Thiết kế và sử dụng bài tập thực tiễn nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THCS trong dạy học "Sinh học cơ thể người và vệ sinh"

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ YẾN

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN

NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

CHO HỌC SINH THCS TRONG DẠY HỌC

“SINH HỌC CƠ THỂ NGƢỜI VÀ VỆ SINH”

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái nguyên - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ YẾN

THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN

NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

CHO HỌC SINH THCS TRONG DẠY HỌC

“SINH HỌC CƠ THỂ NGƢỜI VÀ VỆ SINH”

Ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Sinh học

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phạm Thị Hồng Tú

Thái nguyên - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi.

Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chƣa

đƣợc các tác giả công bố trong bất kì công trình nào.

Các trích dẫn về bảng biểu, kết quả nghiên cứu của các tác giả khác,

các tài liệu tham khảo trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng.

Thái Nguyên, ngày 19 tháng 4 năm 2018

Tác giả

Nguyễn Thị Yến

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận văn thạc sĩ chuyên

ngành Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Sinh học – Trƣờng Đại học

Sƣ phạm – Đại học Thái Nguyên, tôi đã nhận đƣợc sự ủng hộ, giúp đỡ của các

thầy cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình!

Trƣớc tiên tôi xin bày tỏ lòng sâu sắc đến TS. Phạm Thị Hồng Tú,

ngƣời giáo viên đã tận tình hƣớng dẫn để tôi có thể hoàn thành luận văn này.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến Ban giám hiệu; các thầy cô trong

Ban chủ nhiêm khoa Sinh học; các thầy cô giáo thuộc bộ môn Phƣơng pháp

dạy học Sinh học; Phòng quản lý và Đào tạo sau đại học – Trƣờng Đại học Sƣ

phạm Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu

tại trƣờng.

Tôi cũng xin chân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo và các

em học sinh các trƣờng THCS đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình

nghiên cứu thực nghiệm để hoàn thành luận văn. Qua đây tôi xin gửi lời cảm ơn

chân thành đến trƣờng THCS Yên Phụ - Huyện Yên Phong – Tỉnh Bắc Ninh đã

tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập.

Trong quá trình thực hiện luận văn, không thể tránh khỏi những thiếu

xót. Tôi rất mong nhận đƣợc ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo,

các nhà khoa học cùng bạn bè và đồng nghiệp.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 19 tháng 4 năm 2018

Tác giả

Nguyễn Thị Yến

iii

MỤC LỤC

Trang

TRANG BÌA PHỤ

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

MỤC LỤC.......................................................................................................iii

CÁC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... iv

DANH MỤC CÁC BẢNG .............................................................................. v

DANH MỤC CÁC HÌNH.............................................................................. vi

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ................................................................................ 1

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU.......................................................................... 3

3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU ....................................... 3

4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC......................................................................... 3

5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU......................................................................... 3

6. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................................................................. 4

7. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI.................................................. 5

8. GIỚI HẠN VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU.................................................. 5

NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ........................................................................... 7

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ........................................... 7

1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu .................................................................... 7

1.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới.......................................................... 7

1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nƣớc............................................................ 8

1.2. Cơ sở lí luận ............................................................................................. 10

1.2.1. Năng lực và năng lực GQVĐ................................................................ 10

1.2.2. Bài tập thực tiễn và vai trò của bài tập thực tiễn trong dạy học ........... 17

1.2.3. Đánh giá năng lực GQVĐ..................................................................... 20

1.3. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 25

iv

1.3.1. Mục đích khảo sát ................................................................................. 25

1.3.2. Đối tƣợng, địa bàn khảo sát .................................................................. 25

1.3.3. Nội dung khảo sát.................................................................................. 25

1.3.4. Phƣơng pháp khảo sát ........................................................................... 25

1.3.5. Kết quả khảo sát ( số liệu cụ thể phụ lục 1.3)....................................... 25

1.3.6. Phân tích nguyên nhân của thực trạng .................................................. 26

Kết luận chƣơng 1 ......................................................................................... 27

Chƣơng 2. THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP THỰC TIỄN NHẰM

