Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức chương "Từ Trường" - SGK Vật lý 11 cơ bản theo hướng phát triển tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

LẠI THỊ HÀ

THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC

CHƢƠNG “TỪ TRƢỜNG” - SGK VẬT LÝ 11 CƠ BẢN

THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN TÍNH TÍCH CỰC, TỰ CHỦ,

SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN, NĂM 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

LẠI THỊ HÀ

THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC

CHƢƠNG “TỪ TRƢỜNG” - SGK VẬT LÝ 11 CƠ BẢN

THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN TÍNH TÍCH CỰC, TỰ CHỦ,

SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH

Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn vật lý

Mã số: 60140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học : PGS.TS. Tô Văn Bình

THÁI NGUYÊN, NĂM 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn này do chính bản thân tôi thực hiện, dƣới sự

hƣớng dẫn của PGS.TS. Tô Văn Bình. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận

văn là trung thực và chƣa sử dụng để bảo vệ một công trình khoa học nào. Tác giả

hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn.

Tác giả

Lại Thị Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Với lòng biết ơn sâu sắc và tình cảm chân thành, tôi xin chân thành

cảm ơn PGS.T.S Tô Văn Bình, ngƣời đã hƣớng dẫn tận tình tôi trong suốt quá

trình học tập nghiên cứu và hoàn thành luận văn .

Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giáo trong khoa

Vật lý, phòng sau đại học, trƣờng đại học sƣ phạm Thái Nguyên, đã tạo điều

kiện giúp đỡ để tôi hoàn thành luận văn này.

Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong hội đồng trƣờng THPT

Trần Quốc Tuấn, trƣờng THPT Lƣơng Phú, bạn bè, gia đình, các bạn học viên

cao học lớp Vật Lý K19 đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình làm luận

văn của mình.

Tôi xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013

Học viên:

Lại Thị Hà

(Khóa học 2011 - 2013)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan

Lời cảm ơn

Mục lục................................................................................................................i

Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt...............................................................ii

Danh mục các bảng, hình vẽ và đồ thị ............................................................. iii

MỞ ĐẦU ...........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................1

2. Mục đích nghiên cứu...............................................................................3

3. Đối tƣợng nghiên cứu..............................................................................3

4. Giả thuyết khoa học. ...............................................................................3

5. Nhiệm vụ nghiên cứu. .............................................................................3

6. Giới hạn nghiên cứu ................................................................................4

7. Phƣơng pháp nghiên cứu. ........................................................................4

8. Đóng góp của luận văn. ...........................................................................5

9. Cấu trúc luận văn. ...................................................................................5

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT

KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN TÍNH

TÍCH CỰC, TỰ CHỦ, SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH ................................6

1.1. Phát triển tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh trong học tập. ....6

1.1.1. Hoạt động nhận thức của học sinh ........................................................6

1.1.2. Tính tích cực..........................................................................................6

1.1.3. Tính tự chủ .........................................................................................11

1.1.4. Tính sáng tạo .......................................................................................12

1.1.5. Mối liên hệ giữa tính tích cực, tính tự chủ, và tính sáng tạo...............14

1.1.6. Các biện pháp rèn luyện TTC, tính tự chủ và sáng tạo của học sinh

trong học tập..................................................................................................15

1.1.7. Tổ chức dạy học theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự chủ và sáng

tạo của học sinh. ............................................................................................16

1.2. Quan điểm dạy học hiện đại. .............................................................18

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1.2.1. Vấn đề dạy học ...................................................................................18

