháp dạy học

Sinh học; Phòng quản lý và Đào tạo sau đại học - Trường Đại học Sư phạm

Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại

trường.

Tôi cũng xin chân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo và các

em học sinh các trường THCS đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên

cứu thực nghiệm để hoàn thành luận văn. Qua đây tôi xin gửi lời cảm ơn chân

thành đến trường THCS Yên Phụ - Huyện Yên Phong - Tỉnh Bắc Ninh đã tạo mọi

điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập.

Trong quá trình thực hiện luận văn, không thể tránh khỏi những thiếu

xót. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo, các

nhà khoa học cùng bạn bè và đồng nghiệp.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 29 tháng 11 năm 2018

Tác giả

Nguyễn Thị Yến

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.........................................................................................i

LỜI CẢM ƠN.............................................................................................ii

MỤC LỤC.................................................................................................iii

CÁC TỪ VIẾT TẮT...................................................................................iv

DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................... v

DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................ v

MỞ ĐẦU.................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài................................................................................... 1

2. Mục đích nghiên cứu............................................................................. 3

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ...................................................... 3

4. Giả thuyết khoa học .............................................................................. 3

5. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................ 3

6. Phương pháp nghiên cứu....................................................................... 4

7. Những đóng góp mới của đề tài............................................................ 5

8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 5

9. Cấu trúc của luận văn............................................................................ 5

NỘI DUNG NGHIÊN CỨU....................................................................... 7

Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN.......................................... 7

1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ............................................................ 7

1.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới.................................................. 7

1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước.................................................... 8

1.2. Cơ sở lí luận ..................................................................................... 10

1.2.1. Năng lực và năng lực GQVĐ........................................................ 10

1.2.2. Bài tập thực tiễn và vai trò của bài tập thực tiễn trong dạy học ... 17

1.2.3. Đánh giá năng lực GQVĐ............................................................. 20

1.3. Cơ sở thực tiễn ................................................................................. 24

1.3.1. Mục đích khảo sát ......................................................................... 24

iv

1.3.2. Đối tượng, địa bàn khảo sát .......................................................... 25

1.3.3. Nội dung khảo sát.......................................................................... 25

1.3.4. Phương pháp khảo sát ................................................................... 25

1.3.5. Kết quả khảo sát (số liệu cụ thể phụ lục 1.3)................................ 25

1.3.6. Phân tích nguyên nhân của thực trạng .......................................... 26

Chương 2: THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN NHẰM

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH

THCS TRONG DẠY HỌC “SINH HỌC CƠ THỂ NGƯỜI VÀ VỆ SINH”

SINH HỌC 8............................................................................................ 28

2.1. Phân tích cấu trúc, nội dung phần Sinh học cơ thể người và vệ

sinh .......................................................................................................... 28

2.1.1. Cấu trúc, nội dung Sinh học cơ thể người và vệ sinh (SH8) ........ 28

2.1.2. Đặc điểm kiến thức của chương phù hợp để thiết kế BTTT......... 31

2.2. Thiết kế BTTT trong DH Sinh học cơ thể người và vệ sinh (SH8). 32

2.2.1. Nguyên tắc thiết kế BTTT ............................................................ 32

2.2.2. Quy trình thiết kế BTTT trong dạy học Sinh học cơ thể người và vệ

sinh (SH8) ..................................................................................... 32

2.2.3. Vận dụng quy trình để thiết kế BTTT trong dạy học Sinh học cơ thể

người và vệ sinh (SH8) ................................................................. 36

2.3. Sử dụng BTTT nhằm phát triển NLGQVĐ cho HS trong DH Sinh học

cơ thể người và vệ sinh (SH8) ...................................................... 46

2.3.1. Các nguyên tắc sử dụng bài tập thực tiễn trong DH nhằm phát triển

NL GQVĐ cho HS trường THCS................................................. 46

2.3.2. Sử dụng BTTT nhằm phát triển NLGQVĐ cho HS trong DH Sinh

học cơ thể người và vệ sinh (SH8)................................................ 48

2.4. Tổ chức các hoạt động dạy - học theo định hướng phát triển NLGQVĐ

trong dạy học phần Sinh học cơ thể người và vệ sinh - SH8 ............ 60

v

2.4.1. Quy trình tổ chức các hoạt động dạy - học theo định hướng phát

triển NLGQVĐ trong dạy học phần Sinh học cơ thể người và vệ

sinh - SH8...................................................................................... 60

2.4.2. Vận dụng quy trình để tổ chức dạy học bài “Vệ sinh hô hấp” trong

DH Sinh học cơ thể người và vệ sinh (SH8) ................................ 62

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM................................................. 71