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH

THCS TRONG DẠY HỌC “SINH HỌC CƠ THỂ NGƢỜI VÀ VỆ

SINH” SINH HỌC 8 ..................................................................................... 28

2.1. Phân tích cấu trúc, nội dung phần Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh ...... 28

2.1.1. Cấu trúc, nội dung Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh (SH8) ................ 28

2.1.2. Đặc điểm kiến thức của chƣơng phù hợp để thiết kế BTTT................. 31

2.2. Thiết kế BTTT trong DH Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh (SH8)......... 32

2.2.1. Nguyên tắc thiết kế BTTT .................................................................... 32

2.2.2. Quy trình thiết kế BTTT trong dạy học Sinh học cơ thể ngƣời và vệ

sinh (SH8) ............................................................................................. 33

2.2.3. Vận dụng quy trình để thiết kế BTTT trong dạy học Sinh học cơ thể

ngƣời và vệ sinh (SH8) ......................................................................... 37

2.3. Sử dụng BTTT nhằm phát triển NLGQVĐ cho HS trong DH Sinh học

cơ thể ngƣời và vệ sinh (SH8) ................................................................ 47

2.3.1. Các nguyên tắc sử dụng bài tập thực tiễn trong DH nhằm phát triển

NL GQVĐ cho HS trƣờng THCS......................................................... 47

2.3.2. Sử dụng BTTT nhằm phát triển NLGQVĐ cho HS trong DH Sinh

học cơ thể ngƣời và vệ sinh (SH8)........................................................ 48

2.4. Tổ chức các hoạt động dạy – học theo định hƣớng phát triển NLGQVĐ

trong dạy học phần Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh – SH8................. 61

v

2.4.1. Quy trình tổ chức các hoạt động dạy – học theo định hƣớng phát triển

NLGQVĐ trong dạy học phần Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh – SH8 .. 61

2.4.2. Vận dụng quy trình để tổ chức dạy học bài “Vệ sinh hô hấp” trong

DH Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh (SH8) ........................................ 63

Kết luận chƣơng 2 ......................................................................................... 71

Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.................................................... 72

3.1. Mục đích TN ............................................................................................ 72

3.2. Nội dung TN............................................................................................. 72

3.3. Phƣơng pháp TN ...................................................................................... 72

3.3.1. Chọn trƣờng, lớp TN............................................................................. 72

3.3.2. Bố trí TN ............................................................................................... 73

3.3.3. Kiểm tra................................................................................................. 73

3.4. Kết quả thực nghiệm và biện luận............................................................ 78

3.4.1. Phân tích kết quả học tập của học sinh ................................................. 79

3.4.2. Phân tích, đánh giá kết quả phát triển NL GQVĐ của HS ................... 84

3.4.3. Thái độ học tập của HS sau khi sử dụng BTTT trong DH ................... 86

Kết luận chƣơng 3 ......................................................................................... 87

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................... 88

1. Kết luận ....................................................................................................... 88

2. Kiến nghị..................................................................................................... 89

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 90

PHỤ LỤC

iv

CÁC TỪ VIẾT TẮT

TT Viết tắt Xin đọc là

1 BTTH Bài tập tình huống

2 BTTT Bài tập thực tiễn

3 DH Dạy học

4 ĐC Đối chứng

5 GD & ĐT Giáo dục và Đào tạo

6 GQVĐ Giải quyết vấn đề

7 GV Giáo viên

8 HS Học sinh

9 KN Khái niệm

10 KT - ĐG Kiểm tra – Đánh giá

11 MĐ Mức độ

12 Nxb Nhà xuất bản

13 NL Năng lực

14 PP Phƣơng pháp

15 PPDH Phƣơng pháp dạy học

16 SGK Sách giáo khoa

17 STT Số thứ tự

18 THCS Trung học cơ sở

19 TN Thực nghiệm

20 VĐ Vấn đề

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 1.1. Bảng đánh giá NL GQVĐ .............................................................. 23

Bảng 2.1. Cấu trúc, nội dung chƣơng trình Sinh học cấp THCS.................... 28