1.2.2. Thế nào là dạy học hiện đại.................................................................19

1.2.3. Những vấn đề cần lƣu ý trong hoạt động dạy học hiện đại.................22

1.3. Vấn đề thiết kế tiến trình dạy học. .....................................................25

1.3.1. Xác định mục tiêu của bài học. ...........................................................25

1.3.2. Xác định cấu trúc nội dung và xây dựng kiến thức.............................26

1.3.3. Thiết kế các hoạt động dạy học...........................................................27

1.3.4. Thiết kế các phƣơng tiện giảng dạy-học tập và học liệu.....................28

1.3.5. Thiết kế tổng kết và hƣớng dẫn học tập. .............................................28

1.3.6. Thiết kế môi trƣờng học tập. ..............................................................29

1.4. Thực trạng dạy học vật lí theo hƣớng phát triển hoạt động nhận

thức tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh ở trƣờng THPT .....................30

1.4.1. Mục đích điều tra.................................................................................30

1.4.2. Phƣơng pháp điều tra...........................................................................31

1.4.3. Nội dung và kết quả điều tra. ..............................................................31

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .................................................................................................... 33

Chƣơng 2. VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM DẠY HỌC HIỆN ĐẠI, THIẾT

KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC CHƢƠNG “TỪ

TRƢỜNG” (SGK VẬT LÍ 11 – CƠ BẢN) THEO HƢỚNG PHÁT

TRIỂN TÍNH TÍCH CỰC, TÍNH TỰ CHỦ VÀ SÁNG TẠO CỦA

HỌC SINH......................................................................................................35

2.1. Vận dụng quan điểm dạy học hiện đại thiết kế bài học theo hƣớng

phát triển tính tích cực, tính tự lực và sáng tạo của học sinh .....................35

2.1.1. Đặc điểm dạy học vật lí ......................................................................35

2.1.2. Những hành động phổ biến trong hoạt động nhận thức vật lí. ...........37

2.1.3. Vận dụng quan điểm dạy học hiện đại để thiết kế bài học theo

hƣớng phát triển tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh. .....................38

2.2. Nội dung, cấu trúc và đặc điểm chƣơng từ trƣờng. Chuẩn kiến thức

và kĩ năng chƣơng “Từ trƣờng” (SGK Vật lý 11 cơ bản) .........................42

2.2.1 Nội dung, cấu trúc và đặc điểm chƣơng Từ trƣờng .............................42

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.2.2 Nội dung kiến thức chƣơng “Từ trƣờng”.............................................42

2.2.3 Chuẩn kiến thức và kĩ năng chƣơng “Từ trƣờng” (SGK Vật lý 11 cơ bản)..44

2.3. Tìm hiểu thực tế dạy học các bài trong chƣơng “Từ Trƣờng” .............45

2.4. Thiết kế tiến trình dạy học..................................................................46

2.4.1 Bài: Từ trƣờng......................................................................................46

2.4.2 Bài: Lực từ. Cảm ứng từ.......................................................................58

2.4.3. Bài: Từ trƣờng của dòng điện chạy trong các dây dẫn có hình dạng

đặc biệt...........................................................................................................73

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ..........................................................................82

Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.....................................................83

3.1 Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm ......................................83

3.1.1 Mục đích nghiên cứu............................................................................83

3.1.2 Nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................83

3.2 Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm .........................................................83

3.3 Phƣơng pháp thực nghiệm...................................................................83

3.4. Những thuận lợi và khó khăn trong quá trình thực nghiệm sƣ phạm

và cách khắc phục. ....................................................................................84

3.4.1. Những thuận lợi...................................................................................84

3.4.2. Những khó khăn ..................................................................................84

3.5 Kết quả thực nghiệm ...........................................................................85

3.5.1. Công tác chuẩn bị cho TNSP ..............................................................85

3.5.2. Sơ bộ đánh giá hiệu quả của đề tài (phát triển tính tích cực, năng

lực sáng tạo của học sinh) .............................................................................86

KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ..........................................................................94