3.1. Mục đích TN .................................................................................... 71

3.2. Nội dung TN..................................................................................... 71

3.3. Phương pháp TN .............................................................................. 71

3.3.1. Chọn trường, lớp TN..................................................................... 71

3.3.2. Bố trí TN ....................................................................................... 72

3.3.3. Kiểm tra......................................................................................... 72

3.4. Kết quả thực nghiệm và biện luận.................................................... 77

3.4.1. Phân tích kết quả học tập của học sinh ......................................... 77

3.4.2. Phân tích, đánh giá kết quả phát triển NL GQVĐ của HS ........... 82

3.4.3. Thái độ học tập của HS sau khi sử dụng BTTT trong DH ........... 84

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................. 87

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 89

PHỤ LỤC ....................................................................................................

iv

CÁC TỪ VIẾT TẮT

TT Viết tắt Xin đọc là

2 BTTT Bài tập thực tiễn

1 BTTH Bài tập tình huống

3 DH Dạy học

4 ĐC Đối chứng

5 GD & ĐT Giáo dục và Đào tạo

6 GQVĐ Giải quyết vấn đề

7 GV Giáo viên

8 HĐDH Hoạt động dạy học

9 HS Học sinh

10 KN Kĩ năng

11 KT - ĐG Kiểm tra - Đánh giá

12 KTDH Kĩ thuật dạy học

13 MĐ Mức độ

15 NL Năng lực

16 NLNH Năng lực người học

14 Nxb Nhà xuất bản

17 PP Phương pháp

18 PPDH Phương pháp dạy học

19 SGK Sách giáo khoa

20 STT Số thứ tự

22 TN Thực nghiệm

21 THCS Trung học cơ sở

23 VĐ Vấn đề

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Bảng tiêu chí đánh giá NL GQVĐ ....................................... 23

Bảng 2.1. Cấu trúc, nội dung chương trình Sinh học cấp THCS.......... 28

Bảng 2.2. Cấu trúc nội dung chương trình môn Sinh học cơ thể người và

vệ sinh ................................................................................... 29

Bảng 2.3. Các BTTT đã xây dựng ........................................................ 37

Bảng 3.1. Danh sách các bài lí thuyết trong chương trình dạy TN....... 71

Bảng 3.2. Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra trong thực nghiệm..... 78

Bảng 3.3. Tần suất (fi %) qua các lần kiểm tra trong thực nghiệm ...... 78

Bảng 3.4. Tần suất hội tụ tiến qua các lần kiểm tra trong thực nghiệm79

Bảng 3.5. Kiểm định X̅ điểm kiểm tra trong thực nghiệm của 4 lần kiểm

tra........................................................................................... 81

Bảng 3.6. Phân tích phương sai điểm kiểm tra trong thực nghiệm....... 82

Bảng 3.7. Thống kê mức độ của KN phát hiện vấn đề của nhóm ĐC và

nhóm TN qua 4 bài KT......................................................... 83

Bảng 3.8. Thống kê mức độ của KN giải quyết vấn đề của nhóm ĐC và

nhóm TN qua 4 bài KT......................................................... 84

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1: Quy trình thiết kế bài tập thực tiễn ..................................... 33

Hình 2.2. Quy trình sử dụng BTTT để tổ chức các hoạt động học tập ở

khâu hình thành kiến thức mới nhằm phát triển NLGQVĐ

cho HS................................................................................. 49

Hình 3.1. Đồ thị tần suất tổng hợp điểm số của 4 bài kiểm tra trong TN 79

Hình 3.2. Đồ thị biểu diễn đường tần suất hội tụ tiến tổng hợp của 4 bài

kiểm tra trong TN ............................................................... 80

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Xuất phát từ nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông

Sự bùng nổ Công nghệ thông tin và sự phát triển trí tuệ của con người như

hiện nay đòi hỏi giáo dục phải hình thành và phát triển năng lực cho người học để

thích ứng tốt nhất trước những biến động không ngừng của xã hội.

Trong “Thông báo kết luận của Bộ chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị

quyết Trung Ương 2 (khóa VIII), mục phương hướng phát triển GD & ĐT đến

năm 2020’’ đã nêu: “Cần tiếp tục đổi mới phương pháp dạy và học, khắc phục

cơ bản lối truyền thụ một chiều. Phát huy phương pháp dạy học tích cực, sáng

tạo, hợp tác; giảm thời gian giảng lý thuyết, tăng thời gian tự học, tự tìm hiểu

cho học sinh, sinh viên; gắn bó chặt chẽ giữa học lý thuyết với thực hành, đào

tạo gắn với nghiên cứu khoa học, sản xuất và đời sống’’ [6, tr.29].

Luật Giáo dục, 5/2005 đã nêu: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải

phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; bồi dưỡng cho

người học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí

vươn lên’’ [24].

Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định mục tiêu về kĩ năng học tập bộ môn Sinh

học là “Phát triển kĩ năng học tập, đặc biệt là tự học: biết thu thập và xử lý

thông tin; lập bảng biểu, sơ đồ, đồ thị, làm việc cá nhân và làm việc theo nhóm;

làm báo cáo nhỏ, trình bày trước tổ, lớp” [2, tr6].

Giáo dục phát triển năng lực giải quyết vấn đề nhằm đảm bảo chất lượng

đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất

nhân cách, chú trọng NL vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn

nhằm chuẩn bị cho con người NL giải quyết các tình huống trong cuộc sống và

nghề nghiệp. Vì vậy việc đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông là

cần thiết.

2

1.2. Xuất phát từ mục tiêu phát triển NL cho HS trong dạy học môn học nói

chung và dạy học Sinh học nói riêng

Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực còn gọi là “Dạy học

định hướng kết quả đầu ra” đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Nhằm hình

thành và phát triển NL cho người học, các quốc gia đều lựa chọn và xây dựng

hệ thống các NL chung và các NL đặc thù mà môn học cần hướng tới.

Trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể của Bộ GD&ĐT các nhà

nghiên cứu đã xác định 3 nhóm NL chung cơ bản cần hình thành và phát triển

cho học sinh bao gồm: NL Tự học- Tự chủ; NL Giao tiếp - hợp tác; NL GQVĐ

và sáng tạo. Trong đó NL GQVĐ và sáng tạo được chú trọng hơn cả.

Thông qua giải quyết các bài tập thực tiễn người học vừa nắm vững kiến

thức, vừa vận dụng thành thạo chiếm lĩnh các kiến thức đó. Mặt khác, thông

qua GQVĐ trong học tập giúp cho HS hình thành KN phát hiện vấn đề và KN

tiến hành giải quyết các vấn đề gặp phải trong thực tiễn.

Trong chương trình Sinh học ở bậc THCS, Sinh học cơ thể người và vệ

sinh là môn học quan trọng mà các em sẽ được tìm hiểu sâu về một loài động

vật cao nhất trên bậc thang tiến hóa đó là con người, được tìm hiểu những điều

bí ẩn trong chính bản thân các em. Khi đã hiểu rõ, nắm chắc các kiến thức các

em sẽ có cơ sở áp dụng các biện pháp vệ sinh, rèn luyện thân thể khỏe mạnh

tạo điều kiện cho hoạt động học tập và lao động có hiệu suất và chất lượng.

Thực tế nền giáo dục ở một số tỉnh còn nhiều hạn chế: chưa phát huy tốt

tính sáng tạo của người học, chương trình đào tạo còn nặng về kiến thức, chưa

gắn với những đòi hỏi thực tế của xã hội, mặt khác trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh

một số trường thiếu cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học và một bộ phận giáo

viên còn lung túng trong việc tiếp cận các phương pháp dạy học tích cực.

3

Xuất phát từ những lí do trên chúng tôi chọn đề tài “Thiết kế và sử dụng

bài tập thực tiễn nhằm phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh trong dạy

học “Sinh học cơ thể người và vệ sinh” (Sinh học 8).

2. Mục đích nghiên cứu

Xây dựng và đề xuất được quy trình tổ chức sử dụng BTTT trong DH Sinh

học nhằm phát triển NL GQVĐ cho HS cấp THCS.

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

- Năng lực vận dụng BTTT của HS lớp 8 ở trường THCS.

- Thiết kế và sử dụng BTTT trong dạy học (DH) Sinh học cơ thể người và

vệ sinh (SH8).

3.2. Khách thể nghiên cứu

Quá trình DH Sinh học cơ thể người và vệ sinh ở trường THCS.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu xây dựng được hệ thống BTTT và định hướng phát triển NL GQVĐ

hợp lý trong dạy học “Sinh học cơ thể người và vệ sinh” thì sẽ góp phần nâng

cao kết quả học tập và phát triển được NL GQVĐ cho HS.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài: Hệ thống tài liệu nghiên cứu về

năng lực GQVĐ và việc sử dụng BTTT trong DH nói chung và trong DH Sinh

học cơ thể người và vệ sinh nói riêng.

5.2. Điều tra thực trạng sử dụng BTTT trong DH Sinh học cơ thể người

và vệ sinh ở một số trường THCS thuộc tỉnh Bắc Ninh.

5.3. Phân tích logic cấu trúc nội dung phần Sinh học cơ thể người và vệ

sinh làm cơ sở cho việc thiết kế BTTT trong DH Sinh học cấp THCS.

5.4. Xây dựng quy trình thiết kế BTTT và vận dụng quy trình để thiết kế

các BTTT cho phần Sinh học cơ thể người và vệ sinh (Sinh học 8).