Bảng 2.2. Cấu trúc nội dung chƣơng trình môn Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh . 29

Bảng 2.3. Các BTTT đã xây dựng .................................................................. 37

Bảng 3.1. Danh sách các bài lí thuyết trong chƣơng trình dạy TN................. 72

Bảng 3.2. Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra trong thực nghiệm .............. 79

Bảng 3.3. Tần suất ( fi %) qua các lần kiểm tra trong thực nghiệm............... 79

Bảng 3.4. Tần suất hội tụ tiến qua các lần kiểm tra trong thực nghiệm ......... 81

Bảng 3.5. Kiểm định điểm kiểm tra trong thực nghiệm của 4 lần kiểm tra ... 82

Bảng 3.6. Phân tích phƣơng sai điểm kiểm tra trong thực nghiệm ................ 83

Bảng 3.7. Thống kê mức độ của KN phát hiện vấn đề của nhóm ĐC và

nhóm TN qua 4 bài KT................................................................. 84

Bảng 3.8. Thống kê mức độ của KN giải quyết vấn đề của nhóm ĐC và

nhóm TN qua 4 bài KT................................................................. 85

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 1.1. Sơ đồ xác định giải pháp GQVĐ .................................................... 14

Hình 2.1: Quy trình thiết kế bài tập thực tiễn ................................................. 33

Hình 2.2. Quy trình sử dụng BTTT để tổ chức các hoạt động học tập ở khâu

hình thành kiến thức mới nhằm phát triển NLGQVĐ cho HS.......... 49

Hình 3.1. Đồ thị tần suất tổng hợp điểm số của 4 bài kiểm tra trong TN....... 80

Hình 3.2. Đồ thị biểu diễn đƣờng tần suất hội tụ tiến tổng hợp của 4 bài

kiểm tra trong TN ......................................................................... 81

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Xuất phát từ nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông.

Sự bùng nổ Công nghệ thông tin và sự phát triển trí tuệ của con ngƣời nhƣ

hiện nay đòi hỏi giáo dục phải hình thành và phát triển năng lực cho ngƣời học

để thích ứng tốt nhất trƣớc những biến động không ngừng của xã hội.

Trong “Thông báo kết luận của Bộ chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị

quyết Trung Ương 2 (khóa VIII), mục phương hướng phát triển GD & ĐT

đến năm 2020’’ đã nêu: “Cần tiếp tục đổi mới phương pháp dạy và học,

khắc phục cơ bản lối truyền thụ một chiều. Phát huy phương pháp dạy học

tích cực, sáng tạo, hợp tác; giảm thời gian giảng lý thuyết, tăng thời gian tự

học, tự tìm hiểu cho học sinh, sinh viên; gắn bó chặt chẽ giữa học lý thuyết

với thực hành, đào tạo gắn với nghiên cứu khoa học, sản xuất và đời sống’’

[6, tr.29].

Luật Giáo dục, 5/2005 đã nêu : “Phương pháp giáo dục phổ thông phải

phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; bồi dưỡng

cho người học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý

chí vươn lên’’ [24].

Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định mục tiêu về kĩ năng học tập bộ môn

Sinh học là “Phát triển kĩ năng học tập, đặc biệt là tự học: biết thu thập và xử

lí thông tin; lập bảng biểu, sơ đồ, đồ thị, làm việc cá nhân và làm việc theo

nhóm; làm báo cáo nhỏ, trình bày trước tổ, lớp” [2, tr6].

Giáo dục phát triển năng lực giải quyết vấn đề nhằm đảm bảo chất lƣợng

đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất

nhân cách, chú trọng NL vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn

nhằm chuẩn bị cho con ngƣời NL giải quyết các tình huống trong cuộc sống

và nghề nghiệp. Vì vậy việc đổi mới phƣơng pháp dạy học ở trƣờng phổ

thông là cần thiết.

2

1.2. Xuất phát từ mục tiêu phát triển NL cho HS trong dạy học môn học nói

chung và dạy học Sinh học nói riêng.