KẾT LUẬN CHUNG.....................................................................................95

TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................97

PHỤ LỤC..................................................................................................... 100

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

1. DH: Dạy học

2. DĐ: Dòng điện

3. ĐC: Đối chứng

4. GV: Giáo viên

5. HS: Học sinh

7. KNC: Kim nam châm

8. NC: Nam châm

9. PPDH: Phƣơng pháp dạy học

10. PTDH: Phƣơng tiện dạy học

11. SGK: Sách giáo khoa

12. SGV: Sách giáo viên

13. TN: Thí nghiệm

14. TNVL: Thí nghiệm Vật lí

15. T/N: Thực nghiệm

16. TTC: Tính tích cực

16. TNSP: Thực nghiệm sƣ phạm

17. THPT: Trung học phổ thông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 1: Đặc điểm chất lƣợng học tập môn Vật lí các lớp T/N và ĐC.............85

Bảng 2:Thống kê kết quả kiểm tra ....................................................................90

Bảng 3: Xử lí kết quả để tính tham số...............................................................90

Bảng 4: Tổng hợp các tham số..........................................................................91

Bảng 5: Bảng tần suất và tần suất luỹ tích:.......................................................91

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ

Trang

Hình 2.1 Chu trình sáng tạo V.G. Ra-zu-mốp-xki ......................................... 36

Đồ thị 3.1: Đồ thị đƣờng phân bố tần suất: .................................................... 92

Đồ thị 3.2: Đồ thị đƣờng phân bố tần suất luỹ tích ........................................ 92

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Đất nƣớc ta đang bƣớc vào thời kỳ công nghiệp hóa (CNH) – hiện đại

hóa (HĐH), thời kỳ của sự bùng nổ tri thức và khoa học công nghệ. Nhân tố

quyết định thắng lợi của công cuộc CNH, HĐH và hội nhập quốc tế là con

ngƣời, là nguồn lực ngƣời Việt Nam. Điều đó đòi hỏi giáo dục đào tạo phải

đổi mới nhằm đào tạo những con ngƣời có đủ kiến thức, năng lực, trí tuệ sáng

tạo và phẩm chất đạo đức tốt làm chủ đất nƣớc…Do vậy, luật Giáo dục, điều

28.2, đã ghi “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực,

chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học,

từng môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm,

rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm,

đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. [17]

Thực hiện yêu cầu trên, những năm gần đây ngành giáo dục đào tạo nƣớc

ta không ngừng đổi mới SGK và phƣơng pháp dạy học theo hƣớng phát huy

tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh. Nhƣng trong thực tế, những thay đổi

đó vẫn chƣa đem lại kết quả nhƣ mong muốn. Bởi không ít giáo viên vẫn còn

bảo thủ, chƣa nắm chắc nhứng vấn đề cơ bản của đổi mới PPDH, chƣa từ bỏ

thói quen giảng dạy theo phƣơng pháp cũ, dạy chay vẫn còn phổ biến. Đồng

thời đa số giáo viên chỉ quan tâm đến truyền thụ kiến thức và ít chú trọng đến

việc phát triển tƣ duy và năng lực sáng tạo của học sinh. Do đó, trong hoạt

động nhận thức, học sinh ít tự lực suy nghĩ, thiếu tính độc lập sáng tạo, chƣa

đáp ứng đƣợc những yêu cầu đổi mới dạy học vật lý ở THPT.

Đã có nhiều nghiên cứu về vấn đề phát huy tính tích cực, tự chủ của học

sinh trong dạy học Vật lí. Về nghiên cứu lí luận đã có một số nghiên cứu:

“Dạy học Vật lí ở trƣờng phổ thông theo định hƣớng phát triển hoạt động

tích cực, tự chủ, sáng tạo và tƣ duy khoa học” – Phạm Hữu Tòng (2004)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

“Định hƣớng hành động học tập nhằm nâng cao tính tích cực, tự chủ, tự

lực chiếm lĩnh tri thức Vật lí cho học sinh THPT miền núi” – Dƣơng Nghĩa

Bộ - Luận văn thạc sĩ(2000)

Về nghiên cứu vận dụng lí luận vào dạy học ở phổ thông có:

“Phối hợp các phƣơng pháp dạy học nhằm tăng cƣờng tính tích cực, nhận

thức của học sinh khi dạy chƣơng “ Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT –

Phạm Thị Thanh Nga – Luận văn thạc sĩ (2003)

“Thiết kế tiến trình hoạt động dạy học một số kiến thức thuộc chƣơng

"Cảm ứng điện từ" (sách giáo khoa Vật lý lớp 11 ban cơ bản) nhằm phát huy

tính tích cực, tử chủ của học sinh trong giờ học” – Nguyễn Thị Lan Hƣơng –

Luận văn thạc sĩ(2009)

“Thiết kế tiến trình hoạt động dạy học một số kiến thức thuộc chƣơng

“Hạt nhân nguyên tử” (SGK Vật lí 12 - Ban cơ bản) nhằm phát huy tính tích cực,

tự chủ của học sinh trong giờ học” – Đỗ Văn Tráng – Luận Văn Thạc Sĩ (2011)

“Thiết kế tiến trình dạy học theo góc một số kiến thức chƣơng Từ

trƣờng – Vật lí 11 ban cơ bản theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự lực nhận

thức của học sinh” – Nguyễn Trung Thành – Luận văn thạc sĩ (2011)

Các công trình đã có những thành công nhất định trong việc đổi mới

PPDH, cũng nhƣ việc tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh, góp

phần hệ thống hóa cơ sở lí luận dạy học hiện đại.

Trong chƣơng trình giảng dạy Vật lý ở trƣờng phổ thông, kiến thức

chƣơng “Từ trƣờng” là không quá khó, kiểu dạy học thông báo, áp đặt hiện

nay đã không còn đáp ứng đƣợc nhu cầu của đối tƣợng học sinh ngày nay, bởi

vì phƣơng pháp đó không phát huy đƣợc khả năng tìm tòi, sáng tạo của học

sinh. Nếu chỉ dạy học theo đúng nội dung SGK thì chƣa kích thích đƣợc hứng

thú học tập của học sinh.

Với mong muốn góp phần hoàn thiện và nâng cao chất lƣợng dạy học

Vật lý ở trƣờng THPT tôi đã chọn đề tài “Thiết kế tiến trình dạy học một số

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

kiến thức chƣơng Từ Trƣờng - SGK Vật lý 11 cơ bản theo hƣớng phát

triển tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh”.

2. Mục đích nghiên cứu.

Nghiên cứu vận dụng quan điểm dạy học hiện đại và và đặc điểm dạy

học vật lí khi thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức chƣơng “Từ

Trƣờng” (SGK Vật lý 11 cơ bản) đáp ứng đƣợc yêu cầu phát triển tính tích

cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh.

3. Đối tƣợng nghiên cứu.

Hoạt động dạy học một số kiến thức chƣơng “Từ trƣờng” SGK Vật lý 11

cơ bản

4. Giả thuyết khoa học.

Nếu thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức chƣơng “Từ trƣờng” phù

hợp với quan điểm dạy học hiện đại và đặc điểm dạy học vật lí thì sẽ phát

triển tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu.

Để đạt đƣợc mục đích nghiên cứu, phải thực hiện những nhiệm vụ

nghiên cứu sau:

- Nghiên cứu tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh.

- Nghiên cứu các quan điểm dạy học hiện đại, cơ sở lý luận về việc thiết

kế tiến trình dạy học.

- Nghiên cứu đặc điểm dạy học vật lí

- Điều tra thực tế dạy học chƣơng “Từ trƣờng” ở THPT theo hƣớng phát

huy tính tích cực, tự chủ, sáng tạo của học sinh trong học tập: phƣơng pháp

dạy học của giáo viên, phƣơng pháp học của học sinh, những khó khăn của

giáo viên và học sinh trong khi dạy học chƣơng “Từ trƣờng”. Tìm hiểu

nguyên nhân dẫn tới các khó khăn, sai lầm.

- Đề xuất các biện pháp TKTTDH theo hƣớng phát triển tính tích cực, tự

chủ của học sinh trong quá trình chiếm lĩnh tri thức.