Chƣơng trình giáo dục định hƣớng phát triển năng lực còn gọi là “Dạy

học định hƣớng kết quả đầu ra” đã trở thành xu hƣớng giáo dục quốc tế.

Nhằm hình thành và phát triển NL cho ngƣời học, các quốc gia đều lựa chọn

và xây dựng hệ thống các NL chung và các NL đặc thù mà môn học cần

hƣớng tới.

Trong chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể của Bộ GD&ĐT các

nhà nghiên cứu đã xác định 3 nhóm NL chung cơ bản cần hình thành và phát

triển cho học sinh bao gồm: NL Tự học- Tự chủ; NL Giao tiếp - hợp tác; NL

GQVĐ và sáng tạo. Trong đó NL GQVĐ và sáng tạo đƣợc chú trọng hơn cả.

Thông qua giải quyết các bài tập thực tiễn ngƣời học vừa nắm vững kiến

thức, vừa vận dụng thành thạo chiếm lĩnh các kiến thức đó. Mặt khác, thông

qua GQVĐ trong học tập giúp cho HS hình thành KN phát hiện vấn đề và KN

tiến hành giải quyết các vấn đề gặp phải trong thực tiễn.

Trong chƣơng trình Sinh học ở bậc THCS, Sinh học cơ thể ngƣời và vệ

sinh là môn học quan trọng mà các em sẽ đƣợc tìm hiểu sâu về một loài động

vật cao nhất trên bậc thang tiến hóa đó là con ngƣời, đƣợc tìm hiểu những

điều bí ẩn trong chính bản thân các em. Khi đã hiểu rõ, nắm chắc các kiến

thức các em sẽ có cơ sở áp dụng các biện pháp vệ sinh, rèn luyện thân thể

khỏe mạnh tạo điều kiện cho hoạt động học tập và lao động có hiệu suất và

chất lƣợng.

Thực tế nền giáo dục ở một số tỉnh còn nhiều hạn chế: chƣa phát huy tốt

tính sáng tạo của ngƣời học, chƣơng trình đào tạo còn nặng về kiến thức, chƣa

gắn với những đòi hỏi thực tế của xã hội, mặt khác trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh

một số trƣờng thiếu cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học và một bộ phận giáo

viên còn lung túng trong việc tiếp cận các phƣơng pháp dạy học tích cực.

3

Xuất phát từ những lí do trên chúng tôi chọn đề tài “Thiết kế và sử

dụng bài tập thực tiễn nhằm phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh

THCS trong dạy học “Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh” (Sinh học 8).

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

- Xây dựng đƣợc hệ thống bài tập thực tiễn (BTTT) cho phần sinh học

cơ thể ngƣời và vệ sinh – SH 8.

- Đề xuất đƣợc quy trình tổ chức sử dụng BTTT trong DH Sinh học

nhằm phát triển NL GQVĐ cho HS cấp THCS.

3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU

3.1. Đối tượng nghiên cứu:

- Năng lực vận dụng BTTT của HS lớp 8 ở trƣờng THCS.

- Thiết kế và sử dụng BTTT trong dạy học (DH) Sinh học cơ thể ngƣời

và vệ sinh (SH8).

3.2. Khách thể nghiên cứu:

Quá trình DH Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh ở trƣờng THCS.

4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Nếu xây dựng đƣợc hệ thống BTTT và sử dụng hợp lý trong dạy học

“Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh” thì sẽ góp phần nâng cao kết quả học tập

và phát triển đƣợc NL GQVĐ cho HS.

5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài: Hệ thống tài liệu nghiên cứu về

năng lực GQVĐ và việc sử dụng BTTT trong DH nói chung và trong DH

Sinh học cơ thể ngƣời và vệ sinh nói riêng.

5.2. Điều tra thực trạng sử dụng BTTT trong DH Sinh học cơ thể ngƣời

và vệ sinh ở một số trƣờng THCS thuộc tỉnh Bắc Ninh.

5.3. Phân tích logic cấu trúc nội dung phần Sinh học cơ thể ngƣời và vệ

sinh làm cơ sở cho việc thiết kế BTTT trong DH Sinh học cấp THCS.